KONCEPCJA ROZWOJU KOMUNALNEJ GOSPODARKI ŚCIEKOWEJ W ASPEKCIE STANDARDÓW UNII EUROPEJSKIEJ

Koncepcja rozwoju komunalnej gospodarki ściekowej... Człowiek i Środowisko (-) 7, s. 6-9 Maria Czechowicz KONCEPCJA ROZWOJU KOMUNALNEJ GOSPODARKI ŚCIEKOWEJ W ASPEKCIE STANDARDÓW UNII EUROPEJSKIEJ ABSTRAKT W artykule przedstawiono uwarunkowania rozwoju komunalnej gospodarki ściekowej do 5 r. oraz koncepcje programowe i przestrzenne zintegrowanych systemów w tej dziedzinie infrastruktury. Wskazano kierunki polityki państwa wspierające realizację zbiorczych systemów odprowadzania i oczyszczania ścieków komunalnych w nowej perspektywie finansowej 7-.. Wprowadzenie Podpisanie przez rząd RP traktatu akcesyjnego z Unią Europejską obliguje Polskę do realizacji standardów unijnych w ochronie środowiska w wynegocjowanych okresach przejściowych. Koncepcje dochodzenia do standardów unijnych w dziedzinach infrastruktury komunalnej związanych z ochroną środowiska zostały określone w skali makro w Krajowym Programie Oczyszczania Ścieków Komunalnych (-5) i Krajowym Planie Gospodarki Odpadami (-4), koordynowanymi przez Ministerstwo Środowiska. Wymienione dokumenty, okresowo weryfikowane, stają się (podobnie jak w starych krajach unijnych) instrumentami zarządzania rozwojem infrastruktury w skali regionalnej i lokalnej. 6

Maria Czechowicz. Rozwój komunalnej gospodarki ściekowej przed akcesją Polski z Unią Europejską (995-4) Komunalna gospodarka ściekowa obejmuje systemy kanalizacji zbiorczej i oczyszczalnie ścieków w jednostkach osadniczych, zaspokajające potrzeby sanitarne ich mieszkańców, z zachowaniem wymagań ochrony środowiska. Utrzymanie i rozwój urządzeń komunalnych stanowi zadanie własne samorządów terytorialnych. Praktyka planowania, usuwania i oczyszczania ścieków w większości samorządów zamykała się dotychczas w granicach gminy. Planowanie systemów ponadlokalnych na zasadzie dobrowolności gminnych partnerów postępowało powolnie. Kierunki i zadania rozwoju określały programy gminne, uwzględniające regulacje zawarte w dokumentach wojewódzkich, w szczególności w programach/ planach ochrony środowiska. Praktyka sporządzania wieloletnich programów rozwoju systemów wodociągowych i kanalizacyjnych upowszechniła się w gminach miejskich. Od 997 r. instrumentem regulacji działań ogółu samorządów terytorialnych ze szczebla centrum stały się przyjęte przez rząd Założenia polityki komunalnej państwa, ustanawiające dwa podstawowe cele: zapewnienie powszechnej dostępności do korzystania z usług komunalnych o odpowiednim standardzie (pod względem ilości jak i jakości), wraz z eliminowaniem i ograniczaniem skutków działalności komunalnej na środowisko, minimalizacja obciążania budżetów rodzinnych kosztami korzystania z usług komunalnych, w warunkach pełnej odpłatności za te usługi. Rozwój kanalizacji zbiorczej i oczyszczalni ścieków w mijającym dziesięcioleciu 995-4, ilustrowany danymi GUS (tab.), ma cechy procesu intensywnego na obszarach wiejskich o niskim wyposażeniu w tę infrastrukturę (7-8% ludności korzystającej). Przyrost potencjału przebiega tu w tempie kilkakrotnie wyższym niż w miastach. Spowolnienie przyrostu potencjału i korzystania z urządzeń, zarówno w miastach jak i na wsiach, nastąpiło w drugiej połowie analizowanego okresu (-4). Potencjał systemów infrastruktury obsługujących miasta podwoił się w latach 995-4, przy niewielkim wzroście liczby ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej (wskaźnik wzrostu,) i nieco wyższym z oczyszczalni ścieków (wskaźnik,7). Wskazywałoby to na poprawę standardów obsługi w istniejących systemach i zapewnienie ich w nowo tworzonych, w tym licznych małych systemach. Założenia polityki komunalnej państwa. Ministerstwo Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa, Warszawa 996; zatwierdzone przez rząd w styczniu 997 r. 6

Koncepcja rozwoju komunalnej gospodarki ściekowej... Tendencje w zakresie typów oczyszczalni wiejskich cechuje przewaga oczyszczalni biologicznych, uzupełnionych obiektami z podwyższonym usuwaniem biogenów (związków azotu i fosforu) oraz stabilizacja stanu liczbowego oczyszczalni mechanicznych. W miastach następuje wyraźny regres w wykorzystywaniu oczyszczalni mechanicznych, przyrost potencjału oczyszczalni z podwyższonym usuwaniem biogenów, przy pomniejszającym się po r. udziale liczby oczyszczalni biologicznych. Pozytywny jest postępujący w czasie wzrost udziału ścieków odprowadzanych, poddawanych oczyszczaniu (89% w 4 r.). W świetle dostępnej statystyki GUS poprawa stanu wyposażenia w infrastrukturę w latach 995-4 nie spowodowała pożądanych przemian strukturalnych, m.in. zintegrowania systemów kanalizacji zbiorczej i oczyszczalni ścieków w obsłudze przyległych obszarów: miasto-wieś/gmina/zespół gmin. Nie zapewniła też pożądanego stopnia powszechności korzystania z systemów kanalizacyjnych w miastach, a także likwidacji luki rozwojowej występującej na obszarach wiejskich. Korzystny jest natomiast trend zmian w zakresie typów oczyszczalni ścieków, poprzez wzrost udziału oczyszczalni stosujących efektywne technologie biologiczne i z podwyższonym usuwaniem biogenów (stan w 4 r.): miasta wsie liczba mieszkańców w mln,5 4,7 długość sieci kanalizacyjnej (w tys. km) 4,5,4 liczba oczyszczalni 956 98 Sieć kanalizacyjna: miasta/wsie obsługiwane przez sieć % 98,4 brak danych ludność korzystająca z sieci % 84, 7, Oczyszczalnie ścieków: miasta/wsie obsługiwane przez oczyszczalnie % 95,8 brak danych ludność korzystająca z oczyszczalni % razem 84,5 8,4 w tym z oczyszczalni: mechanicznych,,4 biologicznych,8,4 z podwyższonym usuwaniem biogenów 5,5 6,6 Sieć rozdzielcza i kolektory (bez połączeń prowadzących do budynków mieszkalnych) 6

Maria Czechowicz Tabela. Rozwój kanalizacji zbiorczej i oczyszczalni ścieków komunalnych w latach 995-4 w miastach i na wsiach Wyszczególnienie Sieć kanalizacyjna w tys. km* razem w tym obsługująca: miasta wsie Liczba miast wyposażonych w sieć kanalizacyjną Ludność korzystająca z sieci kanalizacyjnej: - w miastach mln - na wsi mln Liczba oczyszczalni ścieków razem obsługujących miasta obsługujących wsie w tym w miastach oczyszczalnie: - mechaniczne - biologiczne - z podwyższonym usuwaniem biogenów w tym na wsiach oczyszczanie biologiczne i z podwyższonym usuwaniem biogenów Liczba miast obsługiwanych przez oczyszczalnie ścieków razem w tym przez oczyszczalnie: - mechaniczne - biologiczne - z podwyższonym usuwaniem biogenów Stan w latach 995 4,5 8, 5,4 5, 4,9 6, 7,9 4,5,4 995 Zmiany stanu relacje w latach 4 995,54,4,,,48 6, 4,45,9, 79 845 878,6,,4 9,5,4 6 79 4 5 59. 47 64 5 49 9,8,7 47 965 45 5 65 56 5 8 5 9,7,5 99 956 98 4 56 7 899 849 464, 4,5,,,5,9,.,,4,8,6, 6,5,4, 4,58,6,95. 4,75,,9,94,99,47,,99,6,45,86,44,4,6,,89 4 47 75 5,88 8,9,5 Miasta nie obsługiwane przez oczyszczalnie ścieków 7 79 7,6,7,47 Ludność korzystająca z oczyszczalni ścieków: - w miastach mln - na wsi mln 5,5,45 Ścieki odprowadzone siecią kanalizacyjną hm 85,4 494, 9,6,8,7,86 w tym ścieki oczyszczone hm 57,6 4,4 5,,99,9,9 % 67,9 8, 89, x x x * Sieć rozdzielcza i kolektory bez połączeń prowadzących do budynków mieszkalnych Źródło: Rocznik statystyczny RP, -4, GUS, Warszawa -5 Ochrona środowiska. Informacje i opracowania statystyczne, 5, GUS. Warszawa -5 8,9,6 9,8,7,,5,7 6,,5,7 64

Koncepcja rozwoju komunalnej gospodarki ściekowej... Wyposażenia w infrastrukturę kanalizacyjną pozbawiona jest grupa miast liczących do tys. mieszkańców: sieci kanalizacyjnej 4 miast poniżej 5 tys., obsługi przez oczyszczalnie ścieków 7 miast, w tym miast poniżej tys. mieszkańców. W całej wyróżnionej grupie miast ograniczony jest zasięg sieci kanalizacji zbiorczej, z której korzysta średnio od ok. 6-7% ogółu mieszkańców. Wzrost wielkości miasta sprzyja zazwyczaj poprawie wyposażenia w infrastrukturę (stan w 4 r.): miasta o liczbie mieszkańców w tys. poniżej 5 5- - i więcej Sieć kanalizacyjna: miasta obsługiwane przez sieć % 96, w grupach miast: ludność korzystająca z sieci % 6, 67,6 7, 8,-88,6 Oczyszczalnie ścieków miasta obsługiwane przez oczyszczalnie % 9, 96, 96,7 99,- ludność korzystająca z oczyszczalni % razem 7,7 76,4 84,4 9,-8, w tym z oczyszczalni: mechanicznych,,,, (m. tys. i więcej - 8,6) biologicznych 5,6 4,8,9,5-, z podwyższonym usuwaniem biogenów 7,8,6 5,5 8,-65,9 Obok braku powszechnej dostępności istniejących systemów kanalizacji zbiorczej i oczyszczalni ścieków w miastach i na wsiach, w statystyce GUS uwidacznia się niedostosowanie w zakresie typów oczyszczalni, m.in. wyposażenie w biologiczne oczyszczalnie ścieków dużych miast (gdzie jednak poprawa stanu rysuje się w przeważającym udziale oczyszczalni z podwyższonym usuwaniem biogenów). Parametry przepustowości dobowej oczyszczalni ścieków wskazują na liczną sieć małych obiektów o niewielkim udziale ilości oczyszczonych ścieków (4 r.: kraj ogółem 875 oczyszczalni, przepustowość łączna 8959, tys. m /d = %): Wskaźniki wyrażone w % liczby miast/liczby ludności w danej grupie miast obsługiwanych przez odpowiednie urządzenia kanalizacyjne. 65

Maria Czechowicz 66 udział w procentach przepustowość jednostkowa liczby oczyszczalni ilości ścieków m /dobę oczyszczonych do 8,9,5 5 6, 4, 5 i więcej, 85, Uproszczona ocena stanu gospodarki ściekowej w układzie przestrzennym w 6 województwach oparta na określeniu słabych i mocnych stron osiągniętego zainwestowania, wyrażonego sześcioma dostępnymi parametrami charakterystyk systemów infrastruktury 4, wykazuje przewagę słabych stron w relacji do mocnych jak 5:54 (ocena sumaryczna). W obrębie sześciu parametrów oceny porównawczej waga słabych stron jest szczególnie wysoka odnośnie dostępności do sieci kanalizacyjnej ludności miast (:), zaś łagodniejsza w zakresie dostępności ludności miast i wsi do oczyszczalni ścieków (7:9). Niedostateczne wyposażenie w urządzenia komunalnej gospodarki ściekowej odnosi się do ogółu województw, a określone ich grupy różnią się co do rozmiarów występującej luki rozwojowej względem pożądanych standardów. Sumaryczna ocena punktowa sześciu parametrów charakterystyk istniejącego stanu infrastruktury w województwach układa się następująco (4 r.): liczba punktów oceny mocne strony słabe strony województwa 6 woj.: mazowieckie świętokrzyskie - 4-5 5 woj.: śląskie małopolskie łódzkie lubelskie lubuskie -4-7 woj.: wielkopolskie podkarpackie kujawsko-pomorskie zachodniopomorskie podlaskie opolskie 5-6 - woj.: pomorskie warmińsko-mazurskie 4 Parametry: % miast wyposażonych w sieć kanalizacyjną, % ludności miast korzystającej z sieci kanalizacyjnej, % ludności miast korzystającej z oczyszczalni ścieków, % ścieków odprowadzanych poddawanych oczyszczaniu, % udział przepustowości oczyszczalni ścieków z podwyższonym usuwaniem biogenów w przepustowości łącznej.

Koncepcja rozwoju komunalnej gospodarki ściekowej... Przewaga ocen znamionujących słabe strony istniejących systemów infrastruktury występuje w siedmiu województwach, w tym w pięciu dużych, liczących od -5 mln mieszkańców i dwóch małych (-, mln świętokrzyskie i lubuskie). Mocne strony stanowią (niemal w całości) wyróżnik systemów infrastruktury w woj. pomorskim (, mln mieszkańców) i warmińsko-mazurskim (,7 mln). Stan równowagi bądź niewielka przewaga mocnych stron odnosi się do siedmiu województw liczących od, do,9 mln mieszkańców. Powyższe wyniki uproszczonej oceny stanu wyposażenia w infrastrukturę w ujęciu ilościowym wymagają pogłębienia, przy uwzględnieniu obowiązujących standardów jakości odprowadzania i oczyszczania ścieków.. Cele i wymagania związane z realizacją zadań w dziedzinie odprowadzania i oczyszczania ścieków komunalnych w Polsce aktualny stan prawny Cele i wymagania związane z ich realizacją w komunalnej gospodarce ściekowej wynikają z obowiązujących aktów prawnych (ustaw i rozporządzeń), które przeniosły do polskiego prawa przepisy Unii Europejskiej w zakresie odprowadzania i oczyszczania ścieków, a w szczególności dyrektywę 9/7/EWG z dnia maja 99 r. w sprawie oczyszczania ścieków komunalnych i dyrektywę w zakresie gospodarowania osadami ściekowymi. Dyrektywy Unii Europejskiej skierowane są do państw członkowskich, które mają obowiązek osiągnięcia w określonym terminie celu w nich zawartego. Ich przepisy muszą być włączone do prawa krajowego. Dopiero wówczas stanowią źródło praw i obowiązków dla osób fizycznych i prawnych. 5 Usługi w zakresie odprowadzania i oczyszczania ścieków realizowane są na terenach intensywnie zabudowanych w sposób zbiorowy (ustawa o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków) lub na terenach o zabudowie rozproszonej w sposób indywidualny (ustawy Prawo budowlane, Prawo wodne, Ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminie 6 ). 5 Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, grudzień 5, s. 5. 6 Ustawa z dnia 7 czerwca r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków (Dz.U. Nr 79, poz. 747 z późn. zm.), Ustawa z dn. 7 lipca 999 r. Prawo budowlane (Dz.U. z r. Nr 6, poz. 6 z późn. zm.), Ustawa z dn. 8 lipca r. Prawo wodne (Dz.U. Nr 5, poz. 9 z późn. zm.), Ustawa z dnia września 996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (Dz.U. Nr, poz. 6 z późn. zm). 67

Maria Czechowicz Ustawa Prawo wodne stanowi, że: budowę urządzeń służących zaopatrzeniu w wodę realizuje się jednocześnie z rozwiązaniem spraw gospodarki ściekowej, w szczególności przez budowę systemów kanalizacyjnych i oczyszczalni ścieków; w miejscach, gdzie budowa systemów kanalizacyjnych nie przyniosłaby korzyści dla środowiska lub powodowała nadmierne koszty, należy stosować systemy indywidualne; wprowadzający ścieki do wód lub do ziemi są obowiązani zapewnić ochronę przed zanieczyszczeniem, w szczególności przez budowę i eksploatację urządzeń służących tej ochronie. W nawiązaniu do powyższych ustaleń Ustawa Prawo wodne zdefiniowała pojęcie aglomeracji: aglomeracja oznacza teren, na którym zaludnienie lub działalność gospodarcza są wystarczająco skoncentrowane, aby ścieki były zbierane i przekazywane do oczyszczalni ścieków komunalnych. Sposób wyznaczania obszaru i granic aglomeracji określił Minister Środowiska (Rozporządzenie z grudnia 4 r. Dz.U. Nr 8, poz. 84 oraz z dnia 9 października 6 r., Dz.U. Nr 99, poz. 468). W świetle obowiązującego prawa głównym celem odprowadzania i oczyszczania ścieków w Polsce jest realizacja systemów kanalizacji zbiorczej i oczyszczania ścieków na terenach o skoncentrowanej zabudowie. Ustawa Prawo wodne (art. 8, ust.) zobowiązuje gminy do realizacji zadania własnego gmin w zakresie usuwania i oczyszczania ścieków (z przywołaniem ustawy o samorządzie gminnym) 7 na obszarach aglomeracji w wyznaczonych terminach (Prawo wodne, art. 4, ust. 5): do grudnia 5 r. w przypadku aglomeracji o równoważnej liczbie mieszkańców (RLM) 8, wynoszącej od do 5, do grudnia r. w przypadku aglomeracji o RLM powyżej 5. Odnośne wymagania wynikające z art.,4,5() i 7 dyrektywy 9/7/EWG nie będą w Polsce w pełni zastosowane do grudnia 5 r. w odniesieniu do aglomeracji mniejszych od RLM. Obowiązujące prawo ustala jednocześnie konieczne do osiągnięcia standardy jakości ścieków odprowadzanych do środowiska wodnego z oczyszczalni ścisków (tab. ), a także wymagania: zapewnienie 75% redukcji całkowitego ładunku azotu i fosforu w ściekach komunalnych pochodzących z całego terytorium państwa w celu ochrony wód 7 Ustawa o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 99 r. (Dz.U. z r. Nr 4, poz. 59 z późn. zm.). 8 RLM równoważna liczba mieszkańców aglomeracji; przez jednego równoważnego mieszkańca rozumie się ładunek substancji organicznych biologicznie rozkładalnych, wyrażony jako wskaźnik pięciodobowego biochemicznego zapotrzebowania na tlen w ilości 6 g tlenu na dobę. 68

Koncepcja rozwoju komunalnej gospodarki ściekowej... powierzchniowych, w tym wód morskich, przed eutrofizacją (art. 45, ust. 4, pkt cyt. ustawy z dnia 8 lipca r. Prawo wodne), odpowiednie zgodnie z ustawą o odpadach i rozporządzeniami wykonawczymi do tej ustawy zagospodarowanie w środowisku osadów powstających w oczyszczalniach ścieków. 9 Wdrażanie znowelizowanych przepisów prawnych wymagać będzie podjęcia określonych działań przez administracje rządową i samorządową. Tabela. Najwyższe dopuszczalne wartości wskaźników zanieczyszczeń lub minimalny procent redukcji zanieczyszczenia dla oczyszczonych ścieków komunalnych (standardy jakości ścieków komunalnych) Lp. Nazwa wskaźnika Pięciodobowe biochemiczne zapotrzebowanie tlenu (BZT 5 ), oznaczane z dodatkiem inhibitora nitryfikacji Chemiczne zapotrzebowanie tlenu (ChZT cr ) oznaczane metodą dwuchromianową Jednostka mg /l min. % redukcji mg /l min. % redukcji Zawiesina ogólna mg /l min. % redukcji 4 Azot ogólny (suma azotu Kjeldahla (N org + N NH4 ) azotu azotynowego i azotu azotanowego) mg N/l min. % redukcji 5 Fosfor ogólny mg P/l min. % redukcji Najwyższe dopuszczalne wartości wskaźników i/ lub wymagana redukcja zanieczyszczeń przy RLM: do 4-5 - 5 od do 9999 5 lub 7-9 5 lub 75 5 lub 9 od do 4999 5 lub 7-9 5 lub 75 5 lub 9 od 5 do 5999 5 lub 9 5 lub 75 5 lub 9 * 5* 5* 5 lub 8 5* * * lub 4** 85 powyżej 5 lub 9 5 lub 75 5 lub 9 lub 85 lub 9 * Wartości wymagane wyłącznie w ściekach wprowadzanych do jezior i ich dopływów, bezpośrednio do sztucznych zbiorników wodnych usytuowanych na wodach płynących. ** Minimalnego procentu redukcji nie stosuje się do ścieków wprowadzanych do jezior i ich dopływów, bezpośrednio do sztucznych zbiorników wodnych usytuowanych na wodach płynących oraz do ziemi. Źródło: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 lipca 6 r. w sprawie warunków jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego Dz.U. Nr 7, poz. 984). 9 Ustawa z dnia 4 kwietnia r. o odpadach (Dz.U. Nr 6, poz. 68 z późn. zm.) i rozporządzenia wykonawcze do ustawy: Rozporządzenie Ministra Środowiska z 7 września r. w sprawie katalogu odpadów (Dz.U. Nr, poz.6); Rozporządzenie Ministra 69

Maria Czechowicz 4. Koncepcja programowa zintegrowanych systemów odprowadzania i oczyszczania ścieków komunalnych Koncepcja rozwoju analizowanej dziedziny infrastruktury komunalnej powstawała w okresie, kiedy decydowano o warunkach wejścia Polski do Unii Europejskiej, w tym o transpozycji do prawa krajowego wymagań Dyrektywy 9/7/EWG, dotyczącej wyposażania aglomeracji w oczyszczalnie ścieków komunalnych i w systemy kanalizacji zbiorczej. Aby zapewnić wykonanie zobowiązań RP przyjętych w Traktacie Akcesyjnym Polski do Unii Europejskiej, Ustawa Prawo wodne nałożyła na Ministra Środowiska obowiązek sporządzenia Krajowego programu oczyszczania ścieków komunalnych (KPOŚK) do końca r. oraz okresowej aktualizacji zapisów KPOŚK, nie rzadziej niż co dwa lata. Krajowy program został zatwierdzony przez Radę Ministrów w dniu 6 grudnia r., a pierwsza jego aktualizacja 7 czerwca 5 roku. KPOŚK obliguje gminy zgodnie z obowiązującym prawem do wybudowania, rozbudowania i/lub modernizowania oczyszczalni ścieków komunalnych i systemów kanalizacji zbiorczej w aglomeracjach, w horyzoncie czasowym do 5 roku. Ujmuje on także skodyfikowane w prawie krajowym wymagania dyrektywy 9/7/EWG Rady Europy, dotyczące etapowego wdrażania celów pośrednich ujętych w Traktacie Akcesyjnym, tj.: grudnia 5 r. zgodność z dyrektywą powinna być osiągnięta w 674 aglomeracjach, z których ładunek zanieczyszczeń biodegradowalnych stanowi 64% całkowitego ładunku zanieczyszczeń tego typu pochodzącego z aglomeracji, grudnia r. zgodność z dyrektywą powinna być osiągnięta w 69 aglomeracjach, z których ładunek zanieczyszczeń biodegradowalnych stanowi 86% całkowitego ładunku zanieczyszczeń tego typu pochodzącego z aglomeracji, grudnia r. zgodność z dyrektywą powinna być osiągnięta w 65 aglomeracjach, z których ładunek zanieczyszczeń biodegradowalnych stanowi 9% całkowitego ładunku zanieczyszczeń tego typu pochodzącego z aglomeracji, Środowiska z dnia sierpnia r. w sprawie komunalnych osadów ściekowych (Dz.U. 4, poz.4 i Nr 55, poz.99), oraz ujęte w spisie aktów prawnych rozporządzenia dot. wymagań prowadzenia procesu termicznego przekształcania odpadów (Dz.U. z r. Nr 7, poz. 9; dot. wymagań dla typów składowisk odpadów (Dz.U. z r. Nr 6 poz. 549, dot. sporządzania planów gospodarki odpadami (Dz.U. z r. Nr 66, poz. 6, w sprawie odpadów, które mogą być składowane w sposób selektywny (Dz.U. z r. Nr 9, poz. 595). Ustawa z dnia 8 lipca r. Prawo wodne (Dz.U. Nr 5, poz. 9 z późn. zm.) art. 4 ust. i art. 8 ust.. Ustawa jw., art. 4 ust. 4c. 7

Koncepcja rozwoju komunalnej gospodarki ściekowej... grudnia 5 r. zgodność z dyrektywą powinna być osiągnięta we wszystkich aglomeracjach, z których ładunek zanieczyszczeń biodegradowalnych stanowi % całkowitego ładunku zanieczyszczeń tego typu pochodzącego z aglomeracji. Krajowy Program określa: wykaz aglomeracji, które powinny być wyposażone w systemy kanalizacji zbiorczej i oczyszczalnie ścieków w ustawowych terminach oraz wielkość ładunków zanieczyszczeń biodegradowalnych koniecznych do usunięcia, w tym dla każdej aglomeracji przedsięwzięcia w zakresie: - budowy i modernizacji zbiorczych sieci kanalizacyjnych (długość sieci w km), - docelowe parametry oczyszczalni ścieków: typ (B, PUB, PUB), przepustowość m /d, rodzaje działań inwestycyjnych w pięciu kategoriach (związane z zamiarem osiągnięcia efektów ekologicznych oczyszczalni ścieków zgodnych z wymaganiami): ) budowa nowych oczyszczalni ścieków, ) modernizacja oczyszczalni ścieków (ze względu na jakości odprowadzanych ścieków), ) rozbudowa oczyszczalni ścieków (ze względu na przepustowość), 4) rozbudowa i modernizacja oczyszczalni ścieków (jak wyżej oraz modernizacja części obiektów) oraz terminy realizacji przedsięwzięć (etapowe) do końca roku 5,,, 5. Krajowy Program z r. został przygotowany na podstawie analizy i oceny danych zawartych w przekazanej przez gminy i przez wyznaczonych przedstawicieli wojewodów do Ministerstwa Środowiska Informacji o stanie i zamierzeniach dotyczących realizacji przez gminę przedsięwzięć w zakresie wyposażenia terenów zabudowanych i przeznaczonych pod zabudowę w zbiorcze sieci kanalizacyjne i oczyszczalnie ścieków komunalnych (wg stanu na koniec r.). 4 Ustawa Prawo wodne, art. 8 Typy oczyszczalni spełniające standardy odprowadzania ścieków dla aglomeracji: B oczyszczalnie biologiczne dla aglomeracji <5 RM, oczyszczalnie biologiczne z podwyższonym usuwaniem biogenów (związków azotu i fosforu) dla aglomeracji 5 < RM (typ PUB ), dla aglomeracji RM (typ PUB ). 4 Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, grudzień. 7

Maria Czechowicz Aktualizacja Programu w 5 r., z uwagi na konieczność weryfikacji wykazu przedsięwzięć ujętych w pierwszej wersji, dokonana została na podstawie materiałów uzyskanych z konsultacji pomiędzy przedstawicielami Ministerstwa Środowiska, gmin, urzędów wojewódzkich i marszałkowskich, wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej oraz przedsiębiorstw wodociągowo-kanalizacyjnych. W zaktualizowanym Programie Krajowym wzrosła zarówno liczba aglomeracji (o 99) przewidywanych do wyposażenia w systemy kanalizacyjne, jak i wielkość zadań (przedsięwzięć) do realizacji. 5 Zaktualizowane ustalenia dotyczące liczby aglomeracji i oszacowaną wielkość ładunku zanieczyszczeń biodegradowanych, pochodzących z tych aglomeracji, ujęto w Zweryfikowanym programie implementacyjnym dyrektywy 9/7/EWG, przekazanym do Komisji Europejskiej w sierpniu 5 roku. Zaktualizowany Krajowy Program obejmuje 577 zidentyfikowanych aglomeracji liczących i więcej RLM w trzech wydzielonych grupach wielkości: 76 5 < 8 < 5 8 Odnośnie aglomeracji mniejszych niż RLM, Polska w Traktacie Akcesyjnym zobowiązała się (do końca 5 r.) do wyposażenia w oczyszczalnie ścieków, zapewniające odpowiedni poziom oczyszczania, tych aglomeracji, na których terenie istniały w 4 r. sieci kanalizacyjne. Wstępna identyfikacja potrzeb wyposażenia aglomeracji mniejszych od RLM w oczyszczalnie ścieków i systemy kanalizacji zbiorczej umożliwiła wyłączenie 8 aglomeracji (ze zbioru ok. 6 aglomeracji), które powinny spełniać w 5 r. wymagania artykułu 7 dyrektywy 9/7/EWG. 6 Jest to jednakże wstępna identyfikacja, która powinna zostać zweryfikowana przez urzędy wojewódzkie. Program realizacji wymagań art. 7 dyrektywy 9/7/EWG w aglomeracjach < RLM nie dotyczy wszystkich aglomeracji. Obejmuje on tylko te, do których odnoszą się wymagania art. 7 dyrektywy 9/7/EWG i których wyposażenie w systemy kanalizacji zbiorczej oraz w oczyszczalnie ścieków powinno być koordynowane w skali całego kraju. Dla pozostałych aglomeracji 5 Aktualizacja załączników do Krajowego Programu Oczyszczania Ścieków Komunalnych, Ministerstwo Środowiska, Warszawa, maj 5. 6 P.Błaszczyk, A.Szewczuk-Krowicka: Wstępna identyfikacja potrzeb wyposażenia aglomeracji mniejszych od RLM w oczyszczalnie ścieków i systemy kanalizacji zbiorczej, IOŚ, Warszawa, czerwiec 6. Wybór ww. aglomeracji nastąpił na podstawie źródeł danych pozyskiwanych do aktualizacji KPOŚK w 5 r. 7

Koncepcja rozwoju komunalnej gospodarki ściekowej... < RLM powinny być opracowane programy wojewódzkie koordynowane przez urzędy wojewódzkie. 7 Wstępnie zidentyfikowany program realizacji potrzeb wyposażenia aglomeracji poniżej RLM jest w stosunku do KPOŚK bardzo mały. 8 Uproszczoną ocenę koncepcji programowej rozwoju komunalnej gospodarki ściekowej do 5 r., w stosunku do aktualnego stanu zagospodarowania w infrastrukturę, zawrzeć można w następujących stwierdzeniach: wielkość zadań do realizacji jest zgodna z obowiązującym prawem krajowym, transponującym standardy wynegocjonowane z Unią Europejską; kryterium kształtowania zasięgu zbiorczych systemów infrastruktury wyznaczanych w granicach aglomeracji sprzyja tworzeniu jednostek zintegrowanych przestrzennie; doskonalenie zasad wyznaczania obszaru i granic aglomeracji 9 na terenach zwartej zabudowy i o uzasadnianej technicznie i finansowo długości sieci kanalizacyjnej (na obszarze aglomeracji z doprowadzeniem do oczyszczalni ścieków) sprzyjać będzie poprawie efektywności budowy i funkcjonowania zbiorczych systemów odprowadzania i oczyszczania ścieków komunalnych. Efekty i koszty realizacji KPOŚK (po aktualizacji w 5 r.) ilustrują dane w tab.. W okresie 5-5 łączne efekty i koszty realizacji KPOŚK w 577 aglomeracjach określano następująco: RLM równoważna liczba mieszkańców aglomeracji 4496 Długość sieci kanalizacyjnej do wybudowania 7,4 tys. km Docelowa przepustowość oczyszczalni ścieków 77,9 tys. m /d Przepustowość istniejących oczyszczalni ścieków 84, tys. m /d Rodzaje działań inwestycyjnych dla osiągnięcia efektów ekologicznych w oczyszczalniach ścieków (w % liczby oczyszczalni ścieków): modernizacja (ze względu na jakość odprowadzanych ścieków) 7,4% rozbudowa (ze względu na przepustowość) 8,7% rozbudowa i modernizacja (ze względów jw.) 46,% budowa nowej oczyszczalni 7,8% Nakłady inwestycyjne ogółem 4 64,6 mln zł koszty budowy sieci kanalizacyjnej,9 mln zł koszty inwestycyjne i modernizacyjne oczyszczalni ścieków 5,7 mln zł 7, 8 P.Błaszczyk, A.Szewczuk-Krowicka, op. cit., s. 5. 9 Obowiązujące Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia grudnia 4 r. w sprawie sposobu wyznaczania obszaru i granic aglomeracji (Dz.U. Nr 8, poz. 84). 7

Maria Czechowicz Tabela. Efekty i koszty realizacji Krajowego Programu Oczyszczania Ścieków Komunalnych I I I Termin osiągnięcia efektu ekologicznego Grupa wielkości aglomeracji 5 < < 5 Liczba aglomeracji RLM BS km 545 4 5 54 8 84 6,6 457, 476, Nakłady inwestycyjne tys. zł KWS KWOŚa KWa 4 4 86 595 55 84 8* 56 89* 5 4* 7 75 84 79 44 9 Razem 47 9 699 87 994,9 7 5 767 7* 7 864 588 5 5 5 5 < < 5 5 5 4 6 8 9 57 66 78,7 464, 4844,6 654 4 5 67 889 57 8 849 57 74 69 77 7 9 87 6 46 Razem 6 4 9 77 69,4 869 5 68 8 97 5 6-6- 6-5 < < 5 5 9 8 478 66 7 855 84 77 699,8 6668, 75,9 78 59 6 45 7 496 5 4 485 84 54 7 97 4 894 4 8 9 55 4 869 65 Razem 654 8 58 564 95,9 89 7 67 96 7 99 5 - - - 5 < < 5 6 869 7,9 8 59 Razem 6 869 7,9 8 59 69 75 5 968 4-5 4-5 4-5 5 < < 5 7 6 89 6, 74 67 95 59 669 576 Razem 7 6 89 6, 74 67 95 59 669 576 tys. zł I-5-5 5 < < 5 76 8 8 4 589 4 8 7 6 648 86, 589, 7, 49 77 59 8 54 685 69 75 4 57 5 6 67 977 87 5 968 7 956 5 9 876 49 558 OGÓŁEM 577 44 96 7,4 944 5 65 4 64 569 * Nakłady finansowe w zakresie gospodarki osadowej 74

Koncepcja rozwoju komunalnej gospodarki ściekowej... Wysoki odsetek łącznych nakładów inwestycyjnych (75,%) przypadnie na budowę i modernizację sieci kanalizacyjnej. Długość sieci do wybudowania stanowi ok.,5 względem stanu istniejącego w kraju w 4 roku. W oczyszczalniach ścieków przewagę uzyskują działania inwestycyjne związane z rozbudową i modernizacją ze względu na jakość odprowadzanych ścieków i/lub ze względu na przepustowość i jakość odprowadzanych ścieków. Budowa nowych oczyszczalni stanowi niespełna 8% łącznej liczby tych obiektów. Wpływ wielkości aglomeracji na efekty i koszty KPOŚK w latach 5-5 kształtuje się następująco (por. rys. ): grupa wielkości aglomeracji % liczby aglomeracji % RLM % łącznych kosztów inwestycyjnych i modernizacyjnych 4,8 5,9 4, 5 < 4,,, < 5 7, 5, 6,9 Razem Stosunkowo wysoki udział w realizacji przedsięwzięć inwestycyjnych i modernizacyjnych wyposażenia w systemy kanalizacji zbiorczej i oczyszczania ścieków w kraju przypada najmniej licznej grupie dużych aglomeracji. Około jednej trzeciej zadań będą realizować aglomeracje o RLM od 5 do tysięcy, zaś najmniejsze, ale najbardziej liczne (7% łącznej liczby) jedynie ok. 5%. Każda grupa aglomeracji odróżnia się pod względem stopnia partycypacji w kosztach inwestycyjnych przedsięwzięć względem udziału w efektach (RLM); w tym jedynie najmniejsze i najliczniejsze systemy absorbują nakłady w stopniu przewyższającym realizowane cele (%RLM). Objaśnienia do tabeli : I stan w roku wyjściowym (4 r.); istniejąca oczyszczalnia spełniała wymagane standardy odpływu w 4 r. i nie wymagała inwestycji w 5 roku. RLM wielkość aglomeracji scharakteryzowana liczbą równoważnych mieszkańców (RM wyraża ładunek zanieczyszczeń biodegradowalnych, konieczny do skierowania do oczyszczalni ścieków BS oznacza długość sieci kanalizacyjnej w latach 5-5 w aglomeracjach, które osiągnęły efekt ekologiczny zgodny z wymaganiami prawa w poszczególnych terminach KWS oznacza nakłady finansowe na budowę i modernizację sieci kanalizacyjnej w latach 5-5 w aglomeracjach, które osiągnęły efekt ekologiczny zgodny z wymaganiami prawa w poszczególnych terminach KWOŚa oznacza nakłady finansowe na rozbudowę, modernizację i budowę oczyszczalni ścieków w aglomeracjach, niezbędne dla osiągnięcia efektu ekologicznego jw. Źródło: Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych, Ministerstwo Środowiska, Warszawa, maj 5. 75

Maria Czechowicz Rys.. Wielkość aglomeracji i jej wpływ na efekty i koszty KPOŚK w latach 5-5 % liczby tworzonych aglomeracji o liczbie RLM 5% % RLM ładunku zanieczyszczeń biodegradowalnych konieczny do skierowania do oczyszczalni ścieków z aglomeracji o RLM i więcej 5% 4% 7% % 5% > > 5 < > < 5 > > 5 < > < 5 % nakładów finansowych ogółem przewidzianych na realizację Programu KPOŚK w aglomeracjach o RLM i więcej 7% 4% % > > 5 < > < 5 76

Koncepcja rozwoju komunalnej gospodarki ściekowej... Rozłożenie realizacji Krajowego Programu (5-5) w okresach wynegocjowanych z UE, koncentruje wysoki odsetek działań (ok. 56-66%) w latach 6-, tj. w końcowym etapie dochodzenia do standardów unijnych przez aglomeracje powyżej 5 tys. RLM, na które przypada ponad /4 ogółu programowanych zadań. Obniżenie skali zadań przypada na dwa etapy końcowe (lata - i 4-5) finalizujące zobowiązania małych -5. tysięcznych aglomeracji realizujących od 4-9% zadań w zakresie tworzenia potencjału i ok. 8% odnośnie liczby systemów infrastruktury (rys. ). Rys.. Rozłożenie w czasie realizacji zadań Krajowego Programu Oczyszczania Ścieków Komunalnych w latach 5-5 % łącznej liczby tworzonych systemów/aglomeracji w latach 5-5 % 7% 4% % % I 5 5 64% % łącznej liczby równoważnych mieszkańców (RLM) w latach 5-5 % 4% % % I 5 5 % długości sieci kanalizacyjnej do wybudowania (w km) 8% % 5% 56% % I 5 5 % docelowej przepustowości oczyszczania ścieków (w tys. m /d) % % % 66% % I 5 5 77

Maria Czechowicz 5. Aglomeracje jako zintegrowane obszary obsługi potrzeb w komunalnej gospodarce ściekowej Unormowania prawne w sprawie sposobu wyznaczania obszaru i granic aglomeracji zawarte w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia grudnia 4 r. (Dz.U. Nr 8, poz. 84), wskazują jako podstawę decyzji w tej sprawie dokumenty gminy (...): studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, decyzje o lokalizacji inwestycji celu publicznego, wieloletnie plany rozwoju i modernizacji urządzeń kanalizacyjnych. Ustalają, że obszar i granice aglomeracji wyznacza się, uwzględniając zasięg sieci kanalizacyjnych dla ścieków komunalnych zakończonych oczyszczalniami ścieków komunalnych, przy czym do tej samej aglomeracji należą tereny obsługiwane przez sieć kanalizacyjną oraz tereny, na których planuje się budowę takiej sieci, wyznaczone w ww. dokumentach gminy (...). Granica aglomeracji powinna przebiegać wzdłuż zewnętrznych granic skanalizowanych bądź przewidywanych do skanalizowania działek budowlanych (..). Przy wyznaczaniu obszaru aglomeracji bierze się pod uwagę, że realizacja sieci kanalizacyjnej na obszarze aglomeracji, z doprowadzeniem do oczyszczalni ścieków, powinna być uzasadniona finansowo i technicznie, przy czym wskaźnik długości sieci obliczony jako stosunek przewidywanej obsługi przez system kanalizacji zbiorczej liczby mieszkańców aglomeracji i niezbędnej do realizacji długości sieci nie może być mniejszy od mieszkańców na km sieci (.. ust. 4). Odejście od powyższych zasad dopuszcza się, gdy sieć kanalizacyjna będzie zlokalizowana na terenie (.. ust. 5): o znacznym spadku w kierunku istniejącej lub przewidywanej oczyszczalni ścieków, stref ochronnych ujęć wody dla potrzeb zbiorowego zaopatrzenia w wodę, objętym formą ochrony przyrody w rozumieniu ustawy z dnia 6 kwietnia 4 r. o ochronie przyrody (Dz.U. Nr 9, poz. 88). Obszar i granice aglomeracji o równoważnej liczbie mieszkańców powyżej, położonej w gminie lub na obszarze gmin, wyznacza wojewoda na podstawie ich dokumentów ( 4.). Zweryfikowana przez wojewodę propozycja planu aglomeracji przedkładana jest właściwej miejscowo radzie gminy lub radom gmin i zarządowi województwa do zaopiniowania ( 4., ust. ). Wszystkie cytowane w pkt. 5 paragrafy powołują ustalenia ww. Rozporządzenia Ministra Środowiska. 78

Koncepcja rozwoju komunalnej gospodarki ściekowej... Propozycja planu aglomeracji powinna obejmować ( 5..): część graficzną (na mapie w skali :5) z oznaczeniem: granic obszaru objętego lub przewidzianego do objęcia zasięgiem systemu kanalizacji zbiorczej lub obszaru współtworzącego aglomerację; oczyszczalni ścieków komunalnych, do których doprowadzane są ścieki komunalne; oznaczenie granic administracyjnych gmin; część opisową, zawierającą informację o długości i rodzaju istniejącej i planowanej do budowy sieci kanalizacyjnej o liczbie mieszkańców oraz turystów sezonowo obsługiwanych przez tę sieć i oczyszczalnię ścieków; opis gospodarki ściekowej zawierający informacje o średniodobowej ilości powstających na terenie gminy ścieków, ich składzie oraz o rodzaju, ilości i składzie ścieków przemysłowych odprowadzanych do kanalizacji miejskiej, a także dane o zakładach przemysłowych, których podłączenie do kanalizacji jest planowane; w opisie należy uzasadnić określaną dla aglomeracji równoważną liczbę mieszkańców. Ustanowione podstawy oraz zasady wyodrębniania aglomeracji jako obszarów objętych systemami kanalizacji zbiorczej i oczyszczania ścieków obiektywizują decyzje gmin. Jednak w sytuacji braku w znacznej liczbie gmin zwłaszcza miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego wyznaczanie granic aglomeracji podlegać będzie uściślaniu w okresowych aktualizacjach Krajowego Programu. Charakterystyka aglomeracji ze względu na rodzaj (status) przyporządkowanych im gmin wskazuje na dość istotne zróżnicowanie warunków funkcjonowania systemów kanalizacji zbiorczej i oczyszczania ścieków (tab. 4): w dużych aglomeracjach -tysięcznych i większych obszar obsługi obejmuje niemal wyłącznie miasta na prawach powiatu i gminy miejskie, w aglomeracjach 5--tysięcznych w przewadze gminy miejsko-wiejskie i gminy miejskie, w małych aglomeracjach o RLM -5 w znacznej przewadze gminy wiejskie w stosunku do gmin miejsko-wiejskich. Aglomeracje wyodrębnione na obszarze 6 województw stanowią zbiorowości liczące od 4 do jednostek zbiorczych systemów odprowadzania i oczyszczania ścieków. Najliczniej (8-) występują w 6 regionach, w tym (tab. 4): 4-44 w woj.: świętokrzyskim, podlaskim, opolskim, 6 i 67 w woj.: lubuskim i warmińsko-mazurskim, 77 i 78 w woj.: łódzkim i pomorskim, 8-87 w woj.: lubelskim, kujawsko-pomorskim i zachodniopomorskim, 8-7 w 5 woj.: śląskim (8), dolnośląskim (6), mazowieckim (8), podkarpackim (5), wielkopolskim (7), w woj.: małopolskim. 79

Maria Czechowicz Tabela 4. Aglomeracje według rodzajów gmin* obsługiwanych przez systemy kanalizacji zbiorczej i oczyszczalnie ścieków rok 5 Województwo Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Liczba i rodzaj gmin wchodzących w skład aglomeracji o liczbie RLM w tys. > > 5 < > < 5 mnpp m mw w razem mnpp m mw w razem mnpp m mw w razem 4 4 6 6 4 6 9 4 4 6 6 5 Zachodniopomorskie Ogółem 9 5 76 5 86 4 8-6 64 69** 8 7 8 4 6 4 5 7 4 5 8 9 6 6 4 7 9 8 9 5 7 6 7 4 6 5 5 4 4 5 7 5 8 9 44 4 5 4 4 4 6 6 4 4 5 9 4 7 8 7 6 9 6 8 8 4 5 9 5 7 5 4 47 7 59 8 65 6 4 48 76** 8 5 69 4 58 * Gminny status prawny: mnpp miasta na prawach powiatu, m gminy miejskie, mw gminy miejsko-wiejskie, w gminy wiejskie. ** brak danych aglomeracja Źródło: Opracowanie własne na podstawie załączników do Krajowego Programu Oczyszczania Ścieków Komunalnych, Ministerstwo Środowiska, Warszawa, maj 5 oraz Rocznika Statystycznego GUS, 5. 8

Koncepcja rozwoju komunalnej gospodarki ściekowej... Wyodrębnione aglomeracje pod względem udziału w efektach i kosztach realizacji wojewódzkich koncepcji rozwoju systemów kanalizacji zbiorczej i oczyszczania ścieków komunalnych do 5 r. charakteryzują następujące wskaźniki (tab. 5): Aglomeracje o RLM: 5 < <5 % udział aglomeracji w województwach: liczba aglomeracji,6-4,4 7,6-, 58,5-8, liczba mieszkańców RLM 9,5-7,4,-5,7 6,8-6, długość sieci kanalizacyjnej do wybudowania 6,6-46,7,-48, 5,-79, koszty inwestycyjne i modernizacyjne 9,6-6,9 8,-46,,-49, Udział trzech grup aglomeracji w efektach i kosztach rozwoju infrastruktury jest w poszczególnych województwach dość znacznie zróżnicowany. Jednakże wspólną cechą jest przeważający we wszystkich województwach zakres zadań realizowanych w dwóch grupach aglomeracji o RLM powyżej 5, które pod względem liczby systemów obsługi ustępują najliczniej występującym małym aglomeracjom o RLM od do5. Rozkład zadań do realizacji w aglomeracjach o RLM powyżej 5 jest w województwach niejodnolity. W sześciu z nich mazowieckim, śląskim, kujawsko-pomorskim, pomorskim. wielkopolskim i podlaskim ponad połowa zadań (ok. 5-7% względem liczby RLM) koncentruje się w dużych aglomeracjach o RLM powyżej. Nieco niższy poziom koncentracji (57-54%) osiągają jeszcze dwa województwa dolnośląskie i lubuskie, ale w obrębie aglomeracji o RLM 5-. W pozostałych 8 województwach zadania rozwoju infrastruktury realizowane będą w aglomeracjach o RLM powyżej oraz 5- w relacjach -49%. Rezultaty/koszty realizacji rozwoju infrastruktury w grupach wielkości aglomeracji są trudne do jednoznacznej interpretacji. W dużych aglomeracjach udział kosztów realizacji zadań jest relatywnie niższy względem RLM, przy znacznych różnicach punktowych w poszczególnych województwach. Wyraża zapewne dość znaczne w tej grupie zróżnicowanie poziomu kapitałochłonności wyposażenia w systemy infrastruktury. Potrzeby w zakresie budowy sieci kanalizacyjnej są tu niższe,5--krotnie w porównaniu do wskaźników RLM, co wskazywałoby na stosunkowo korzystny poziom istniejącego zagospodarowania w systemy sieciowe. 8

Maria Czechowicz Tabela 5. Wpływ wielkości aglomeracji na efekty i koszty KPOŚK do 5 r. według województw Efekty i koszty programu 5-5 w województwie razem z tego w grupach wielkości aglomeracji w tys. RLM Województwo (symbol) liczba aglomeracji (n) liczba równoważnych mieszkańców (RLM) w tys. długość sieci (BS) w km koszty łączne realizacji programu (Kwa) w mln zł DO KP LE LU LO MP MZ OP PK PL PM SL SW WM WI ZA 6 85 8 6 77 8 44 5 44 78 8 4 67 7 87 849, 5, 565,4, 76, 46,8 644,9 8,4 7,8 45,8 64,9 676,7 8,4 46, 474, 9,5 4, 7, 89, 86,8 9,8 6559, 4, 74, 67, 59, 4,9 668,8 47, 558, 957,8 55,6 7,6 8,9 95, 99, 6, 57,6 547, 89, 969, 588,6 77,9 8766,7 4, 75,8 86, 75,6 5 < < 5 n RLM BS Kwa n RLM BS KWa n RLM BS KWa,6 5,9,7, 5,,8 7, 4,5,6 4,5 5, 4,4 4,6 4,5,5 5,7 9,5 6, 48,, 45, 48, 7,4,6 5,9 5,7 54, 69,9 8,9 4, 5, 49, 6,6 5,7,6 4,,,,5 6,6,,9 5,4 46,7 6,9, 5,7 7,6 udział w efektach i kosztach realizacji % ) Dolnośląskie DO, ) Kujawsko-pomorskie KP, ) Lubelskie LE, 4) Lubuskie LU, 5) Łódzkie LO, 6) Małopolskie MP, 7) Mazowieckie MZ, 8) Opolskie OP, 9) Podkarpackie PK, ) Podlaskie PL, ) Pomorskie PM, ) Śląskie SL, ) Świętokrzyskie SW, 4) Warmińsko-mazurskie WM, 5) Wielkopolskie WI, 6) Zachodniopomorskie ZA Źródło: Opracowanie własne na podstawie załączników do Krajowego Programu Oczyszczania Ścieków Komunalnych, Ministerstwo Środowiska, Warszawa, maj 5. 9,6 5,7 6,4, 9,, 6,9 8,,9,9 44,5 6,9 4,5,4 4,9 44,7, 7,6,,7,5 4, 9,7 7,,4 5, 6,9 7, 5,6,8 5,7 7,6 5,7,4 6, 5, 4,4 6,,8 47, 8, 6,,4, 4,4 49,, 4,8,5,4, 48, 4,4 9, 8,9 9,5,5 8,8 4,7 8, 8,7 6,4,4 4, 45,, 4,5 45, 46, 7,8 5,8 4,6, 4,,4 8, 4,5 45,4,9,7 65, 76,5 75, 65, 6, 8, 6, 68, 85, 7,5 67,9 58,5 69,8 6,7 7,8 66,7 9,5 5,5 6, 7,6,5 5,6 6,8, 6,,,6 8,8 7,7 6,8 5,6 6, 6,9 4,9 79, 7,8 4,5 5,6 7,6 5,9 66,4 7, 4,9 5, 4,4 6,5 4,9 4, 5, 8, 8,9,6 4,9 4,, 49, 44,9 5,8, 7,9 5,, 4,,6 8

Koncepcja rozwoju komunalnej gospodarki ściekowej... Relacje efekty/koszty w aglomeracjach o RLM 5-, zbliżone w dwunastu województwach, a w czterech niższe po stronie kosztów, znajdują wyjaśnienie w stosunkowo wyższych (względem aglomeracji o RLM powyżej ) wskaźnikach udziału długości sieci kanalizacyjnej do wybudowania. Małe aglomeracje z RLM od do 5 wyróżniają się stosunkowo wysokim (względem liczby RLM) udziałem w efektach oraz kosztach inwestycyjnych i modernizacyjnych realizacji koncepcji wojewódzkich rozwoju infrastruktury. W zakresie długości sieci kanalizacyjnej do wybudowania na małe aglomeracje przypada (z wyjątkiem województwa śląskiego) od ok. 4 do 79% łącznych potrzeb w województwie oraz od do 49% łącznych kosztów realizacji zadań, tj.,5--krotnie wyżej względem RLM. Wyraźne złagodzenie relacji koszty-efekty spowodowane jest zapewne niższą kapitałochłonnością jednostkową układów sieciowych na obszarach o rozluźnionej zabudowie oraz istniejącego wyposażenia tej grupy aglomeracji w oczyszczalnie ścieków. Charakterystyka aglomeracji poniżej RLM (wstępnie zidentyfikowanych) wyróżnia się względem zbioru ujętych w Krajowym Programie o RLM i większych (tab. 6): koncentracją w czterech województwach, trzech w północno-zachodniej części kraju: wielkopolskim, pomorskim, zachodniopomorskim i dolnośląskim (6% łącznej liczby, 56% długości sieci kanalizacyjnej do wybudowania i 6% przewidywanych nakładów inwestycyjnych do 5 r.); w pozostałych 9 województwach liczba aglomeracji i potencjały infrastruktury są stosunkowo niewielkie; istniejące systemy obejmują wyłącznie (bądź w przewadze) obszar gmin miejskich; aglomeracji nie wyodrębniono w trzech województwach: łódzkim, opolskim i śląskim; udziałem systemów w efektach i kosztach realizacji, proporcjonalnym do liczby RLM w warunkach zbliżonego poziomu kapitałochłonności rozbudowy i modernizacji istniejących systemów (nakłady inwestycyjne średnio 5,5-5,7 mln zł /system infrastruktury, poza wskaźnikami skrajnie niskimi); wysokim udziałem nakładów inwestycyjnych i modernizacyjnych na sieci kanalizacyjne (78,4-9,% całkowitych kosztów); dominującym udziałem przedsięwzięć modernizacyjnych w oczyszczalniach ścieków (9,6% liczby oczyszczalni) i/lub modernizacji i rozbudowy (9,8%); incydentalnym odnośnie rozbudowy oraz relatywnie niższym w zakresie budowy nowych oczyszczalni (6%); wymagane standardy oczyszczania ścieków dopełniane są w ok. / istniejących obiektów. Program działań w grupie aglomeracji poniżej RLM obejmuje zwiększenie długości sieci kanalizacyjnej o ok. 5% w stosunku do stanu w 4 r., modernizację 8, długości istniejącej sieci, zwiększenie o ok. /5 liczby oczyszczalni 8

Maria Czechowicz ścieków. Istniejący poziom wyposażenia w infrastrukturę tej grupy aglomeracji w 4 r. przesądził o ujęciu ich w traktacie Akcesyjnym z UE i koordynowaniu ich rozwoju w skali całego kraju. Tabela 6. Charakterystyka aglomeracji poniżej RM według województw Wyszczególnienie Potrzeby do 5 r. Województwa (symbol)* WI PM ZA DO pozostałe 7 woj. (bez SW i WM)** Liczba mieszkańców (RM) w tys. 6,5 6,8,,,,8-8, Liczba aglomeracji razem 8 6 9 4-5 Liczba aglomeracji na obszarze gmin wiejskich Długość sieci kanalizacyjnej do wybudowania i modernizacji km 7 5 9 6-5 8, 7,9 59,9,6 86,6-55,4 Liczba oczyszczalni ścieków przedsięwzięcia inwestycyjne: modernizacja 4 7 6 - modernizacja i rozbudowa 6 - - -4 rozbudowa - - - - budowa nowych oczyszczalni - - -4 Oczyszczalnie istniejące dopełniające wymagane standardy Nakłady inwestycyjne i modernizacyjne mln zł w tym udział nakładów na budowę i modernizację sieci kanalizacyjnej 6 7 - - 468, 9, 68,9 7,8 49, 4,-, 4,5 8, 6,6 6, 4,,-7, * Symbol województw: WI wielkopolskie, PM pomorskie, ZA zachodniopomorskie, DO dolnośląskie; ** Województwa świętokrzyskie (SW) i warmińsko-mazurskie (WM) wyodrębniły po aglomeracji; niektóre wskaźniki: sieć kanalizacyjna do wybudowania,6 i,6% potrzeb łącznych; nakłady inwestycyjne i modernizacyjne,7 i,4%. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: P.Błaszczyk, A.Szewczuk-Krowicka, op.cit. 84

Koncepcja rozwoju komunalnej gospodarki ściekowej... 6. Programy przedsięwzięć komunalnej gospodarki ściekowej w województwach Koncepcje przestrzenne rozwoju komunalnej gospodarki ściekowej określone w skali pojedynczych aglomeracji przekładają się na programy wojewódzkie. Partycypacja województw w realizowaniu zadań Krajowego Programu rozkłada się nierównomiernie pomiędzy trzy ich grupy, a także w obrębie każdej z nich (porównane parametry docelowe przepustowości dobowej oczyszczalni ścieków, długości sieci kanalizacyjnej do wybudowania, kosztów realizacji działań tab. 7): 4 duże województwa o RLM od 4-6,4 mln: mazowieckie, śląskie, wielkopolskie, małopolskie 5 województw średniej wielkości o RLM od -,8 mln: dolnośląskie, łódzkie, kujawsko-pomorskie, zachodniopomorskie, pomorskie 7 województw małych o RLM -,6 mln: podkarpackie, lubelskie, warmińsko-mazurskie, lubuskie, opolskie, podlaskie, świętokrzyskie partycypacje jednostkowe w województwach partycypacje łączne w grupie województw ~ 8 % ~ 49-55% górny poziom: koszty realizacji, długość sieci do wybudowania ~ -8% ~,-% górny poziom: docelowa przepustowość oczyszczalni ścieków ~,5-9% ~ -6% górny poziom: długość sieci kanalizacyjnej do wybudowania Regionalne wskaźniki partycypacji w zadaniach KPOŚK wyrażają odmienność uwarunkowań wojewódzkich koncepcji rozwoju infrastruktury, wynikających w szczególności z istniejącego stanu zagospodarowania (standardy ilościowe i jakościowe infrastruktury) i zróżnicowania struktur przestrzennych (sieć osadnicza, zaludnienie) w kształtowaniu zasięgu i potencjałów zbiorczych systemów gospodarki ściekowej. Na cztery województwa przypada połowa zadań wyznaczonych w Krajowym Programie do 5 r., po jednej czwartej w województwach średniej wielkości oraz w małych regionach. Partycypacje jednostkowe w każdej z trzech grup województw różnicują się najbardziej w 7 małych regionach (rozpiętość parametrów programu w skali :6, wobec :,7 w pozostałych 9 regionach). Do działań priorytetowych 85

Maria Czechowicz (o najwyższym poziomie wskaźników partycypacji) należą: w dużych województwach koszty realizacji programów działań oraz długość sieci do wybudowania, w województwach średniej wielkości docelowa przepustowość oczyszczalni ścieków, a w małych województwach rozbudowa sieci kanalizacyjnej i ustępująca jej w kilkupunktowej skali docelowa przepustowość oczyszczalni ścieków. Tabela 7. Niezbędne przedsięwzięcia i koszty realizacji Krajowego Programu Oczyszczania Ścieków Komunalnych (KPOŚK) w latach 5-5 rozkład według województw Liczba równoważnych mieszkańców RLM Wyszczególnienie na koniec 5 r. tys. liczba KPOŚK ogółem jednostek w tym województwa (symbol) Docelowa przepustowość oczyszczalni ścieków tys.m /d Długość sieci kanalizacyjnej do wybudowania km Koszty inwestycyjne i modernizacyjne ogółem mln zł Liczba wyodrębnionych aglomeracji systemów odprowadzania i oczyszczania ścieków 44,9 77,9 7,4 4648,5 577 % Mazowieckie (MZ) 4,8 5, 8,4, 8, Śląskie (SL) 4,7 5, 6,4,8 7,5 Wielkopolskie (WI), 9,,6 9,,9 Małopolskie (MP) 9, 9,4 7,6,5,5 Dolnośląskie (DO) 6,5 7,5,8 5, 8, Łódzkie (LO) 6, 6,9 5, 6, 4,9 Kujawsko-pomorskie (KP) 5,8 5, 4,6 4, 5,4 Zachodniopomorskie (ZA) 5, 5,4 4, 5,4 5,5 Pomorskie (PM) 5, 5,8,6, 4,9 Podkarpackie (PK) 4,6 4,9 8,8 7, 9,7 Lubelskie (LE),6,5,4, 5, Warmińsko-mazurskie (WM),,6,5,7 4, Lubuskie (LU),, 5,, 4, Opolskie (OP),7,,4,,8 Podlaskie (PL),6,4,6,4,8 Świętokrzyskie (ŚW),,5 4,,6,7 * Województwa uszeregowane wg malejącej liczby równoważnych mieszkańców RLM Źródło: Opracowanie własne na podstawie załączników do KPOŚK, Ministerstwo Środowiska, Warszawa, maj 5. 86

Koncepcja rozwoju komunalnej gospodarki ściekowej... Relacje programowanych w województwach potencjałów infrastruktury (w 5 r.), względem istniejących w wyjściowym 4 r., kształtują się w przedziale wartości liczbowych od ok.,5 do,7, przy tym są zróżnicowane w trzech grupach województw (układ województw odbiega tu od wynikającego z partycypacji w zadaniach Krajowego Programu). Tab. 8. Wskaźniki wzrostu podstawowych parametrów potencjału i kosztów wyposażenia w systemy kanalizacji zbiorczej i oczyszczalnie ścieków komunalnych w grupach województw do 5 r. (stan w 4 =,) Wyszczególnienie Ładunki zanieczyszczeń w ściekach (RLM) Docelowa przepustowość oczyszczalni ścieków Długość sieci kanalizacyjnej do wybudowania Koszty modernizacji i inwestycji relatywnie wysokie stopy wzrostu w 6. województwach: łódzkim, śląskim, mazowieckim, kujawsko-pomorskim, świętokrzyskim i pomorskim* 5,6-,4 6,9-,7,-8,4 5,-,5 średnio wysokie stopy wzrostu w 5.województwach: małopolskim, wielkopolskim, lubelskim, zachodniopomorskim i dolnośląskim*,8-5,,8-5,9,8-4,6,-7, relatywnie niskie stopy wzrostu w 5 województwach: podkarpackim, lubuskim, podlaskim, opolskim i warmińsko-mazurskim,5-,8,5-,,7-4,6,-, * W dwóch pierwszych grupach następuje przemieszczanie województw dużych i średniej wielkości; trzecią grupę tworzą w przewadze małe województwa. Źródło: Opracowanie własne na podstawie załączników do Krajowego Programu Oczyszczania Ścieków Komunalnych, Ministerstwo Środowiska, Warszawa, maj 5. W układzie wskaźników program docelowy/stan infrastruktury w okresie wyjściowym uwidacznia się trend wzrastających stóp wzrostu potencjałów infrastruktury (lata 4-5) w kierunku od grupy małych do dużych województw. 87