METODYKI Zarys metodyki pracy KURATORA SĄDOWEGO Natalia Górska, Henryk Haak, Tadeusz Jedynak, Maria Kokorzecka-Piber, Łukasz Kwadrans, Wiesława Liszke, Andrzej Martuszewicz, Zofia Ostrihanska, Andrzej Rzepniewski, Krzysztof Stasiak, Teodor Szymanowski pod redakcją Tadeusza Jedynaka i Krzysztofa Stasiaka Wydanie 3 Warszawa 2014
Spis treści Spis treści Wykaz skrótów....................................................... 13 Wstęp do wydania trzeciego........................................... 17 Wprowadzenie....................................................... 19 1. Ewolucja kurateli sądowej od początku do wejścia w życie rozporządzenia z 1986 r. (Krzysztof Stasiak)........................................... 19 1.1. Uwagi ogólne................................................... 19 1.2. Okres międzywojenny........................................... 19 1.3. Okres od zakończenia wojny do 1986 r............................. 21 1.4. Instytucja kurateli sądowej okreś lona w rozporządzeniu z 1986 r....... 27 2. Od rozporządzenia do ustawy o kuratorach sądowych (Tadeusz Jedynak, Andrzej Martuszewicz)............................................... 30 2.1. Ewolucja poglądów na organizację i zadania służby kuratorskiej w latach dziewięćdziesiątych XX w................................. 30 2.2. Inspiracje...................................................... 32 2.3. Czas reform.................................................... 37 2.3.1. Etatyzacja................................................ 37 2.3.2. Profesjonalizacja.......................................... 40 2.3.3. Legislacja................................................. 52 2.3.4. Starania o unowocześnienie systemu wynagrodzeń kuratorów zawodowych.............................................. 57 2.4. Prace legislacyjne nad ustawą o kuratorach......................... 69 2.5. Epilog kuratorzy w obronie swojej ustawy......................... 80 ROZDZIAŁ I. Ustawa o kuratorach sądowych konstytucja kuratorskiej służby sądowej........................................... 83 1. Zadania kuratorów sądowych (Tadeusz Jedynak)........................ 83 1.1. Zadania kuratorów dla dorosłych.................................. 86 1.2. Zadania kuratorów rodzinnych.................................... 88 2. Kwalifikacje kuratorów sądowych (Tadeusz Jedynak)..................... 96 3. Charakterystyka stosunku pracy kuratora sądowego i aplikanta kuratorskiego (Krzysztof Stasiak)...................................... 101 3.1. Wprowadzenie.................................................. 101 5
Spis treści 3.2. Czas pracy kuratora zawodowego (Tadeusz Jedynak)................. 104 3.3. Awans......................................................... 113 3.4. Wynagrodzenie, nagroda i gratyfikacja jubileuszowa................. 114 3.5. Urlop.......................................................... 117 3.6. Zasady wykonywania przez kuratora zawodowego stosunku pracy wynikające z przepisów prawa pracy............................... 118 3.7. Delegowanie kuratora............................................ 121 3.8. Zawieszenie kuratora w pełnieniu obowiązków..................... 122 3.9. Ustanie stosunku pracy........................................... 123 4. Organizacja kuratorskiej służby sądowej (Andrzej Rzepniewski)............ 127 4.1. Wprowadzenie.................................................. 127 4.2. Wyjaśnienie niektórych pojęć..................................... 129 4.3. Działalność administracyjna w sądach i nadzór nad działalnością administracyjną................................................. 132 4.4. Powołanie kuratorskiej służby sądowej i jej charakterystyka.......... 135 4.5. Kurator okręgowy............................................... 137 4.5.1. Warunki i tryb powołania kuratora okręgowego............... 137 4.5.2. Zakres działania kuratora okręgowego....................... 141 4.6. Zespół kuratorskiej służby sądowej................................ 147 4.6.1. Tworzenie zespołów........................................ 147 4.6.2. Kierownik zespołu......................................... 148 4.6.3. Sekretariat zespołu i obsługa biurowa........................ 150 4.7. Praktyczne wskazówki dotyczące działalności kierowniczej w służbie kuratorskiej..................................................... 151 5. Obowiązki i uprawnienia kuratorów (Andrzej Rzepniewski)............... 154 5.1. Rozróżnienie pojęć. Uprawnienia i obowiązki....................... 154 5.2. Obowiązki kuratora............................................. 155 5.3. Uprawnienia kuratora............................................ 160 6. Samorząd kuratorski (Andrzej Rzepniewski)............................. 161 6.1. Wprowadzenie.................................................. 161 6.2. Krajowa Rada Kuratorów......................................... 162 6.3. Okręgowe zgromadzenie kuratorów............................... 164 7. Odpowiedzialność porządkowa i dyscyplinarna kuratora zawodowego i aplikanta kuratorskiego (Krzysztof Stasiak)............................ 172 7.1. Wprowadzenie.................................................. 172 7.2. Zakres odpowiedzialności porządkowej i dyscyplinarnej.............. 173 7.3. Kara porządkowa i kary dyscyplinarne............................. 176 7.4. Stosowanie kar.................................................. 182 7.5. Rzecznik dyscyplinarny i postępowanie wyjaśniające................ 184 7.6. Sąd dyscyplinarny i postępowanie przed sądem..................... 190 7.7. Odwołanie i sąd dyscyplinarny drugiej instancji..................... 196 7.8. Obwiniony i obrońca............................................. 199 7.9. Postępowanie po wydaniu orzeczenia.............................. 200 8. Aplikacja i aplikanci kuratorscy (Tadeusz Jedynak)....................... 202 9. Kuratorzy społeczni (Krzysztof Stasiak)................................. 212 9.1. Wprowadzenie.................................................. 212 6 www.lexisnexis.pl
Spis treści 9.2. Kto może zostać kuratorem społecznym?........................... 213 9.3. Zadania kuratora społecznego.................................... 220 9.4. Ryczałt kuratora społecznego..................................... 223 ROZDZIAŁ II. Diagnoza w pracy kuratora sądowego (Zofia Ostrihanska)... 227 1. Ogólne problemy diagnozowania...................................... 227 1.1. Uwagi wstępne.................................................. 227 1.2. Pojęcie diagnozy................................................ 228 2. Etapy i procedura opracowywania diagnozy przez kuratora zagadnienia praktyczne......................................................... 240 2.1. Dokumenty..................................................... 242 2.2. Wywiady....................................................... 242 2.3. Opracowanie zebranych informacji................................ 259 ROZDZIAŁ III. Kurator dla dorosłych jako instytucja systemu karnego... 268 1. Karno-polityczne podstawy instytucji poddania skazanego (sprawcy) próbie (założenia i niekonsekwencje w realizacji) (Teodor Szymanowski)... 268 2. Wychowawczo-zapobiegawcza funkcja dozoru (Krzysztof Stasiak, Wiesława Liszke).................................................... 280 2.1. Uwagi ogólne................................................... 280 2.2. Rodzaje dozorów, cel i podstawy prawne........................... 286 2.2.1. Dozór przy warunkowym zawieszeniu kary pozbawienia wolności.................................................. 286 2.2.2. Dozór przy warunkowym zwolnieniu z odbycia reszty kary pozbawienia wolności...................................... 289 2.2.3. Dozór przy warunkowym umorzeniu postępowania karnego.... 291 2.2.4. Dozór w związku z wykonaniem leczniczych środków zabezpieczających......................................... 293 2.3. Prawa i obowiązki kierownika zespołu, kuratora sądowego oraz skazanego...................................................... 294 2.3.1. Prawa i obowiązki kierownika zespołu w związku z wykonywaniem dozoru................................... 294 2.3.2. Obowiązki i uprawnienia kuratora sądowego związane z wykonywaniem dozoru................................... 300 2.3.3. Prawa i obowiązki skazanego............................... 308 2.4. Procedury postępowania kuratora w dozorze....................... 311 2.4.1. Kwalifikacja dozorowanego do grupy ryzyka.................. 311 2.4.2. Metodyka wykonywania dozoru............................. 315 2.4.3. Model postępowania resocjalizującego i techniki pracy kuratora w dozorze................................................ 322 2.4.4. Realizacja przez kuratora zawodowego zadań kontrolnych w dozorze, w tym w dozorach wykonywanych przez kuratorów społecznych............................................... 333 2.5. Dokumentacja z przebiegu dozoru................................. 336 2.6. Trudności w wykonywaniu dozoru................................ 348 7
Spis treści 3. Kontrolno-organizacyjna funkcja kuratora w wykonywaniu kary ograniczenia wolności i prac społecznie użytecznych (Krzysztof Stasiak)... 349 3.1. Istota kary ograniczenia wolności i prac społecznie użytecznych....... 349 3.2. Czynności poprzedzające rozpoczęcie wykonywania przez skazanego (ukaranego) pracy na cele społeczne (społecznie użyteczne).......... 353 3.3. Wykonywanie kary ograniczenia wolności.......................... 357 3.3.1. Uwagi ogólne............................................. 357 3.3.2. Podmiot, u którego jest wykonywana praca................... 362 3.3.3. Relacje między skazanym (ukaranym) a kuratorem zawodowym związane z realizacją kary ograniczenia wolności (pracy społecznie użytecznej)..................................... 363 3.4. Zakończenie kary ograniczenia wolności (prac społecznie użytecznych)................................................... 364 4. Kontrola wykonania obowiązków nałożonych na skazanego bez orzeczonego dozoru (Wiesława Liszke).............................. 372 4.1. Wprowadzenie.................................................. 372 4.2. Dokonywanie ustaleń o zachowaniu skazanego i wykonywaniu obowiązków w okresie próby..................................... 373 4.3. Dokumentacja związana z kontrolą wykonania przez skazanego obowiązków w okresie próby..................................... 381 5. Informacyjno-kontrolna funkcja kuratora w przeprowadzaniu wywiadów środowiskowych (Krzysztof Stasiak)................................... 382 5.1. Uwagi ogólne................................................... 382 5.2. Wywiad zarządzany na podstawie art. 14 1 k.k.w................... 382 5.3. Wykonywanie niektórych orzeczeń sądowych przy wykorzystaniu art. 14 k.k.w..................................................... 388 5.4. Wywiad zarządzony na podstawie art. 214 k.p.k..................... 389 5.5. Metodyka przeprowadzania wywiadu środowiskowego............... 396 6. Udział sądowego kuratora zawodowego w wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego (Krzysztof Stasiak)................................................... 399 6.1. Wprowadzenie.................................................. 399 6.2. Strona techniczna wykonywania kary w systemie dozoru elektronicznego................................................. 400 6.3. Rozpoczęcie wykonywania kary w systemie dozoru elektronicznego... 402 6.4. Wykonywanie kary w systemie dozoru elektronicznego.............. 406 6.5. Warunkowe przedterminowe zwolnienie skazanego odbywającego karę pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego............ 415 6.6. Zadania sądowego kuratora zawodowego w związku z wykonywaniem kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego....... 416 6.7. Zakończenie dozoru elektronicznego............................... 421 7. Przygotowanie skazanego do życia na wolności (Maria Kokorzecka-Piber)... 423 7.1. Uwagi ogólne................................................... 423 7.2. Rozwiązania prawne dotyczące przygotowania więźnia do życia na wolności na tle standardów europejskich i w Polsce............... 425 8 www.lexisnexis.pl
Spis treści 7.3. Sens i cel pracy kuratora nad przygotowaniem osób skazanych do wolności..................................................... 428 7.4. Metodyka pracy kuratora ze skazanym............................. 433 7.5. Organizacja pracy kuratora przygotowującego więźnia do życia na wolności..................................................... 434 7.6. Realizacja zadań kuratorskich na podstawie obowiązujących przepisów.. 436 7.6.1. Przyjęcie zadania.......................................... 436 7.6.2. Przygotowanie do programu wolnościowego.................. 437 7.6.3. Opracowanie programu wolnościowego i zasada kontraktu...... 438 7.6.4. Realizacja programu....................................... 440 7.6.5. Problemy związane z realizacją programu..................... 449 7.6.6. Ocena przebiegu i wyników programu........................ 452 7.7. Dokumentacja działań kuratora.................................... 453 7.7.1 Przepisy regulujące zasady dokumentowania pracy.............. 453 7.7.2. Dokumenty niezbędne do wykonywania i rejestrowania zadań... 454 7.8. Ograniczenia udziału kuratorów w procesie wdrażania więźniów do społeczeństwa................................................ 456 7.9. Ocena modelu białostockiego..................................... 459 8. Praca socjalna kuratora dla dorosłych przy realizowaniu pomocy postpenitencjarnej (Andrzej Rzepniewski)............................... 461 8.1. Praca socjalna i pomoc społeczna.................................. 461 8.2. Pojęcie funduszu. Charakterystyka Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej. Rola kuratora...................... 463 8.3. Przeznaczenie środków.......................................... 466 8.4. Uprawnienia do otrzymywania pomocy............................ 469 8.5. Warunki uzyskania pomocy...................................... 471 8.6. Tryb postępowania.............................................. 471 8.7. Odwołanie od decyzji kuratora.................................... 473 9. Wnioski składane przez kuratora dla dorosłych (Krzysztof Stasiak)......... 475 9.1. Wprowadzenie.................................................. 475 9.2. Forma i treść wniosku............................................ 477 9.3. Rodzaje wniosków............................................... 479 9.3.1. Wniosek o zarządzenie wykonania kary pozbawienia wolności... 479 9.3.2. Wniosek o odwołanie warunkowego zwolnienia.............. 484 9.3.3. Wniosek o podjęcie warunkowo umorzonego postępowania karnego................................................. 486 9.3.4. Wniosek o zwolnienie od dozoru............................ 488 9.3.5. Wniosek o oddanie pod dozór.............................. 491 9.3.6. Wniosek o ustanowienie, rozszerzenie lub zmianę obowiązku.. 492 9.3.7. Wniosek o zwolnienie z obowiązku.......................... 495 9.3.8. Wniosek o zmianę okresu próby............................ 496 9.3.9. Wniosek o odroczenie wykonania kary pozbawienia wolności i o odwołanie odroczenia wykonania kary pozbawienia wolności................................................. 498 9.3.10. Wniosek o przerwę w wykonaniu kary pozbawienia wolności i wniosek o odwołanie tej przerwy.......................... 500 9
Spis treści 9.3.11. Wniosek o warunkowe zwolnienie.......................... 502 9.3.12. Wniosek o zarządzenie wykonania kary zastępczej............ 503 9.3.13. Wniosek o odroczenie wykonania kary ograniczenia wolności i odwołanie odroczenia.................................... 505 9.3.14. Wniosek o przerwę w wykonywaniu kary ograniczenia wolności................................................. 506 9.3.15. Wniosek o zwolnienie z reszty kary ograniczenia wolności i uznanie jej za wykonaną.................................. 507 9.3.16. Wniosek o zmianę w sposobie wykonywania kary ograniczenia wolności................................................. 508 9.3.17. Wniosek o zawieszenie postępowania wykonawczego........ 509 9.3.18. Wniosek o podjęcie zawieszonego postępowania............ 512 9.3.19. Wniosek o umorzenie postępowania....................... 512 9.3.20. Wniosek o rozstrzygnięcie wątpliwości co do wykonania orzeczenia............................................... 514 9.4. Przykłady wniosków............................................. 515 ROZDZIAŁ IV. Rola kuratora rodzinnego w realizacji ochrony prawnej udzielanej przez sąd rodzinny........................... 519 1. Sądowy kurator rodzinny jako podmiot uczestniczący w udzielaniu ochrony prawnej przez sąd rodzinny (Henryk Haak)............................. 519 1.1. Wprowadzenie.................................................. 519 1.2. Sądownictwo rodzinne wybrane zagadnienia...................... 522 1.2.1. Powstanie i rozwój sądownictwa rodzinnego na świecie i w Polsce................................................. 522 1.2.2. Rozmieszczenie sądów rodzinnych w Polsce................... 524 1.2.3. Istota sądownictwa rodzinnego.............................. 525 1.2.4. Zakres spraw podlegających rozpoznaniu w sądzie rodzinnym... 526 1.2.5. Sąd rodzinny a sąd opiekuńczy.......................... 527 1.2.6. Organizacja pracy sądów rodzinnych......................... 530 1.3. Zadania kuratorów rodzinnych.................................... 532 1.3.1. Zadania kuratorów rodzinnych okreś lone w ustawie Prawo o ustroju sądów powszechnych.............................. 532 1.3.2. Zadania kuratorów rodzinnych oznaczone w ustawie o kuratorach sądowych..................................... 533 1.3.3. Zadania kuratorów rodzinnych przewidziane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.................................. 536 1.3.4. Zadania kuratorów rodzinnych wynikające z Kodeksu postępowania cywilnego.................................... 538 1.3.5. Zadania kuratorów rodzinnych okreś lone w ustawie z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich................................................. 541 1.3.6. Zadania kuratorów rodzinnych przewidziane w ustawie z 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości przeciwdziałaniu alkoholizmowi............................. 542 1.4. Próba okreś lenia roli kuratorów rodzinnych......................... 544 10 www.lexisnexis.pl
Spis treści 1.4.1. Próba okreś lenia roli kuratorów rodzinnych na podstawie ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych....................... 544 1.4.2. Próba okreś lenia roli kuratorów rodzinnych na podstawie ustawy o kuratorach sądowych..................................... 546 1.4.3. Próba okreś lenia roli kuratorów rodzinnych na podstawie Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, Kodeksu postępowania cywilnego oraz innych ustaw................................ 547 1.4.4. Podsumowanie............................................ 549 1.5. Zakończenie.................................................... 551 2. Wywiady środowiskowe (Tadeusz Jedynak)............................. 553 2.1. Uwagi ogólne................................................... 553 2.2. Regulamin przeprowadzania wywiadu środowiskowego............ 557 3. Nadzór kuratora sądowego (Tadeusz Jedynak)........................... 564 3.1. Rodzaje nadzorów i ich cechy charakterystyczne.................... 566 3.1.1. Nadzór w sprawach opiekuńczych............................ 567 3.1.1.1. Wnioski o zmianę orzeczenia lub umorzenie postępowania...................................... 571 3.1.1.2. Okoliczności uzasadniające złożenie wniosku.......... 574 3.1.1.3. Przykładowe wnioski................................ 577 3.1.1.4. Procedura postępowania w nadzorze w sprawach opiekuńczych...................................... 580 3.1.2. Nadzór kuratora w sprawach nieletnich....................... 587 3.1.2.1. Wnioski dotyczące modyfikacji orzeczenia o oddaniu nieletniego pod nadzór kuratora sądowego............. 594 3.1.2.2. Przykładowe wnioski............................... 600 3.1.2.3. Procedura postępowania w nadzorze nad nieletnim..... 603 3.1.2.4. Terminarz nadzoru................................. 608 3.1.2.5. Treść dokumentacji związanej z nadzorem............. 608 3.1.3. Nadzór nad osobami zobowiązanymi do leczenia uzależnienia alkoholowego............................................. 609 3.1.3.1. Przykładowe wnioski................................ 614 3.1.3.2. Procedura postępowania w nadzorze nad osobami zobowiązanymi do leczenia uzależnienia alkoholowego...................................... 616 3.2. Metoda pracy w nadzorze........................................ 616 3.2.1. Casework w nadzorze kuratora.............................. 617 3.2.2. Zasady pracy kuratora w nadzorze prowadzonym metodą casework................................................. 620 3.2.3. Etapy pracy kuratora w nadzorze............................ 622 3.2.4. Kontrakt w nadzorze prowadzonym metodą casework.......... 625 3.2.5. Współpraca ze środowiskiem w nadzorze kuratora............. 629 3.2.6. Problemy związane z realizacją nadzoru...................... 633 4. Odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką oraz udział kuratora w sprawach o umieszczenie dziecka w środowisku zastępczym (Tadeusz Jedynak, Natalia Górska)............. 635 4.1. Wprowadzenie.................................................. 635 11
Spis treści 4.2. Procedura odebrania dziecka uprowadzonego lub zatrzymanego od osoby nieuprawnionej w celu oddania go rodzicowi (opiekunowi).. 645 4.3. Procedura odebrania dziecka w celu umieszczenia go w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo-wychowawczej (art. 598 13 k.p.c.).. 649 4.4. Postępowanie w sytuacji kryzysowej w przypadku stwierdzenia przez kuratora faktu pozostawienia dziecka bez opieki lub którego życie lub zdrowie jest zagrożone................................... 657 5. Udział kuratora w ustalonych sądownie kontaktach rodziców z dzieckiem (Tadeusz Jedynak, Natalia Górska)..................................... 663 6. Inne zadania realizowane przez kuratorów rodzinnych (Tadeusz Jedynak).. 674 6.1. Czynności kontrolne w sprawach opiekuńczych..................... 674 6.2. Czynności kontrolne w sprawach nieletnich........................ 676 7. Ośrodek kuratorski środek wychowawczy wykonywany przez kuratorów sądowych (Łukasz Kwadrans)......................................... 678 7.1. Uwagi ogólne................................................... 678 7.2. Działalność ośrodków kuratorskich................................ 685 7.3. Metody pracy w ośrodku kuratorskim.............................. 689 7.4. Kadra ośrodków kuratorskich i jej zadania.......................... 696 7.5. Dokumentacja ośrodka i nadzór................................... 698 7.6. Zakończenie.................................................... 702 Zakończenie.......................................................... 707 Bibliografia.......................................................... 711 Wykaz aktów prawnych............................................... 721 O Autorach........................................................... 725 12 www.lexisnexis.pl
Wykaz skrótów Wykaz skrótów Arch.Krym. Archiwum Kryminologii DLP Departament Legislacyjno-Prawny Dz.Urz. Dziennik Urzędowy Dz.Urz. MS Dziennik Urzędowy Ministra Sprawiedliwości k.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 121) k.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) k.k. z 1932 r. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 11 lipca 1932 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 60, poz. 571 ze zm. uchylone) k.k.s. ustawa z 10 wrześ nia 1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 186 ze zm.) k.k.w. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.) k.k.w. z 1969 r. ustawa z 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 13, poz. 98 ze zm. uchylona) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) k.p. ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) k.p.c. ustawa z 17 listo pada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 101) k.p.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.) KRK Krajowa Rada Kuratorów k.r.o. ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 788 ze zm.) KSZKS Krajowe Stowarzyszenie Zawodowych Kuratorów Sądowych k.w. ustawa z 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 482 ze zm.) KZS Krakowskie Zeszyty Sądowe LexisNexis Lexis.pl Serwis Prawniczy LexisNexis Polska MOW Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy 13
Wykaz skrótów OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa OSNPG Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Wydawnictwo Prokuratury Generalnej OSNwSK Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych PCPR Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie PiP Państwo i Prawo r.nadz.alk. rozporządzenie Ministrów Sprawiedliwości oraz Zdrowia i Opieki Społecznej z 7 maja 1983 r. w sprawie zasad i trybu wykonywania nadzoru nad osobami, w stosunku do których orzeczony został obowiązek poddania się leczeniu odwykowemu (Dz.U. Nr 25, poz. 110) r.nadz.nielet. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 21 lutego 2012 r. w sprawie zasad i trybu wykonywania nadzoru nad nieletnim przez kuratorów sądowych, sposobu wykonywania obowiązków przez organizacje młodzieżowe lub inne organizacje społeczne, zakłady pracy i osoby godne zaufania oraz sposobu kontrolowania obowiązków nałożonych na rodziców lub opiekuna nieletniego (Dz.U. z 2012 r., poz. 228) r.obow. i upraw. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 26 lutego 2013 r. w sprawie sposobu wykonywania obowiązków i uprawnień przez kuratorów sądowych w sprawach karnych wykonawczych (Dz.U. z 2013 r., poz. 335) RODK Rodzinny Ośrodek Diagnostyczno-Konsultacyjny r.ośrod.kur. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 5 października 2001 r. w sprawie ośrodków kuratorskich (Dz.U. Nr 120, poz. 1294) rozp. RM w spr. procedury NK rozporządzenie Rady Ministrów z 13 września 2011 r. w sprawie procedury Niebieskie Karty oraz wzorów formularzy Niebieska Karta (Dz.U. Nr 209, poz. 1245) r.spr. FPPiPP rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 3 stycznia 2012 r. w sprawie Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej (Dz.U. z 2012 r., poz. 49) r.upr.kur.sąd. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 12 czerwca 2003 r. w sprawie szczegółowego sposobu wykonywania uprawnień i obowiązków kuratorów sądowych (Dz.U. Nr 112, poz. 1064 ze zm.) r.u.s.p. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 23 lutego 2007 r. Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. Nr 38, poz. 249 ze zm.) r.w.u.s.p. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 19 listo pada 1987 r. Regulamin wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. Nr 38, poz. 218 ze zm. uchylone) SIP system informacji prawnej Wolters Kluwer Polska SR sąd rejonowy 14 www.lexisnexis.pl
Wykaz skrótów u.d.e. ustawa z 7 wrześ nia 2007 r. o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 142, poz. 960 ze zm.) u. o k.s. ustawa z 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych (Dz.U. Nr 98, poz. 1071 ze zm.) u.p.n. ustawa z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178 ze zm.) u.s.p. ustawa z 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 427 ze zm.) u.s.p. z 1985 r. ustawa z 20 czerwca 1985 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn. Dz.U. z 1994 r. Nr 7, poz. 25 ze zm. uchylona) u.w.r. ustawa z 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 135 ze zm.) z.org.sekr.s. zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z 12 grudnia 2003 r. w sprawie organizacji i zakresu działania sekretariatów sądowych oraz innych działów administracji sądowej (Dz.Urz. MS Nr 5, poz. 22 ze zm.) 15
Wstęp do wydania trzeciego Wstęp do wydania trzeciego Od poprzedniego wydania Zarysu metodyki pracy kuratora sądowego minęły trzy lata. W tym czasie, wskutek licznych zmian prawa karnego wykonawczego, a także ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, niektóre zadania realizowane przez kuratorów sądowych uległy bardzo poważnym przeobrażeniom. Dokonały się one przede wszystkim w obrębie najbardziej podstawowych zadań kuratorskich dozoru i nadzoru kuratora. W konsekwencji niektóre fragmenty naszej książki zdezaktualizowały się i wymagają ponownego opracowania, inne natomiast w świetle nowych wytycznych kierownictwa resortu albo wskutek nowych doświadczeń zebranych w tym czasie powinny zostać uzupełnione lub inaczej zaakcentowane. Z tych względów, ale także z powodu nieustającego zapotrzebowania na niniejszą publikację sygnalizowanego nam wprost przez kuratorów lub za pośrednictwem Wydawcy, przystąpiliśmy do pracy nad trzecim już wydaniem Zarysu metodyki pracy kuratora sądowego. Najpoważniejszych zmian wymagała część poświęcona zasadom i procedurze prowadzenia dozoru nad skazanymi w okresie próby. Obowiązująca od 1 stycznia 2012 r. nowelizacja Kodeksu karnego wykonawczego wyposażyła kuratora w nowe uprawnienia, takie jak możliwość poddawania osób dozorowanych badaniom na obecność alkoholu lub środków odurzających (art. 173a k.k.w.). Jednak największe zmiany w zakresie prowadzenia dozoru pociągnęło za sobą wydane na podstawie zmienionego tą nowelizacją art. 176 k.k.w., rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości, które szczegółowo okreś liło zakres obowiązków kuratorów sprawujących dozór i radykalnie zmieniło dotychczasową praxis kuratora w tym przedmiocie. W tym samym czasie nowelizacja ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich z 29 lipca 2011 r. uregulowała obowiązki i uprawnienia kuratora sprawującego nadzór nad nieletnim (art. 70a 70e u.p.n.). Na pod- 17
Wstęp do wydania trzeciego stawie upoważnienia zawartego art. 70e Minister Sprawiedliwości okreś lił w drodze rozporządzenia zasady i tryb wykonywania nadzoru nad nieletnim, szczegółowy sposób wykonywania obowiązków i uprawnień przez kuratorów sądowych w zakresie sprawowania nadzoru, kontrolowania wykonania przez nieletniego nałożonych na niego obowiązków okreś lonego postępowania. Regulacje te, jakkolwiek w pewnym stopniu odpowiedziały na postulaty kuratorów rodzinnych, poważnie zmieniły zakres czynności kuratorów wykonujących nadzór nad nieletnimi. W konsekwencji znaczna część rozdziału poświęconego tej problematyce stała się nieaktualna i musiała zostać opracowana na nowo. Okres od drugiego wydania Zarysu metodyki pracy kuratora sądowego to także czas, w którym autorzy systematycznie pogłębiali swoje doświadczenia zawodowe, a ich poglądy na omawiane kwestie zyskały jak mamy nadzieję na jasności i zostały lepiej ugruntowane. Pewnym zmianom uległ też skład zespołu, niektórzy z jego członków odeszli ze służby kuratorskiej i nie mają już styczności z aktualną praktyką kuratorską. Ich zadania przejęli pozostali członkowie zespołu, wskutek czego niektóre rozdziały otrzymały nowy kształt. W rezultacie oddajemy do rąk czytelników książkę nie tylko poprawioną, ale w wielu częściach zasadniczo zmienioną i różną od jej wcześniejszych wydań. Mamy nadzieję, że trzecie wydanie Zarysu metodyki pracy kuratora sądowego, odpowiadające aktualnemu stanowi prawnemu w zakresie dozoru i nadzoru kuratora, odpowie także na potrzeby i oczekiwania kuratorów sądowych, aplikantów kuratorskich, studentów pedagogiki i resocjalizacji oraz wszystkich zainteresowanych. Autorzy 18 www.lexisnexis.pl
Wprowadzenie 1. Ewolucja kurateli sądowej od początku do wejścia w życie rozporządzenia z 1986 r. Wprowadzenie 1. Ewolucja kurateli sądowej od początku do wejścia w życie rozporządzenia z 1986 r. 1.1. Uwagi ogólne Pisząc o kurateli sądowej, trudno nie odnieść się do jej historii. Dlatego również w niniejszym opracowaniu zostaną przedstawione fakty, które były istotne w rozwoju kurateli sądowej w Polsce. Jednakże opisując je, będę się starał uchwycić przede wszystkim kierunki ewolucji omawianej instytucji. Przedstawiany okres jest o tyle ważny, że wówczas instytucja kurateli ulegała istotnym, czasami dosyć radykalnym przeobrażeniom. Ponadto w tym czasie została ona w sposób trwały umiejscowiona w wymiarze sprawiedliwości. W ten sposób stała się organizacyjnie i merytorycznie powiązana z sądami powszechnymi. 1.2. Okres międzywojenny Wkrótce po odzyskaniu przez Polskę niepodległości dostrzeżono konieczność utworzenia specjalnych sądów dla nieletnich, co niewątpliwie wynikało z dużej liczby spraw nieletnich wpływających do sądów, ale także ze zmiany poglądów co do sposobu ich karania. Na wprowadzenie takich zmian był to moment trudny, gdyż państwo polskie dopiero się odradzało i w związku z tym miało bardzo wiele poważnych problemów. W tym miejscu wystarczy chociażby wspomnieć o powstaniu wielkopolskim, trzech powstaniach śląskich, wojnie polsko-bolszewickiej i plebiscytach 19
Wprowadzenie ustalających przebieg niektórych polskich granic. Obraz Polski tamtych czasów dopełnia informacja, że była ona jednym z najbardziej zniszczonych państw w wyniku I wojny światowej. To wszystko powodowało, że ludziom żyło się wówczas niezmiernie trudno. Taka sytuacja zawsze wpływa na stopień przestrzegania porządku prawnego, w tym również przez osoby nieletnie. Z uwagi na skalę tego problemu uznano za celowe utworzenie specjalnych sądów dla nieletnich. Sądy dla nieletnich zostały utworzone na mocy dekretu Naczelnika Państwa, podpisanego 7 lutego 1919 r. (Dziennik Praw Nr 14, poz. 171 ze zm.). Na jego podstawie Minister Sprawiedliwości 26 lipca 1919 r. (Dziennik Praw Nr 63, poz. 378) wydał rozporządzenie w przedmiocie urządzenia sądów dla nieletnich. Na podstawie tych przepisów utworzono trzy sądy dla nieletnich: w Warszawie, Łodzi i Lublinie, które zaczęły działać od 1 wrześ nia 1919 r. Miały one rozpatrywać wszystkie sprawy karne nieletnich do ukończenia przez nich siedemnastego roku życia. Rozporządzeniem tym minister okreś lił także zadania dla powołanej wymienionym wyżej dekretem instytucji stałych opiekunów sądowych. Byli oni powoływani przez sędziego. Do ich zadań należało zbieranie, na polecenie sędziego, informacji o nieletnich, opieka nad nieletnim, pozostającym pod dozorem rodzicielskim, lub gdy dozór rodzicielski wymaga jeszcze dodatkowej kontroli odpowiedzialnej oraz nadzorowanie nieletnich, wobec których zawieszono wykonywanie kary. Opiekunowie ci pobierali stałe wynagrodzenie wypłacane z funduszów dyspozycyjnych sądu 1. Mimo że formalnie nie byli oni nazwani kuratorami, z uwagi na charakter wykonywanych zadań można ich uznać za pierwszych kuratorów sądowych. Po powołaniu tych opiekunów stale wzrastała liczba prowadzonych przez nich spraw. Dla sądu warszawskiego było to odpowiednio: 1925 r. 90 nieletnich pozostających pod dozorem, 1926 r. 190 nieletnich, 1927 r. 362 nieletnich 2. Pewna zmiana w statusie opiekunów sądowych zaszła w 1929 r., gdy na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 25 czerwca 1929 r. (Dz.U. Nr 47, poz. 387 ze zm.) zostali oni przekształceni w kuratorów nie- 1 M. Pawlicka, Kuratela sądowa w Polsce, Europie i świecie historia i stan obecny, Warszawa 2007, s. 15 16. 2 P. Stępniak, Funkcjonowanie kurateli sądowej. Teoria i rzeczywistość, Poznań 1992, s. 40 i 41. 20 www.lexisnexis.pl
1. Ewolucja kurateli sądowej od początku do wejścia w życie rozporządzenia z 1986 r. letnich działających przy sądach grodzkich oraz przy sądach nieletnich, jeżeli zostały one utworzone. Ważna zmiana w nowo powstałej instytucji kurateli nastąpiła w 1935 r., gdy Minister Sprawiedliwości 25 czerwca wydał rozporządzenie o kuratorach nieletnich (Dz.U. Nr 46, poz. 316). Na jego mocy zrezygnowano z zawodowego modelu kurateli i zastąpiono go modelem społecznym. Okreś lono, że kurator dla nieletnich jest funkcją honorową i mogą ją wykonywać osoby mające odpowiednie kwalifikacje w zakresie opieki nad dzieckiem moralnie zaniedbanym. Kuratora powoływał prezes sądu apelacyjnego, Minister Sprawiedliwości okreś lał zaś liczbę kuratorów dla nieletnich w poszczególnych sądach apelacyjnych. Kuratorzy ci za wykonywanie powierzonych im zadań otrzymywali przyznany przez prezesa sądu apelacyjnego ryczałt w maksymalnej wysokości 200 zł miesięcznie. W okresie międzywojennym nie doszło do powstania kurateli sądowej dla dorosłych, mimo że powołanie takiej instytucji umożliwiał Kodeks karny z 1932 r. 1.3. Okres od zakończenia wojny do 1986 r. Tuż po zakończeniu II wojny światowej nie wprowadzono żadnych istotnych zmian w funkcjonowaniu kurateli sądowej. Instytucja ta jednak zaczęła dosyć szybko się odradzać, gdyż już w 1949 r. zaczęto powoływać kuratorów. Pierwsza zmiana w jej funkcjonowaniu nastąpiła dopiero w 1951 r. Wówczas to Minister Sprawiedliwości wydał rozporządzenie z 30 marca 1951 r. o kuratorach sądowych dla nieletnich (Dz.U. Nr 25, poz. 188). Zgodnie z jego treścią kurator dla nieletnich był od tego momentu organem pomocniczym sądu, ale nadal utrzymano społeczny charakter kurateli. Do zasadniczego przełomu organizacyjnego kurateli dla nieletnich doszło w roku 1959, gdy 13 lutego Minister Sprawiedliwości wydał rozporządzenie o kuratorach sądowych dla nieletnich (Dz.U. Nr 18, poz. 113). Zastąpiło ono rozporządzenie z 1951 r. Zmiana była o tyle istotna, że wówczas przewidziano powołanie kuratorów zawodowych dla nieletnich. Oczywiście nie zrezygnowano z kuratorów społecznych. W dniu 1 kwietnia 1959 r. przez Ministra Sprawiedliwości zostało także wydane 21
Wprowadzenie rozporządzenie w sprawie wynagradzania kuratorów zawodowych, dla nieletnich (Dz.U. Nr 26, poz. 164). Natomiast 10 kwietnia 1959 r. Minister Sprawiedliwości wydał zarządzenie instrukcję w sprawie kuratorów sądowych dla nieletnich (Nr 36/59/N) 3. Te trzy akty prawne stanowiły pewną całość i okreś lały status kuratora sądowego (zawodowego i społecznego) w tamtym czasie. Do jego zadań należało wówczas wykonywanie czynności zleconych w toku śledztwa przez sędziego dla nieletnich oraz sprawowanie dozorów nad nieletnimi, które zostały mu powierzone zgodnie z orzeczeniem sądów karnych. W trakcie tego dozoru kurator miał za zadanie poczynić wszelkie starania w celu zapobieżenia dalszej demoralizacji nieletnich 4. Kuratorów sądowych dla nieletnich powoływał i odwoływał prezes sądu wojewódzkiego na wniosek przewodniczącego wydziału dla nieletnich. Kuratorzy w związku z wykonywaniem tej funkcji mogli otrzymywać ryczałt. W roku 1956 utworzono instytucję inspektorów społecznych przy sądach powiatowych (rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 3 lipca 1956 r., Dz.U. Nr 29, poz. 134). Inspektorzy pełnili tę funkcję jedynie społecznie i byli powoływani i odwoływani przez prezesa sądu powiatowego. Do zakresu ich zadań należało: ustalanie warunków życia małoletnich, nad którymi ustanowiono opiekę, lub małoletnich pozostających u rodziców, którym ograniczono władzę rodzicielską, udzielanie pomocy rodzicom i opiekunom w zakresie wykonywania władzy rodzicielskiej i sprawowania opieki, wskazywanie kandydatów na opiekunów oraz wykonywanie innych czynności zleconych przez władzę opiekuńczą 5. Podobnie jak kuratorom, inspektorom w związku z wykonywanymi przez nich zadaniami można było przyznać ryczałt. Obie te instytucje, bardzo podobne co do charakteru wykonywanych zadań, uległy połączeniu w 1973 r. Wówczas to 3 maja Minister Sprawiedliwości wydał rozporządzenie w sprawie kuratorów nieletnich (Dz.U. Nr 18, poz. 107 ze zm.). Na jego mocy kurator nieletnich był traktowany jako organ pomocniczy sądu w sprawach nieletnich i w sprawach opiekuńczych małoletnich. W rozporządzeniu tym utrzymano podział kuratorów na zawodowych i społecznych. Kuratorów zawodowych powoływał, od- 3 Zbiór resortowych aktów prawnych Ministerstwa Sprawiedliwości, tom I, poz. 121. 4 M. Pawlicka, Kuratela sądowa, s. 17. 5 Tamże. 22 www.lexisnexis.pl
1. Ewolucja kurateli sądowej od początku do wejścia w życie rozporządzenia z 1986 r. woływał i zawieszał w czynnościach prezes sądu wojewódzkiego, w stosunku zaś do kuratora społecznego takie same kompetencje miał prezes sądu powiatowego. Obowiązki kuratora zostały odrębnie uregulowane w odniesieniu do spraw nieletnich i spraw opiekuńczych. W pierwszym przypadku do obowiązków tych należało: 1) wykonywanie czynności zleconych przez sędziego dla nieletnich do czasu wydania orzeczenia; 2) sprawowanie dozoru nad nieletnim; 3) wykonywanie innych czynności zleconych przez sąd lub sędziego dla nieletnich. Natomiast w sprawach opiekuńczych do obowiązków kuratora należało: 1) wykonywanie czynności zleconych przez sąd przed wydaniem orzeczenia; 2) sprawowanie nadzoru nad wykonywaniem obowiązków rodzicielskich przez rodziców, którym władzę rodzicielską w ten sposób ograniczono, oraz udzielanie tym rodzicom pomocy w wychowywaniu dziecka; 3) wskazywanie kandydatów na opiekunów, kontrolowanie sytuacji dzieci, nad którymi ustanowiono opiekę, i udzielanie pomocy w zakresie sprawowania tej opieki; 4) wykonywanie innych czynności zleconych przez sąd opiekuńczy. Ponadto kurator zawodowy w szczególności miał także obowiązek: 1) organizowania i kontrolowania pracy kuratorów społecznych, jak również udzielania kuratorom społecznym pomocy i wskazówek oraz organizowania szkoleń tych kuratorów; 2) współdziałania z instytucjami realizującymi zadania z zakresu opieki nad dziećmi; 3) podejmowania inicjatyw mających na celu zapobieganie demoralizacji dzieci i młodzieży. Zarówno kuratorowi społecznemu, jak i kuratorowi zawodowemu przysługiwał miesięczny ryczałt stanowiący zwrot kosztów ponoszonych w związku z wykonywanymi przez nich czynnościami. Ważnym wydarzeniem dla kuratorów nieletnich było powołanie w roku 1978 sądów rodzinnych. Od tego momentu kuratorzy ci byli organizacyjnie związani z tymi sądami i wykonywali zadania na ich rzecz. 23
Wprowadzenie Odmiennie od wyżej przedstawionej rozwijała się instytucja kuratora dla dorosłych. Powstała ona znacznie później niż instytucja kuratora dla nieletnich, gdyż swoimi początkami sięga 1958 r. Jej powstanie poprzedziło wydanie ustawy z 29 maja 1957 r. o warunkowym zwolnieniu osób odbywających karę pozbawienia wolności (tekst jedn. Dz.U. z 1961 r. Nr 58, poz. 321). Następnie 15 stycznia 1958 r. Minister Sprawiedliwości wydał rozporządzenie w sprawie nadzoru nad osobami warunkowo zwolnionymi (Dz.U. Nr 10, poz. 35), które wprowadziło instytucję kuratorów sądowych dla nadzoru nad warunkowo zwolnionymi. Zostało ono potem zastąpione przez rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 7 lipca 1961 r. w sprawie nadzoru nad osobami warunkowo zwolnionymi oraz udzielania poręczeń za te osoby (Dz.U. Nr 34, poz. 174). Tego samego roku, lecz kilka dni wcześniej (24 czerwca) zostało także wydane przez Ministra Sprawiedliwości rozporządzenie w sprawie sposobu wykonywania orzeczeń, o których mowa w art. 62 Kodeksu karnego (Dz.U. Nr 34, poz. 173). W ten sposób doszło do okreś lenia obowiązków, które miał wykonywać kurator dla dorosłych. Polegały one na dołożeniu wszelkich starań, by oddany pod nadzór lub dozór stosował się do zasad współżycia społecznego, a zwłaszcza nie wkroczył ponownie na drogę przestępstwa i wykonywał należycie wyznaczone obowiązki. Kurator był zobowiązany do udzielenia skazanemu rad i wskazówek, jak również, w miarę możliwości, do pomocy w rozwiązaniu trudnych spraw życiowych 6. Wszystkie te zadania wykonywali jedynie kuratorzy społeczni, gdyż wówczas nie przewidziano jeszcze zatrudnienia kuratorów zawodowych dla dorosłych. Kuratorzy działali w sądach wojewódzkich i sądach powiatowych, i byli powoływani przez prezesów tych sądów. Tytułem zwrotu poniesionych kosztów i utraconych zarobków przyznawany był im miesięczny ryczałt. Dwa wyżej przywołane rozporządzenia zostały zastąpione jednym rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z 3 marca 1965 r. w sprawie dozoru ochronnego nad osobami, którym wykonywanie kary pozbawienia wolności warunkowo zawieszono, oraz w sprawie nadzoru nad osobami warunkowo zwolnionymi (Dz.U. Nr 12, poz. 80). Rozporządzenie to określiło obowiązki kuratora dla dorosłych bardzo podobnie do rozporządzeń z 1961 r. Nowością było wprowadzenie instytucji kuratora zawodowego, który mógł być powołany jedynie w sądzie wojewódzkim. Kuratorzy za- 6 Tamże, s. 25. 24 www.lexisnexis.pl
1. Ewolucja kurateli sądowej od początku do wejścia w życie rozporządzenia z 1986 r. wodowi, poza wykonywaniem tych samych zadań co kuratorzy społeczni, mieli także obowiązek organizowania i kontrolowania pracy kuratorów społecznych, kontrolowania ich działalności, udzielania im pomocy i wskazówek oraz współpracowania z właś ciwymi organami władzy, administracji państwowej i organizacjami społecznymi. Ważnym wydarzeniem w historii kurateli dla dorosłych było uchwalenie w 1969 r. nowej kodyfikacji karnej. Wymusiło to zmianę aktu prawnego regulującego instytucję kurateli dla dorosłych. Z tego względu 2 kwietnia 1971 r. Minister Sprawiedliwości wydał rozporządzenie w sprawie dozoru i nadzoru ochronnego (Dz.U. Nr 9, poz. 95 ze zm.). Następnie 2 października 1972 r. Minister Sprawiedliwości wydał zarządzenie dotyczące instrukcji w sprawie zakresu, organizacji i metod pracy kuratorów zawodowych (Dz.Urz. MS Nr 5, poz. 37). Zgodnie z tymi aktami prawnymi kurator zawodowy zajmował się całokształtem czynności resocjalizacyjnych w swoim okręgu, wynikających z orzeczeń sądu powiatowego oraz zleconych przez sąd wojewódzki. Przewidziano także nowe kategorie spraw, którymi miał się on zajmować (była to m.in. kontrola okresu próby bez orzeczonego dozoru kuratora sądowego). Kuratorów zawodowych nadal przyjmował do pracy prezes sądu wojewódzkiego, jednakże wykonywali oni swoje zadania nie tylko w sądzie wojewódzkim, ale również w sądzie powiatowym. Tryb powoływania kuratorów społecznych się nie zmienił. Po raz pierwszy została także wprowadzona funkcja koordynatora pracy wszystkich kuratorów działających w okręgu. Takim koordynatorem był kurator zawodowy wyznaczony przez przewodniczącego wydziału penitencjarnego spośród kuratorów zawodowych działających w siedzibie sądu wojewódzkiego. Jego zadaniem było organizowanie i pomoc w pracy pozostałym kuratorom oraz wykonywanie zleconych czynności kontrolnych wobec innych kuratorów zawodowych. Przywołana wyżej instrukcja okreś liła, że do obowiązków kuratora zawodowego należało: 1) organizowanie i nadzorowanie wykonywania środków resocjalizacyjnych wynikających z sądowych orzeczeń o nadzorze ochronnym wobec przestępców powrotnych, dozór przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary pozbawienia wolności, dozór przy warunkowym przedterminowym zwolnieniu, karze ograniczenia wolności, warunkowym zawieszeniu wykonania kary pozbawienia wolności wobec osób nieobjętych dozorem, warunkowym przedterminowym zwolnieniu bez 25
Wprowadzenie ustanowienia dozoru oraz przy warunkowym umorzeniu postępowania karnego; 2) zbieranie, na zlecenie sądu, wiadomości o zachowaniu się skazanego, między innymi w drodze wywiadu środowiskowego, w szczególności w wypadkach: odroczenia wykonania kary pozbawienia wolności lub ograniczenia wolności, przerwy w odbywaniu kary pozbawienia wolności, zawieszenia postępowania wykonawczego, czasowego pobytu poza ośrodkiem przystosowania społecznego; 3) współdziałanie z kuratorami społecznymi, instytucjami i organizacjami społecznymi w zakresie organizacji sieci kuratorów społecznych, kontroli i oceny pracy kuratorów społecznych oraz przedstawicieli instytucji i organizacji społecznych, czuwania nad szybkością obejmowania oraz sprawnością wykonywania dozorów i nadzorów ochronnych, reagowania na wypadki uchylania się od dozoru bądź nadzoru ochronnego oraz niewykonywania nałożonych obowiązków i poleceń przez wnioskowanie o zastosowanie przez sąd właś ciwych środków prawnych, a ponadto udzielanie kuratorom społecznym oraz przedstawicielom instytucji i organizacji społecznych pomocy i wskazówek indywidualnie i zespołowo, współpraca w organizowaniu i kierowaniu szkoleniem kuratorów społecznych oraz przedstawicieli instytucji i organizacji społecznych, jak również w zakresie zbierania informacji o osobie poręczyciela; 4) osobisty udział w procesie resocjalizacji skazanego poprzez bezpośrednie sprawowanie dozorów i nadzorów, wykonywanie czynności przekraczających możliwości lub kompetencje społecznych współpracowników sądu, współudział w organizowaniu i świadczeniu pomocy postpenitencjarnej, wykonywanie innych czynności zleconych przez sąd, jeżeli miały one na celu resocjalizację skazanych 7. Warto podkreś lić, że w omawianym okresie można zauważyć stały wzrost liczby kuratorów, zarówno dla nieletnich, jak i dla dorosłych. W przypadku tej pierwszej specjalizacji liczba kuratorów zawodowych wzrosła z 97 (w 1961 r.) do 876 (w 1986 r.). Natomiast liczba kuratorów dla dorosłych wzrosła ze 124 (w 1970 r.) do 659 (według stanu na 30 czerwca 1987 r.). Stale także wzrastała liczba kuratorów społecznych 8. 7 Tamże, s. 31. 8 P. Stępniak, Funkcjonowanie kurateli, s. 43 i 44. 26 www.lexisnexis.pl
1. Ewolucja kurateli sądowej od początku do wejścia w życie rozporządzenia z 1986 r. Jak wyżej zostało to przedstawione, instytucja kurateli sądowej w ciągu kilkudziesięciu lat ewoluowała i można tutaj wyróżnić kilka charakterystycznych cech tej ewolucji: 1) na początku powstała kuratela dla nieletnich (w 1919 r.), później kuratela dla dorosłych (w 1958 r.), chociaż możliwość powoływania kuratorów dla dorosłych przewidziano już w 1932 r.; instytucje te przez wiele lat rozwijały się odrębnie; inaczej także w tych dwóch specjalnościach przebiegało powołanie na stałe kuratorów zawodowych (kurator zawodowy nieletnich 1959 r., kurator zawodowy dla dorosłych 1965 r.); 2) kuratela sądowa od samego początku swojego istnienia była organizacyjnie związana z sądami i kuratorzy zawsze wykonywali zadania na rzecz sądów; 3) z biegiem czasu zmieniał się zakres zadań, które miał wykonywać kurator zawodowy, przy czym podstawowe zadania nie ulegały zmianie, natomiast zauważalne jest dodawanie nowych zadań; 4) przez długi czas nie istniało wyraźne rozgraniczenie między pojęciami nadzór i dozór ; w efekcie mieliśmy nadzór z tytułu ograniczenia władzy rodzicielskiej, ale także nadzór nad warunkowo zwolnionym, dozór zaś występował nad nieletnim i nad skazanym, któremu warunkowo zawieszono karę. 1.4. Instytucja kurateli sądowej okreś lona w rozporządzeniu z 1986 r. Kluczowe znaczenie dla dalszego rozwoju instytucji kurateli sądowej w Polsce miało uchwalenie ustawy z 20 czerwca 1985 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn. Dz.U. z 1994 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.). W sposób niepodważalny zwiększyła ona rolę kuratora sądowego w sądownictwie powszechnym. Po raz pierwszy nastąpiło wówczas niejako połączenie obu specjalności w jednego kuratora sądowego, który mógł być albo kuratorem dla dorosłych, albo kuratorem rodzinnym. Swoje funkcje kuratorzy pełnili zawodowo lub społecznie. Na podstawie wymienionej ustawy Minister Sprawiedliwości wydał rozporządzenie z 24 listo pada 1986 r. w sprawie kuratorów sądowych (Dz.U. Nr 43, poz. 212 ze zm.). Znaczenie tego aktu prawnego w historii kurateli jest bardzo duże, gdyż po raz pierwszy w sposób kompleksowy dokonał on 27