652 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(3): 652-656 Zaburzenia stanu odżywienia dzieci kończących szkołę podstawową w Łodzi a jakość kości ocena spożycia energii i wybranych składników pokarmowych Disorders of the nutritional status of children completing primary school in Lodz vs. bone quality assessment of energy and selected nutrient intake Agnieszka Kolmaga 1/, Ewa Zimna-Walendzik 2/, Elżbieta Trafalska 1/ 1/ Zakład Higieny Żywienia i Epidemiologii Katedry Higieny i Epidemiologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi 2/ Zakład Promocji Zdrowia Katedry Higieny i Epidemiologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Wprowadzenie. Prawidłowe żywienie młodzieży pokrywające zapotrzebowanie na energię i wszystkie składniki pokarmowe, a szczególnie białko, wapń, fosfor, magnez, potas, sód, witaminę D w istotny sposób wpływają na prawidłowy metabolizm tkanki kostnej w wieku rozwojowym. Cel. Ocena spożycia energii i wybranych składników odżywczych przez młodzież o prawidłowych i obniżonych parametrach badania ultradźwiękowego kości piętowej. Materiał i metody. Badaniem objęto 49 uczniów z VI klas szkół podstawowych w Łodzi (31 dziewcząt i 18 chłopców średnia wieku 12,3 lat). Badania przeprowadzono od września 2008 r. do czerwca 2010 r. U młodzieży dokonano oceny spożycia energii i wybranych składników odżywczych na podstawie dwukrotnego wywiadu 24 godzinnego i porównano z normami żywienia w zależności od wieku, płci i aktywności fizycznej na poziomie średniego zapotrzebowania grupy EAR i wystarczającego spożycia AI. Wyniki. Ocena wartości energetycznej i odżywczej całodziennych racji pokarmowych dziewcząt i chłopców wykazała liczne nieprawidłowości, szczególnie dotyczące niewystarczającego spożycia energii, wapnia, potasu, fosforu, witaminy D, a zbyt dużą podaż sodu, sacharozy, witamin (C, A, B 6, B 12 ) oraz białka. Wnioski. Niewystarczające spożycie wapnia, potasu, witaminy D, a zbyt duże spożycie sodu i białka może prowadzić do nieprawidłowego kształtowania i mineralizacji tkanki kostnej, co przy współistnieniu niskiej masy kostnej jest szczególnie niepokojące, gdyż może wskazywać na podwyższone ryzyko rozwoju osteopenii lub osteoporozy. Słowa kluczowe: energia, składniki odżywcze, tkanka kostna, młodzież szkolna Introduction. Proper nutrition of young people to cover the energy and nutrient requirements, especially of protein, calcium, phosphorus, magnesium, potassium, sodium, vitamin D has a significant impact on normal bone metabolism in children. Aim. An assessment of energy and selected nutrient intake in adolescents with normal and reduced parameters of the calcaneus ultrasound examination. Material and methods. The study included 49 students from the sixth grade of primary schools in Lodz (31 girls and 18 boys average age 12.3 years). The study was conducted from September 2008 to June 2010. The energy and selected nutrient consumption of adolescents were assessed twice based on a 24-hour recall and were compared with the standards of nutrition according to age, gender and physical activity levels of the estimated average requirement for the group EAR and adequate intake AI. Results. The assessment of energy and nutritive value of daily food rations of girls and boys showed numerous irregularities, especially concerning an insufficient intake of energy, calcium, potassium, phosphorus, vitamin D, and a too high supply of sodium, sucrose, vitamins (C, A, B 6, B 12 ) and protein. Conclusions. An insufficient intake of calcium, potassium, vitamin D, and a too high sodium and protein intake may lead to abnormal bone development and mineralization, which is particularly worrying with the coexistence of low bone mass, as it may indicate an increased risk of developing osteopenia or osteoporosis. Key words: energy, nutrients, bone tissue, schoolchildren Probl Hig Epidemiol 2011, 92(3): 652-656 www.phie.pl Nadesłano: 10.06.2011 Zakwalifikowano do druku: 07.07.2011 Adres do korespondencji / Address for correspondence Mgr Agnieszka Kolmaga ul. S. Jaracza 63, 90-251 Łódź tel. 426781688, fax 426786766 agnieszka.kolmaga@umed.lodz.pl Badanie finansowane przez Uniwersytet Medyczny w Łodzi w ramach pracy własnej nr 502 16 820.
Kolmaga A i wsp. Zaburzenia stanu odżywienia dzieci kończących szkołę podstawową w Łodzi a jakość kości... 653 Wprowadzenie Prawidłowe żywienie młodzieży w wieku szkolnym dotyczące odpowiedniej podaży energii i wszystkich składników pokarmowych, a szczególnie białka, witamin, biopierwiastków w istotny sposób wpływają na prawidłowy rozwój psychofizyczny, zwiększają masę kostną u dzieci wchodzących w okres dojrzewania. Jak wskazują liczne badania epidemiologiczne skutkiem nieprawidłowego stylu życia młodego pokolenia są nasilające problemy zdrowotne: nadwaga i otyłość, choroby aparatu ruchu i statyki ciała, osteoporoza, osteopenia, czy próchnica zębów [1, 2, 3, 4, 5]. Cel pracy Ocena spożycia energii i wybranych składników pokarmowych z dietą przez młodzież ze stwierdzonymi zaburzeniami w stanie odżywienia i obniżoną jakością kości. Grupę porównawczą stanowiła młodzież o prawidłowych parametrach badania ultradźwiękowego kości piętowej. Materiał i metody Badaniem objęto 49 uczniów z VI klas szkół podstawowych w Łodzi (31 dziewcząt i 18 chłopców średnia wieku 12,3 lat), u których stwierdzono odchylenia w stanie odżywienia lub chorobę próchnicową zębów, a na podstawie badania ultradźwiękowego kości piętowej, oceniono jakość kości. Badanie przeprowadzono od września 2008 r. do czerwca 2010 r. Dokładna charakterystyka i dobór grupy została opisana w publikacji pt.,,zaburzenia stanu odżywienia dzieci kończących szkołę podstawową w Łodzi a jakość kości. Część I. Ocena parametrów antropometrycznych, subiektywnej aktywności fizycznej i stanu uzębienia autorstwa Kolmaga A, Zimna-Walendzik E, Rusińska A, Rychłowska E, Trafalska E [6]. W niniejszej pracy dokonano analizy dziennych racji pokarmowych dziewcząt i chłopców pod kątem spożycia energii i wybranych składników pokarmowych, ze szczególnym uwzględnieniem tych, które najbardziej wpływają na metabolizm kostny przez młodzież o prawidłowych i obniżonych parametrach badania ultradźwiękowego. Dane o sposobie żywienia dzieci uzyskano na podstawie wywiadu o spożyciu z ostatnich 24 godzin poprzedzających badanie, zebranego 2-krotnie od każdego ucznia. Do oszacowania wielkości spożytej porcji posłużono się,,albumem fotografii produktów i potraw [7]. Średnią zawartość energii i wybranych składników pokarmowych w diecie badanej młodzieży obliczono za pomocą programu Dieta 2,0. Otrzymane dane porównano z normami żywienia dla adekwatnej grupy wiekowej, indywidualnie w zależności od płci i aktywności fizycznej na poziomie średniego zapotrzebowania grupy EAR i wystarczającego spożycia AI [8]. Analizę statystyczną przeprowadzono przy użyciu programu Statistica 8. Istotność różnic pomiędzy badanymi grupami oceniano testem F przy poziomie istotności α=0,05. Wyniki i omówienie Ocena wartości energetycznej i odżywczej całodziennej racji pokarmowej dziewcząt i chłopców wykazała liczne nieprawidłowości. Jadłospisy odznaczały się brakiem zbilansowania większości składników odżywczych w stosunku do zapotrzebowania oraz nieprawidłowym udziałem energii z poszczególnych składników odżywczych. Odnotowano niskie spożycie energii przez chłopców (77,6% realizacji normy). Wykazano niewystarczające spożycie witaminy D, wapnia, potasu, a zbyt duże spożycie witamin A, C, B 6, B 12 oraz sodu i sacharozy przez wszystkich uczestników badania. Spożycie białka w stosunku do średniego zapotrzebowania grupy było wysokie, mimo iż procent energii z białka mieścił się w granicach normy. Uzyskane wyniki przedstawia tabela I. Dokonując szczegółowej analizy spożycia energii i podstawowych składników odżywczych, które najbardziej wpływają na metabolizm kostny przez młodzież o prawidłowych i obniżonych parametrach badania ultradźwiękowego kości piętowej nie stwierdzono istotnych różnic statystycznych. Niepokojące jest bardzo niskie spożycie wapnia w obu grupach młodzieży, niskie pobranie fosforu, potasu oraz witaminy D. Odnotowano natomiast wysokie spożycie białka i sodu. Jedynie podaż magnezu była zadowalająca, co prezentuje tabela II. Prawidłowy sposób odżywiania się młodzieży w wieku szkolnym jest uważane za jeden z najważniejszych czynników środowiskowych mających wpływ na rozwój tkanki kostnej i uzyskanie odpowiednio wysokiej masy szczytowej. Spośród czynników żywieniowych istotne znaczenie mają: prawidłowe spożycie wapnia, fosforu, magnezu, potasu, sodu, witaminy D oraz białka [1, 2, 3]. Prezentowane przez nas wyniki badania ujawniły wiele nieprawidłowości dotyczących pokrycia zapotrzebowania na energię i na składniki odżywcze, które w zasadniczy sposób wpływają na mineralizację szkieletu dziewcząt i chłopców w wieku szkolnym. Szczególnie niepokojący jest fakt niskiego spożycia wapnia przez badaną młodzież (realizacja ok. 40% zalecanej normy). Niewystarczające spożycie wapnia przez młodzież potwierdzają również inne ośrodki badawcze, tak w Polsce jak i za granicą, np. w bada-
654 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(3): 652-656 Tabela I. Średnie spożycie energii i składników pokarmowych oraz procent realizacji normy przez dziewczęta i chłopców Table I. Average intakes of energy and nutrients, and the percentage of implementation of nutritional standards by girls and boys Składniki pokarmowe /Nutrients Dziewczęta /Girls n=31 Chłopcy /Boys n=18 % real. normy /% of norm real. % real. normy /% of norm real. Energia /Energy kcal 1824,8 506,5 93,5* 1796,9 394,5 77,6* Białko /Protein g 56,1 14,5 180,9** 55,1 12,0 172,2** Tłuszcze /Fat g 70,3 24,7 99,6 67,5 16,6 80,9 NKT / SFA g 26,63 10,34 25,38 9,62 JNKT /MUFA g 28,71 11,80 26,76 6,71 NNKT /PUFA g 9,62 4,72 10,03 3,77 Cholesterol /Cholesterol mg 214,7 94,7 232,9 139,1 Węglowodany /Carbohydrates g 255,8 71,2 258,3 66,9 Sacharoza /Saccharose g 60,9 29,4 55,3 20,8 Błonnik /Fiber g 15,7 5,4 92,1 17,7 5,5 103,9 Składniki mineralne /Minerals Wapń /Calcium mg 572,4 250,2 44,0*** 411,1 225,6 31,6*** Fosfor /Phosphorus mg 908,8 255,7 86,6** 868,8 239,1 82,7** Magnez /Magnesium mg 212,3 66,8 106,1** 221,0 75,1 110,5** Potas /Potassium mg 2349,3 832,0 57,3*** 2283,9 879,4 55,1*** Sód /Sodium mg 2984,3 867,7 229,6*** 3860,8 1481,7 297,0*** Cynk /Zinc mg 7,46 1,98 106,7** 7,71 1,70 110,2** Miedź /Copper mg 0,88 0,30 176,8** 0,96 0,35 193,5** Witaminy /Vitamins Wit. D /Vitamin D µg 2,19 1,63 43,8*** 2,59 1,36 51,8*** Wit. C /Vitamin C mg 110,9 162,7 277,2** 125,4 154,1 313,6** Wit. A /Vitamin A µg 989,4 881,5 230,1** 826,9 553,5 183,7** Wit. B 6 /Vitamin B 6 mg 1,36 0,58 136,0** 1,55 0,65 155,2** Wit. B 12 /Vitamin B 12 µg 2,50 1,14 166,4** 2,48 1,65 165,6** Procentowy udział energii z podstawowych składników odżywczych /Percentage of energy intake from main nutrients Energia z białka /Energy from protein % 12,6 12,5 Energia z tłuszczów /Energy from fat % 33,7 33,5 Energia z NKT /Energy from SFA % 13,0 12,5 Energia z JNKT /energy of MUFA % 13,9 13,5 Energia z NNKT /Energy from PUFA % 4,7 5,1 Energia z węglowodanów /Energy from % 53,7 54,1 carbohydrates Energia z sacharozy /Energy from saccharose % 13,1 12,3 * średnie zapotrzebowanie energetyczne w zależności od wieku, płci i deklarowanej aktywności fizycznej /average energy requirement by age, gender and physical activity ** realizacja normy na poziomie EAR (średnie zapotrzebowanie grupy) /implementation of standards at the EAR (Estimated Average Requirement) *** realizacja normy na poziomie AI (wystarczające spożycie) /implementation of standards at AI (Adequate Intake) NKT Nasycone kwasy tłuszczowe /SFA Saturated fatty acids JNKT Jednonienasycone kwasy tłuszczowe /MUFA Monounsaturated fatty acids WNKT wielonienasycone kwasy tłuszczowe /PUFA Polyunsaturated fatty acids niach Chlebnej-Sokół i wsp. [2] dziewczęta i chłopcy w wieku 9-13 lat realizowali odpowiednio 59,24% i 66,24%, w badaniach Czeczelewskiego i wsp. [9] dziewczęta i chłopcy 10-12-letni 43% i 44% zalecanego spożycia. Zbliżone wyniki badań uzyskali Wajszczyk i wsp. [10] i inni [11, 12, 13, 14]. Deficytowym pierwiastkiem w diecie badanych dziewcząt i chłopców był również potas, (realizacja ok. 50% normy wystarczającego spożycia), podobne wyniki otrzymała Weker i wsp. w młodszej grupie wiekowej (7-9 lat) [15] oraz Socha i wsp. w grupie studentek [16]. W badaniu własnym stwierdzono również niewystarczające spożycie fosforu (realizacja 85% EAR), czego nie potwierdzają wyniki innych prac badawczych, gdzie średnia podaż fosforu z dietą była ponad normę [2, 9, 14, 15, 16]. W piśmiennictwie zwraca się także uwagę na niską zawartość witaminy D w racjach pokarmowych dzieci i młodzieży [2, 15, 17] oraz dorosłych [16]. Podobne spostrzeżenia poczyniono w badaniu własnym niewystarczające spożycie tej witaminy wykazano u wszystkich badanych uczniów (45-50% realizacji AI).
Kolmaga A i wsp. Zaburzenia stanu odżywienia dzieci kończących szkołę podstawową w Łodzi a jakość kości... 655 Tabela II. Porównanie średniego spożycia energii i wybranych składników odżywczych w dietach młodzieży o prawidłowych i obniżonych parametrach badania ultradźwiękowego kości piętowej w odniesieniu do norm Table II. Comparison of average consumption of energy and selected nutrients in the diets of young people with normal and reduced parameters of the calcaneus ultrasound examination in relation to nutritional standards Energia i składniki pokarmowe /Energy and nutrients Młodzież z prawidłowymi parametrami badania ultradźwiękowego /Students with normal ultrasound parameters n = 35 % realizacji normy /% norm realization Młodzież z obniżonymi parametrami badania ultradźwiękowego /Students with abnormal ultrasound parameters n = 14 % realizacji normy /% norm realization Energia /Energy kcal 2106* 224,5 88,3** 1777* 393,0 86,1** Białko /Protein g 54,8* 13,9 175,1*** 57,9* 12,6 184,3*** Wapń /Calcium mg 514,2* 262,8 39,6**** 510,6* 230,7 39,3**** Fosfor /Phosphorus mg 889,7* 256,7 84,7*** 905,1* 233,5 86,2*** Magnez /Magnesium mg 220,0* 71,5 110,0*** 204,1* 64,4 102,1*** Potas /Potassium mg 2385* 803,7 58,2**** 2177* 943,3 53,1**** Sód /Sodium mg 3290* 1017 253,1*** 3348* 1605 257,5*** Wit. D /Vitamin D µg 2,3* 1,6 45,4**** 2,5* 1,39 50,1**** * różnice nie istotne statystyczne α>0,05 /differences statistically insignificant at α>0,05 ** średnie zapotrzebowanie energetyczne w zależności od wieku, płci i deklarowanej aktywności fizycznej /average energy requirement by age, gender and physical activity *** realizacja normy na poziomie EAR (średnie zapotrzebowanie grupy) /implementation of standards at the EAR (Estimated Average Requirement) **** realizacja normy na poziomie AI (wystarczające spożycie) /implementation of standards at AI (Adequate Intake) Magnez jest kolejnym składnikiem, którego niedobory w dietach zdarzają się dość często np. w cytowanej wcześniej pracy Chlebnej-Sokół i wsp. [2] odnotowano niskie spożycie tego pierwiastka u połowy badanych (szczególnie dziewczynek), podobnie w pracy Paradowskiej-Stankiewicz i wsp. [13] u 12-letnich uczennic. Natomiast w prezentowanych przez nas wynikach badań jedynie podaż magnezu była prawidłowa. Wiele uwagi w pracach badawczych poświęca się analizie spożycia białka przez różne grupy wiekowe. Ostatnio obserwowana jest tendencja zwiększonej podaży tego składnika z dietą, zarówno przez dzieci i młodzież [2, 15, 18] (co jest zbieżne z naszymi wynikami), jak i dorosłych [19]. Przeprowadzona analiza wykazała również zbyt duże spożycie sodu (ponad 250% AI), co jest zjawiskiem bardzo powszechnym i wielu autorów potwierdza tę tendencję w swoich pracach badawczych [2, 15, 19]. Wnioski 1. Diety młodzieży szkolnej cechowały się brakiem zbilansowania większości składników odżywczych. Wykazano niewystarczające spożycie wapnia, potasu, fosforu, witaminy D, a nadmiar sodu, sacharozy, witamin: A, C, B 6, B 12 oraz białka. 2. Nieprawidłowe żywienie, a szczególnie niedobory wapnia, potasu, witaminy D, jak również nadmierna konsumpcja sodu, białka, może prowadzić do nieprawidłowej mineralizacji i rozwoju tkanki kostnej, co przy współistnieniu niskiej masy kostnej jest szczególnie niepokojące, gdyż może wskazywać na podwyższone ryzyko rozwoju osteopenii lub osteoporozy. Piśmiennictwo / References 1. Chwojnowska Z, Charzewska J. Osteoporoza aktualne wyzwanie. Żyw Czł Metab 2008, XXXV, 2: 151-177. 2. Chlebna-Sokół D (red). Zdrowe kości. Uwarunkowania rozwoju masy kostnej u dzieci łódzkich w wieku szkolnym. UM, Łódź 2007. 3. Kolmaga A. Wpływ czynników środowiskowych na metabolizm tkanki kostnej. Dietetyka 2008, 2, 4, 14-21. 4. Przysławski J, Górna I. Osteoporoza u dzieci i młodzieży. Bromat Chem Toksykol 2008, XLI, 4 : 949-956. 5. Pawka B, Dreher P, Herda J i wsp. Próchnica zębów u dzieci problemem społecznym. Probl Hig Epidemiol 2010, 91(1): 5-7. 6. Kolmaga A, Zimna-Walendzik E, Rusińska A i wsp. Zaburzenia stanu odżywienia dzieci kończących szkołę podstawową w Łodzi a jakość kości. Cz. I. Ocena parametrów antropometrycznych, subiektywnej aktywności fizycznej i stanu uzębienia. Hygeia Public Health 2011, 46(1): 64 70. 7. Szponar L, Wolnicka K, Rychlik E. Album fotografii produktów i potraw. IŻŻ, Warszawa 2000. 8. Jarosz M, Bułhak-Jachymczyk B (red). Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych. PZWL, IŻŻ, Warszawa 2008.
656 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(3): 652-656 9. Czeczelewski J, Raczyński G. Ocena poziomu spożycia wapnia i fosforu w całodziennych racjach pokarmowych dzieci z powiatu bielskiego. Żyw Czł Metab 2005, XXXII, supl 1, cz. I: 109-115. 10. Wajszczyk B, Charzewska J, Chabros E. i wsp. Zawartość wybranych składników mineralnych w dietach dziewcząt w wieku pokwitania a gęstość mineralna kości. Żyw Czł Metab 2005, XXXII, supl. 1, cz. 1: 122-127. 11. Nieradko-Iwanicka B, Borzęcki A. Osteoporoza jako problem pediatryczny. Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1): 27-31. 12. Looker A. Interaction of science, consumer practices and policy: calcium and bone health as a case study. J Nutr 2003, 133: 1987-1991. 13. Paradowska-Stankiewicz I, Grzybowski A. Dobowe spożycie makro- i mikroskładników przez uczniów klas IV-VI z wybranych łódzkich szkół podstawowych, a zagrożenia dla zdrowia. Żyw Czł Metab 2005, XXXII, supl 1, cz. I: 641-645. 14. Chwojnowska Z, Charzewska J, Chabros E i wsp. Zawartość wapnia oraz fosforu w dietach młodzieży z warszawskich szkół podstawowych. Rocz PZH 2002, 53, 2: 157-165. 15. Weker H, Barańska M, Rowicka G i wsp. Dlaczego istotne jest monitorowanie spożycia witamin i składników mineralnych przez otyłe dzieci w wieku przedpokwitaniowym. Żyw Czł Metab 2009, XXXVI, 1: 5-11. 16. Socha K, Borawska M.H, Markiewicz R i wsp. Ocena sposobu odżywiania studentek Wyższej Szkoły Kosmetologii i Ochrony Zdrowia w Białymstoku. Bromat Chem Toksykol 2009, XLII, 3: 704-708. 17. Neville C, Robson P, Murray L, et al. The effect of nutrient intake on bone mineral status in young adults: the Northern Ireland Young Heart Project. Calciff Tissue Int 2002, 70: 89-98. 18. Bieżanowska-Kopeć R, Lizoń M. Ocena sposobu żywienia wybranej grupy młodzieży szkolnej (16-18l.) z województwa małopolskiego. Żyw Czł Metab 2007, XXXIV, 1/2: 607 612. 19. Charkiewicz WJ, Markiewicz R, Borawska MH. Ocena sposobu żywienia studentek dietetyki Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku. Bromat Chem Toksykol XLII 2009, 3: 699-703.