INSTRUKCJA OBSŁUGI Zestaw uruchomieniowy EvB 5.1 v5



Podobne dokumenty
INSTRUKCJA Płytka uruchomieniowa EvB 4.3

INSTRUKCJA OBSŁUGI Zestaw uruchomieniowy EvB 4.3 v4

AVREVB1. Zestaw uruchomieniowy dla mikrokontrolerów AVR. Zestawy uruchomieniowe

INSTRUKCJA Płytka uruchomieniowa EvB 4.3 v3

Instrukcja obsługi programatora AVR Prog USB v2

Instrukcja obsługi debugera JTAG-AVR USB v2

Instrukcja obsługi programatora AVR Prog USB v2

ZL15AVR. Zestaw uruchomieniowy dla mikrokontrolerów ATmega32

ZL16AVR. Zestaw uruchomieniowy dla mikrokontrolerów ATmega8/48/88/168

ZL15AVR. Zestaw uruchomieniowy dla mikrokontrolerów ATmega32

Płytka uruchomieniowa AVR oparta o układ ATMega16/ATMega32. Instrukcja Obsługi. SKN Chip Kacper Cyrocki Page 1

ZL2AVR. Zestaw uruchomieniowy z mikrokontrolerem ATmega8

ZL5PIC. Zestaw uruchomieniowy dla mikrokontrolerów PIC16F887

MultiTool instrukcja użytkownika 2010 SFAR

LITEcompLPC1114. Zestaw ewaluacyjny z mikrokontrolerem LPC1114 (Cortex-M0) Sponsorzy:

Zestaw uruchomieniowy z mikrokontrolerem LPC1114 i wbudowanym programatorem ISP

micro Programator ISP mikrokontrolerów AVR zgodny z STK500v2 Opis Obs³ugiwane mikrokontrolery Wspó³praca z programami Podstawowe w³aœciwoœci - 1 -

1.1 Co to jest USBCOM? Budowa oraz parametry techniczne... 3

Instrukcja obsługi programatora AVR Prog USB v2

Zestaw Startowy EvB. Więcej informacji na stronie:

ZL30ARM. Zestaw uruchomieniowy dla mikrokontrolerów STM32F103

Moduł uruchomieniowy AVR ATMEGA-16 wersja 2

Instrukcja obsługi programatora AVR Prog USB v2

INSTRUKCJA OBSŁUGI.

LABORATORIUM - ELEKTRONIKA Układy mikroprocesorowe cz.2

dokument DOK wersja 1.0

ISP ADAPTER. Instrukcja obsługi rev.1.1. Copyright 2009 SIBIT

ZL8AVR. Płyta bazowa dla modułów dipavr

Instrukcja obsługi. PROGRAMATOR dualavr. redflu Tarnów

Programator procesorów rodziny AVR AVR-T910

ZL29ARM. Zestaw uruchomieniowy dla mikrokontrolerów STM32F107

Płytka uruchomieniowa XM64

STM32Butterfly2. Zestaw uruchomieniowy dla mikrokontrolerów STM32F107

Politechnika Gdańska Wydział Elektrotechniki i Automatyki Katedra Inżynierii Systemów Sterowania

E-TRONIX Sterownik Uniwersalny SU 1.2

ARS3 RZC. z torem radiowym z układem CC1101, zegarem RTC, kartą Micro SD dostosowany do mikro kodu ARS3 Rxx. dokument DOK wersja 1.

INSTRUKCJA OBSŁUGI Modułu EvB Anduino Leonardo

AVR DRAGON. INSTRUKCJA OBSŁUGI (wersja 1.0)

Uniwersalny zestaw uruchomieniowy dla mikrokontrolerów AVR

Programator mikrokontrolerów AVR

ZL28ARM. Zestaw uruchomieniowy dla mikrokontrolerów AT91SAM7XC

SigmaDSP - zestaw uruchomieniowy dla procesora ADAU1701. SigmaDSP - zestaw uruchomieniowy dla procesora ADAU1701.

ZL3ST7. Zestaw uruchomieniowy dla mikrokontrolerów

Programator STK500v2 USB

ZL9AVR. Płyta bazowa dla modułów ZL7AVR (ATmega128) i ZL1ETH (RTL8019)

MJOY ENCODERS v1 ZASADA DZIAŁANIA

MikloBit ul. Cyprysowa 7/ Jaworzno. rev MB-AVR-ISP programator

ZL4PIC. Uniwersalny zestaw uruchomieniowy dla mikrokontrolerów PIC

Aoi Ryuu. v2.0 moduł z mikroprocesorem Atmega169 dla makiety dydaktycznej Akai Kaba

Tab. 1. Zestawienie najważniejszych parametrów wybranych mikrokontrolerów z rodziny LPC2100, które można zastosować w zestawie ZL3ARM.

USB AVR JTAG. Instrukcja obsługi rev.1.0. Copyright 2011 SIBIT

Moduł prototypowy X3-DIL64 z procesorem ATxmega128A3U-AU

MOD Xmega explore z ATXmega256A3BU. sklep.modulowo.pl akademia.modulowo.pl zestawy.modulowo.pl app.modulowo.pl blog.modulowo.

ZL27ARM. Zestaw uruchomieniowy dla mikrokontrolerów STM32F103

Ćwiczenie 5 Zegar czasu rzeczywistego na mikrokontrolerze AT90S8515

ZL25ARM. Płyta bazowa dla modułów diparm z mikrokontrolerami STR912. [rdzeń ARM966E-S]

Politechnika Białostocka

ZL9ARM płytka bazowa dla modułów diparm z mikrokontrolerami LPC213x/214x

Płytka uruchomieniowa XM32

Uniwersalny zestaw uruchomieniowy ZL4PIC

usbcat OPTOIZOLOWANY INTERFEJS USB<->CAT OPTOIZOLOWANE STEROWANIE PTT, CW, FSK GALWANICZNA IZOLACJA AUDIO IN, AUDIO OUT Podręcznik użytkownika

ZL6ARM Zestaw uruchomieniowy dla mikrokontrolerów LPC213x. Tab. 1. Zestawienie najważniejszych parametrów wybranych mikrokontrolerów z rodziny LPC213x

Płytka ewaluacyjna z ATmega16/ATmega32 ARE0021/ARE0024

MOD Xmega explore z ATXmega256A3BU. sklep.modulowo.pl akademia.modulowo.pl zestawy.modulowo.pl app.modulowo.pl blog.modulowo.

Mikrokontrolery AVR techniczne aspekty programowania

TERMOSTAT Z WYŚWIETLACZEM LED - 50,0 do +125,0 C

1.1 Co to jest USBasp? Parametry techniczne Obsługiwane procesory Zawartość zestawu... 4

U W A G I D O M O N T A ś U Z E S T A W U L A B O R A T O R Y J N E G O A B C 0 1 U S B 3, A B C 0 2

Programator AVR MKII. Instrukcja obsługi. Copyright by Barion

Projektowanie urządzeń mikroprocesorowych cz. 2 Wykład 4

ZL4PIC uniwersalny zestaw uruchomieniowy dla mikrokontrolerów PIC (v.1.0) Uniwersalny zestaw uruchomieniowy dla mikrokontrolerów PIC

Płyta uruchomieniowa EBX51

WYKŁAD 5. Zestaw DSP60EX. Zestaw DSP60EX

Kurs Elektroniki. Część 5 - Mikrokontrolery. 1/26

Elektronika samochodowa (Kod: TS1C )

ZL2ARM easyarm zestaw uruchomieniowy dla mikrokontrolerów LPC2104/5/6 (rdzeń ARM7TDMI-S)

ALNET USB - RS Konwerter USB RS 232/422/485 Instrukcja obsługi

MCAR Robot mobilny z procesorem AVR Atmega32

Spis treści. Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

ZL11AVR. Zestaw uruchomieniowy z mikrokontrolerem ATtiny2313

Widok programatora PonyProgUSB wersja 1.0 oraz jego elementy przedstawiono na poniższym rysunku.

ZL2ARM easyarm zestaw uruchomieniowy dla mikrokontrolerów LPC2104/5/6 (rdzeń ARM7TDMI-S)

ZL4PIC. Uniwersalny zestaw uruchomieniowy dla mikrokontrolerów PIC

Murasaki Zou むらさきぞう v1.1 Opis programowania modułu LPC2368/LPC1768 z wykorzystaniem ISP

Płyta ewaluacyjna z mikrokontrolerem Atmega32. Autor Dariusz Wika

Programator AVR USBasp

TRB-0610 Konwerter USB RS 232/422/485 Instrukcja obsługi

LITEcomp. Zestaw uruchomieniowy z mikrokontrolerem ST7FLITE19

MikloBit ul. Cyprysowa 7/ Jaworzno. JTAG + ISP dla AVR. rev

Instytut Teleinformatyki

Programator procesorow AVR do kompilatora BASCOM AVR (zgodny z STK200)

PRZEDWZMACNIACZ PASYWNY Z SELEKTOREM WEJŚĆ. dokumentacja. (wersja 1.1

ATNEL. Programator USBASP. Instrukcja obsługi. Instrukcja programatora USBASP firmy Atnel. Mirosław Kardaś

MOBOT-RCR v2 miniaturowe moduły radiowe Bezprzewodowa transmisja UART

SML3 październik

Podstawowe urządzenia peryferyjne mikrokontrolera ATmega8 Spis treści

Instrukcja programowania płytek edycji 2014

Politechnika Gdańska Wydział Elektrotechniki i Automatyki Katedra Inżynierii Systemów Sterowania

[INSTRUKCJA ATB-USBASP]

STM32 Butterfly. Zestaw uruchomieniowy dla mikrokontrolerów STM32F107

Transkrypt:

INSTRUKCJA OBSŁUGI Zestaw uruchomieniowy EvB 5.1 v5 Strona 1

Zawartość instrukcji Zawartość instrukcji...2 Wstęp... 4 Skład zestawu EvB 5.1 v4...5 Zasilanie... 6 Złącze programatora... 7 Port USB... 8 Magistrala RS485...9 Diody LED... 10 Przyciski... 11 Potencjometry i Buzzer... 12 Wyjścia mocy... 13 Zegar RTC, pamięć EEPROM... 14 Karta MMC/SD... 15 Wyświetlacz LED... 16 Wyświetlacz LCD... 17 Odbiornik IR, czujnik temperatury...18 Wyprowadzenia mikroprocesora...19 Programowanie poprzez złącze USB...21 Programowanie mikroprocesorów AVR za pomocą zestawu EvB 5.1.. 24 Intergracja zestawy EvB 5.1 ze środowiskiem BASCOM...27 Intergracja zestawy EvB 5.1 ze środowiskiem WinAVR...28 Gwarancja... 30 Ochrona środowiska... 30 Strona 2

Wstęp Zestaw EvB 5.1 jest zestawem uruchomieniowym opartym na bardzo popularnych w Polsce mikroprocesorach ATMega32 lub ATMega644p firmy Atmel. Płytka została wyposażona w szereg elementów peryferyjnych, których końcówki sterujące zostały wyprowadzone na listwy kołkowe, co umożliwia użytkownikowi bardzo szybką implementację dowolnego projektu bez wykonywania specjalnej dedykowanej płytki. Wszystkie listwy są dokładnie opisane oraz znajdują się w pobliżu peryferiów, do których są podłączone co umożliwia intuicyjne łączenie elementów bez potrzeby zaglądania do dokumentacji. Zestaw EvB 5.1 został stworzony z myślą, zarówno o początkujących użytkownikach, którzy zaczynają dopiero stawiać pierwsze kroki w dziedzinie mikroprocesorów, jak i o wytrawnych programistach szukających uniwersalnej platformy do swoich projektów. Wcześniejsze wersje płytki EvB 5.1 z powodzeniem były wykorzystywane do opracowywania kilku dużych projektów, m.in. na polskich uczelniach, a także w pracach magisterskich. Strona 3

Skład zestawu EvB 5.1 v5 W skład zestawu EvB 5.1 v5 wchodzi: - Płytka jest wyposażona w następujące elementy: Procesor AVR ATMega32 lub ATMega644p w obudowie DIP40 Wymienny kwarc 16MHz w podstawce Zegar czasu rzeczywistego PCF8563 z gniazdem na baterię CR1616 Pamięć EEPROM AT24C02 Odbiornik podczerwienie TSOP4836 Nadawczą diodę IR Czujnik temperatury DS18B20 Konwerter RS485 Gniazdo kart micro SD 8 przycisków 8 diod LED diodę RGB 8 wyjścia tranzystorowych o mocy 500mA każde 2 potencjometry analogowe Buzzer Wyświetlacz 4x7 segmentowy Złącze układu radiowego RFM12B z konwerterem napięć Złącze USB Złącze ISP 5 pinów napięcia +5V 5 pinów napięcia 3.3V 5 pinów masy Wyświetlacz LCD HD44780 2x16 znaków Zestaw przewodów połączeniowych (10 przewody pojedyncze 10cm) opcjonalnie Strona 4

Zasilanie Płytka EvB 5.1 może być zasilana poprzez: - port USB, w tym przypadku należy ustawić przełącznik w pozycję USB, - zewnętrzny zasilacz o napięciu minimum 9V maksimum 24V, który należy podłączyć do czarnej złączki DC 2.5mm nad przełącznikiem JACK/USB przy czym środkowy bolec to napięcie dodatnie +. W tym przypadku należy przełączik ustawić w pozycję JACK Poprawne podłączenie zasilania sygnalizuje zielona dioda opisana jako +5V Port USB zabezpieczony jest dodatkowo bezpiecznikiem polimerowym 500mA. Na płytce znajdują się złącza GND 3.3V oraz +5V do których została doprowadzona odpowiednio masa napięcie 3.3V oraz +5V. Strona 5

Złącze programatora Na płytce EvB 5.1 znajduje się 10 pinowe złącze programatora w standardzie ISP KANDA, jest ono zgodne z większością programatorów dostępnych na rynku, m.in. STK200, AVRProg. MOSI, MISO, SCK RST NC VCC sygnały magistrali ISP reset układu docelowego nie podłączony napięcie układu docelowego Strona 6

Port USB Komunikacja zestawu EvB 5.1 z komputerem została zrealizowana za pomocą konwertera USB-UART FT232RL (wirtualny port COM). Z układu FT232RL do procesora zostały na stałe doprowadzone linie TXD, RXD oraz DTR (wykorzystane jako reset procesora) dzięki czemu nie ma potrzeby ich łączenia. Jednak w przypadku zaistnienia potrzeby odłączenia tych linii wystarczy rozlutować zwory umieszczone przy układzie FT232RL. Najnowsze sterowniki dostępne są na stronie: http://www.ftdichip.com/drivers/vcp.htm Dodatkowo z układu FT232RL zostały wyprowadzone linie RXD, TXD, C3, C4, CTS, DSR, RTS, DCD, RI, DTR. Linie te służą do awaryjnego programowania mikroprocesora ale mogą być również wykorzystane w dowolnym celu. Strona 7

Magistrala RS485 Płytka EvB 5.1 została wyposażona w przemysłową magistralę RS485, dzięki której można ją wykorzystać w aplikacjach przemysłowych. Linie danych (A i B) zostały wyprowadzone na listwę zaciskową umieszczoną w lewym dolnym rogu płytki, jumper 120R odpowiada za dołączenie terminatora linii. Piny RO,DI oraz połączone RE i DE zostały wyprowadzone na listwę kołkową nad układem. Strona 8

Diody LED Aby załączyć diodę LED umieszczoną na płytce należy do odpowiedzialnego jej pinu podać masę (logiczne zero). Strona 9

Przyciski Przyciski umieszczone na płytce w momencie wciśnięcia zwierają pin do masy. W celu wykrycia wciśnięcia przycisku przez mikroprocesor należy koniecznie załączyć rezystor podciągający. Strona 10

Potencjometry i Buzzer Potencjometry umieszczone na płytce pozwalają na ustawienie napięcia w zakresie 0-5V, po podłączeniu do przetwornika AC mogą posłużyć do zadawania wartości sygnału analogowego. Buzzer umieszczony obok potencjometrów włóży do generowania sygnałów dzwiękowych, wyzwala się po podając +5V ba pin BUZ. Aby zwiększyć głośność buzzera należy odkleić białą naklejkę umieszczoną na nim. Strona 11

Wyjścia mocy Płytka została wyposażona w osiem wyjść mocy o obciążalności 500mA. Oba skrajne wyjście oznaczone + podłączone są z napięciem zasilającym pobieranym ze ząłcza Jack lub 5V z stabilizatora, Wybór napięcia odbywa się za pomocą jumpera umieszczonego nad złączem. Pozostałe zaciski złącza zwierane są do masy po podaniu 5V (logiczna 1) na wejścia im odpowiedzialne. Strona 12

Zegar RTC, pamięć EEPROM Płytka została wyposażona w dwa układy pracujące na wspólnej magistrali I2C, jest to zewnętrzna pamięć EEPROM o pojemności 2kBity o adresie 173 (0xAD) dla odczytu i 172 (0xAC) dla zapisu oraz zegar czasu rzeczywistego PCF8563 o adresie 163 (0xA3) dla odczytu i 162 dla zapisu (0xA2). Dodatkowo na złącze obok układu PCF8563 wyprowadzono pin INT oraz CLK Pin INT odpowiedzialny jest za przerwanie wywołane przez alarm układu PCF8553. Baterię podtrzymującą RTC należy podłączyć do gniazda umieszczonego na spodzie płytki. Gniazdo przystosowanej jest do baterii CR1616 lub CR1620. Strona 13

Karta micro SD Płytka posiada gniazdo zewnętrznych kart pamięci micro SD. Karta zasilana jest ze stabilizatora 3.3V natomiast sygnały poprzez bufor (oprócz CS) podłączone są ze sprzętowym interfejsem SPI procesora. Sygnał CS karty SD wyprowadzony jest a złącze goldpin wraz z sygnałem CS układu RFM12B. Strona 14

Wyświetlacz LED W celu zapalenia segmentu na wyświetlaczu należy podać zero logiczne na bazę tranzystora (piny DIGI) oraz na Pin odpowiadający segmentowi (piny SEGMENT). Strona 15

Wyświetlacz LCD Na płytce umieszczono 16 pinowe złącze do podłączenia wyświetlacza LCD opartego na kontrolerze HD44780. Sterowanie wyświetlacza może odbywać się zarówno za pomocą 4 jak i 8 bitów. Sygnały z wyświetlacza wyprowadzono na złącze HD44780. Zworki umieszczone na złączu włączają domyślnie podświetlenie wyświetlacza oraz ustawiają go w tryb Write. Kontrast wyświetlacza, regulujemy za pomocą potencjometru umieszczonego w lewym górnym rogu wyświetlacza. Strona 16

Odbiornik IR, nadajnik IR, czujnik temperatury Sygnał z odbiornika podczerwieni TSOP4836 oraz czujnika temperatury DS18B20 został wyprowadzony na złącze umieszczone nad tymi układami. Lewy pin połączony jest z czujnikiem temperatury, natomiast prawy z jej odbiornikiem. Warto zaznaczyć, iż istnieje możliwość dołączenia dodatkowych czujników temperatury do złącza umieszczonego po lewej stronie czujnika. Symbolem gwiazdki oznaczona jest MASA. Strona 17

Wyprowadzenia mikroprocesora Z procesora wyprowadzono na piny wszystkie porty oraz pin AREF (napięcie odniesienia dla przetwornika AC). Opisy wszystkich pinów zamieszczono na rysunku poniżej. Przycisk RESET umieszczony przy złączu USB służy do sprzętowego resetowania układu. Strona 18

Strona 19

Programowanie poprzez złącze USB. 1. W pierwszej kolejności pobieramy program AND-Load ze strony: www.and-tech.pl Znajduje się on w dziale Download, EvB 2. Rozpakowujemy oraz uruchamiamy program. Wybieramy plik hex, którym chcemy zaprogramować procesor. 3. Wybieramy port COM, na którym mamy zainstalowany zestaw. Informację odnośnie portu COM znajdziemy w Menadżerze Urządzeń Strona 20

Strona 21

4. Następnie wciskamy przycisk Open Port oraz przycisk Program (w wersji EvB 5.1 v3 i wcześniejszych należy wcisnąć przycisk RESET na płytce EvB 5.1) 5. Po wciśnięciu przycisku Program nastąpi zaprogramowanie pamięci Flash procesora. Po prawidłowo wykonanej operacji otrzymamy komunikat Flash Prog Done! Przed odłączeniem płytki EvB należy zamknąć program AND-Load. Strona 22

Programowanie mikroprocesorów AVR za pomocą zestawu EvB 5.1. 1. Podłączenie mikroprocesora do złącza programatora W pierwszej kolejności należy połączyć wyprowadzenia mikroprocesora z programatorem, w sposób opisany poniżej. Programat Mikroprocesor port or ISP RTS MISO DSR SCK DCD MOSI RI RESET 2. Podłączamy płytkę EvB 5.1 do komputera (jeśli to pierwsze podłączenie system poprosi o sterowniki. 3. Ściągamy oprogramowanie AVRDUDE ze specjalnie przygotowanymi plikami ze strony: www.and-tech.pl/files/evb-isp.zip 4. Rozpakowujemy plik i uruchamiamy program avrdude-gui.exe (wymagany jest.net w wersji co najmniej 2.0). 5. Jako programator wybieramy FT232R Synchronous BitBang (EvB) 6. Wybieramy procesor, który chcemy zaprogramować, w naszym przypadku jest to ATMega16 Strona 23

7. W Command line Option wpisujemy -P ft0 -B 19200 Sprawdzamy połączenie poprzez przycisk Read w sekcji Fuse Jeśli w oknach hfuse, lfuse pojawią się cyfry to znaczy iż programator działa poprawnie i możemy zaprogramować procesor naszym plikiem, jeśli natomiast ukaże się ekran jak poniżej oznacza to iż płytka nie jest poprawnie zainstalowana w systemie lub źle wybraliśmy ustawienia. Strona 24

8. Wybieramy plik jaki chcemy wgrać do procesora i wciskamy przycisk EraseWrite-Verify. Po kilku sekundach powinniśmy mieć zaprogramowany mikroprocesor. Powyższy opis programowania mikroprocesorów można wykorzystać również do procesorów nie obsadzonych w podstawce zestawu EvB, należy jednak w tym przypadku pamiętać o podłączeniu dodatkowo zasilania oraz masy do programowanego procesora (najlepiej wykorzystać piny +5V i GND z płytki EvB). Strona 25

Intergracja zestawy EvB 5.1 ze środowiskiem BASCOM Ściągnij najnowszą wersję oprogramowania AND-Load v3.2 with CL ze strony http://and-tech.pl/evb4.3/and-load.zip W pakiecie BASCOM otwórz zakładkę Options Programmer, wybierz External programmer Następnie w linijce Program wybierz ścieżkę do programu AND-Load W oknie Parameter wpisz: -c COMXX -h {File} gdzie COMXX to numer portu COM na jakim zainstalowana jest płytka Koniecznie zaznacz Use HEX file Strona 26

Intergracja zestawy EvB 5.1 ze środowiskiem WinAVR Ściągamy najnowszą wersję oprogramowania AND-Load ze strony: http://and-tech.pl/evb4.3/and-load.zip Uruchamiamy WinAVR W meny Tools Options zakładka Tools wybieramy Scheme (None Global Tools) Strona 27

Modyfikujemy wpis [WinAVR] Program jak poniżej Następnie w linijce Command wybierz ścieżkę do programu AND-Load W oknie Parameters COM43 to numer portu COM na jakim zainstalowana jest płytka W zakładce Console I/O odznaczamy Capture output? Następnie po skompilowaniu programu aby wgrać program wystarczy wybrać polecenie: Tools [WinAVR] Program Strona 28

Gwarancja Na produkt udzielana jest 24 miesięczna gwarancja. Podstawą do roszczeń gwarancyjnych jest faktura VAT lub paragon fiskalny. Warunki gwarancji dostępne są pod adresem : http://and-tech.pl/warunki-gwarancji Firma And-Tech nie ponosi odpowiedzialności za szkody oraz uszkodzenia wyrządzone niewłaściwym podłączeniem, użytkowaniem, a w szczególności działaniem programu, który został napisany przez użytkownika zestawu. Ochrona środowiska Oznakowanie symbolem przekreślonego kontenera na odpady informuje o zakazie umieszczania zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego łącznie z innymi odpadami, zużyty sprzęt powinien być zbierany selektywnie. Użytkownik ma obowiązek przekazać zużyty sprzęt do punktu zbierania w celu zapewnienia jego recyklingu i odzysku, gdyż niekontrolowane uwalnianie do środowiska składników niebezpiecznych zawartych w sprzęcie elektrycznym i elektronicznym może stać się źródłem zagrożenia dla zdrowia ludzi i zwierząt oraz może powodować długo utrzymujące się negatywne zmiany w środowisku naturalnym. Strona 29