BROMAT. HEM. TOKSYKOL. XLIV, 2011, 3, str. 922-927 Andrzej endrowski, Iwona Ścibisz, Marta Mitek WPŁYW TEMPERATURY I ZASU PRZEHOWYWANIA NA JAKOŚĆ DŻEMU Z AGRESTU ZERWONEGO Zakład Technologii Owoców i Warzyw Katedry Technologii Żywności Wydziału Nauk o Żywności, Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Kierownik: dr hab. M. Mitek, prof. SGGW elem pracy była ocena wpływu temperatury oraz czasu prz na zawartość antocyjanów oraz barwę niskosłodzonego dżemu z agrestu czerwonego. Ponadto określono zmiany w zawartości kwasu L-askorbinowego, cukrów (glukozy, fruktozy, sacharozy), hydroksymetylofurfuralu (HMF) oraz furfuralu. Zawartość wybranych parametrów jakościowych oznaczano w dżemie otrzymanym w warunkach laboratoryjnych bezpośrednio po wytworzeniu oraz po 2, 4, miesiącach prz w temperaturze i 22 o. Hasła kluczowe: barwa, antocyjany, kwas askorbinowy, dżem, temperatura, przechowywanie. Key words: color, anthocyanins, ascorbic acid, jam, temperature, storage. Naturalna atrakcyjna barwa przetworów z agrestu czerwonego zachęca do nabycia tych produktów, zwłaszcza w postaci dżemów. Niestety w czasie prz następują zmiany barwy, które powodują negatywną ocenę tych produktów przez konsumentów (1). Pogorszenie się barwy związane jest nie tylko ze zmianami smakowo-zapachowymi, ale także z destrukcją składników biologicznie czynnych i możliwością powstawania substancji niepożądanych (2, 3, 4). Na zawartość tych składników w dżemach oprócz składu recepturowego oraz warunków przetwarzania może mieć wpływ czas i temperatura prz (5, ). MATERIAŁ I METODY Z owoców agrestu czerwonego odmiany Pax zebranych w stadium dojrzałości konsumpcyjnej, wyprodukowano w warunkach laboratoryjnych dżem niskosłodzony o założonym ekstrakcie 38%, kwasowości 1,2% oraz wsadzie owoców 45%. W produkcji wykorzystano preparat pektyny niskometylowanej (LNJ1), sacharozę oraz kwas cytrynowy. Otrzymany dżem po rozlaniu na gorąco do 21 szklanych słoi i zamknięciu, pasteryzowano w temp. 95 o przez 10 min. a następnie schładzano do temperatury pokojowej i przechowywano w różnych temperaturach ( ± 2 o i 22 ± 2 o ), bez dostępu światła przez okres miesięcy. W dżemach bezpośrednio po produkcji oraz po 2, 4 i miesiącach prz oznaczono zawartość antocyjanów i kwasu askorbinowego metodą
Nr 3 Temperatura i czas prz a jakość dżemu z agrestu 923 spektrofotometryczną (7, 8), zawartość HMF, furfuralu oraz cukrów (glukozy, fruktozy i sacharozy) metodą HPL (3, 9, 10) oraz zmierzono barwę w systemie IELAB. Analizę przeprowadzono w trzech równoległych powtórzeniach. Wyniki poddano dwuczynnikowej analizie wariancji uwzględniającej wpływ czasu i temperatury. Wyliczono wartości średnie, odchylenie standardowe, natomiast istotność różnic określono za pomocą testu t-tukey a przy poziomie istotności = 0,05. WYNIKI I IH OMÓWIENIE W badanym dżemie agrestowym zawartość antocyjanów kształtowała się na poziomie 1,4 mg/100 g (tab. I). Przechowywanie dżemu agrestowego w różnych temperaturach w istotny sposób wpłynęło na zawartość antocyjanów, która po upływie miesięcy w temperaturze 22 o była prawie 3,5-krotnie niższa niż w dżemie składowanym w warunkach chłodniczych. VI. ANEKS Podobne wyniki otrzymał Garcia-Viguera i współpr. (11), którzy wykazali istotny wpływ temperatury prz na zawartość antocyjanów w dżemach malinowych. Za 0cznik 1. Wp yw temperatury oraz czas hydroksymetylofurfuralu w d' emach. T a b e l a I. Wpływ temperatury i czasu prz na zawartość składników biologicznie czynnych (antocyjany, kwas L-askorbinowy) w dżemie z agrestu czerwonego T a b l e I. Effect of temperature and time of storage on the content of bioactive compounds (anthocyanins, ascorbic acid) in red gooseberry jam Rodzaj Temperatura 0 dni d!emu prz Wp yw temperatury oraz czasu Temperatura prz zas prz na zawarto$0 [miesiące] ± SD prz furfuralu w d' emach. [ o ] 0 2 4 0,32 Zawartość Zawarto,. HMF [mg/100 porzeczkowy 0,77 g] ± 0,01 0,54 ± 0,00 22 o 0,4 ± 0,01 0,8 B 0,41 antocyjanów 1,4 ±0,005 emperatura Wp yw temperatury [mg/1000 dni g] oraz czasu 022 dni prz 120 dni 0,40 na ± 0,01 zawarto$0 1800,23 dni ± 0,01 0,13 ± 0,01 0,5 A 0,20 0,187 ± 0,003 furfuralu w d' emach. ± SD ± SD 1,4 d ± borówkowy SD 0, c ± SD 0,4 b 22 o 0,3 a 0,28 Zawartość kwasu 0,324 Zawarto,. ± 0,00 HMF 0,343 [mg/100 ± 0,00 20,0 g] ± 0,0 0,34 ± 18,8 0,005 ± 0,2 11,8 ± 0,2 18,8 B L-askorbinowego 24, ±1,0 0,4 emperatura 22 o [mg/1000 dni g] 0,412 022 ± dni 0,009 0,484 120 ± dni 0,00 agrestowy 18, ± 1,1 0,514 180 ± 12,8 dni 0,00 ± 0,0 8,4 ± 0,0 1,1 22 o A 0,53 ± SD 0,203 ± SD 0,005 0,20 24, d ± SD 0,007 19,3 warto$0 c 0,227 $rednia, ± SD 0,002 15,8 b SD odchylenie 10,1 a standardowe 0,187 0,003 Wartość średnia ± odchylenie standardowe 22 0,28 0,324 ± 0,003 0,00 0,304 0,343 ± 0,005 0,00 0,328 0,34 ± 0,003 0,005 22 0,48 0,412 ± 0,001 0,009 0,479 0,484 ± 0,002 0,00 0,482 0,514 ± 0,001 0,00 Wartości 0,431 ± średnie 0,004 oznaczone taką samą dużą literą (kolumny) i małą (wiersze) nie 22 różnią się statystycznie 0,537 0,203 istotnie ± 0,004 0,005 przy 0,58 0,20 poziomie ± 0,003 0,007 α = 0,05 0,599 0,227 (n ± = 0,003 0,002 21). Wykazano 0,187 ± 0,003 także istotny wpływ czasu prz na zawartość antocyjanów ia, SD 22 o odchylenie standardowe 0,28 ± 0,003 0,304 ± 0,005 0,328 ± 0,003 (tab. I). Najwyższe straty antocyjanów miały miejsce w czasie dwóch pierwszych miesięcy prz 0,48 ± dżemu 0,001 agrestowego 0,479 ± 0,002 w temp. 0,48222 ± o 0,001. Podczas prz dżemu agrestowego następowała degradacja kwasu 22 o 0,537 ± 0,004 0,58 ± 0,003 0,599 ± 0,003 L-askorbinowego. Po miesiącach składowania zaobserwowano spadek zawartości ia, SD odchylenie standardowe Zaw
924 A. endrowski i inni Nr 3 kwasu askorbinowego o 52% w temp. i o % w temp. 22 o w stosunku do zawartości początkowej (tab. I). Straty kwasu askorbinowego w przechowywanym dżemie mogły być spowodowane nieenzymatycznym utlenianiem kwasu L-askorbinowego (12) oraz małą ilością antocyjanów. Stasiak i współpr. (13) udowodniła, że przy wysokiej zawartości antocyjanów w syropie mają one działanie ochronne w stosunku do kwasu askorbinowego podczas prz. W trakcie prz dżemu agrestowego przez okres miesięcy w temperaturze i 22 o następowała także zmiana barwy produktu (tab. II). Podczas prz dżemu obserwowano znaczną zmianę parametru a*, na którą wpływał istotnie czas i temperatura prz. W badanym dżemie agrestowym parametr a* był silnie skorelowany dodatnio z zawartością antocyjanów (r = 0,95). W badaniach Yang VI. i ANEKS współpr. (14) również obserwowano wpływ zawartości antocyjanów na parametr barwy a*. Natomiast słabszą korelację ujemną stwierdzono pomiędzy parametrem b* i zawartością antocyjanów (r = -0,72). Nie wystąpiła współzależność Za 0cznik pomiędzy 1. zawartością Wp yw temperatury antocyjanów oraz czasu a parametrem L*. hydroksymetylofurfuralu w d' emach. Zawa T a b e l a I I. Wpływ temperatury i czasu prz na parametry barwy (L*a*b*) dżemu agrestowego yw temperatury Tabl e I I. Effect oraz of temperature czasu and prz time of storage on the color na Rodzaj parameters zawarto$0 (L*a*b*) Temperatura in red gooseberry jam 0 dni 0 d!emu prz ralu w d' emach. Temperatura zas prz [miesiące] ± SD ± prz yw temperatury oraz [ o czasu ] Zawarto,. prz HMF 0 [mg/100 2 g] na zawarto$0 4 0,324 ± eratura ralu w d' emach. 29,9 ± 0,04 29,81 ± 0,05 29,5 ± 0,0 29, A L* 0 dni 0 dni 29,49 ± 0,01120 dni porzeczkowy 180 dni 22 o 0,412 ± wywania 22 29,75 ± 0,04 29,54 ± 0,04 29,2 ± 0,03 29,5 yw temperatury oraz czasu A ± SD Zawarto,. prz ± SD HMF 29,5 a [mg/100 ± SD 29,7 g] na zawarto$0 b 29,7 b 29,4 ± SD a 0,203 ± 0,187 ± 0,003 eratura 9,5 ± 0,03 9,0 ± 0,03 8,19 ± 0,02 9,3 B o ralu w d' emach. a* 0 dni 0,324 0 ± dni 0,00 10,55 ± 0,343 0,01120 ± dni 0,00 borówkowy 0,34 180 ± dni 0,005 22 8,1 ± 0,03 7,34 ± 0,04 22 o,45 0,28 ± wywania ± 0,01 8,1 A 2 o ± SD 0,412 Zawarto,. ± SD 0,009 HMF 10,5 d 0,484 [mg/100 ± SD 0,00 8,8 g] c 0,514 8,2 b 7,3 ± SD 0,00 a 0,48 ± eratura 3,22 ± 0,04 3,5 ± 0,03 3,51 ± 0,02 0,431 3,4 A ± 0,004 o b* 3,39 ± 0,08 0 dni 0,203 0,324 0 ± dni 0,005 0,00 0,20 0,343 120 ± dni 0,007 0,00 agrestowy 0,227 0,34 180 ± dni 0,002 0,005 22 3,77 ± 0,04 4,04 ± 0,04 223,82 o 0,537 ± wywania ± 0,02 3,7 0,187 0,285 ± 0,003 0,009 B 3,4 a 3,5 ab warto$0 3,7 $rednia, bc SD odchylenie 3,8 2 o ± SD 0,28 0,412 ± SD 0,003 0,009 0,304 0,484 ± SD 0,005 0,00 0,328 0,514 ± SD 0,003 0,00 c standardowe o Wartość średnia ± odchylenie standardowe. Wartości średnie oznaczone taką samą dużą literą (kolumny) i małą (wiersze) nie różnią się statystycznie 0,48 0,203 0,324 istotnie ± 0,001 0,005 0,00 przy poziomie 0,479 0,20 0,343 α = 0,05 ± 0,002 0,007 0,00 (n = 21). 0,482 0,227 0,34 ± 0,001 0,002 0,005 0,431 0,187 0,285 ± 0,004 0,003 0,009 2 o 0,537 0,28 0,412 ± 0,004 0,003 0,009 0,58 0,304 0,484 ± 0,003 0,005 0,00 0,599 0,328 0,514 ± 0,003 0,00 o odchylenie standardowe Zawartość HMF 0,48 0,203 w ± 0,001 0,005 dżemach 0,479 0,20 po ± 0,002 0,007 miesiącach 0,482 0,227 prz ± 0,001 0,002 w temp. 0,431 0,187 i 22 o ± wzrosła 0,004 0,003 odpowiednio o 12% i 40% w stosunku do zawartości bezpośrednio 2 o 0,537 0,28 ± 0,004 0,003 0,58 0,304 ± 0,003 0,005 0,599 0,328 ± 0,003 po produkcji (tab. III). Jednak biorąc pod uwagę zaproponowany przez Stebera i o odchylenie Klostermeyera standardowe 0,48 (15) dopuszczalny ± 0,001 0,479 limit ± 0,002 HMF 0,482 wynoszący ± 0,0015 mg/100 g w dżemach handlowych, można uznać badany dżem agrestowy za spełniający wymagania. 2 o 0,537 ± 0,004 0,58 ± 0,003 0,599 ± 0,003 odchylenie standardowe
Nr 3 Temperatura i czas prz a jakość dżemu z agrestu 925 VI. ANEKS Za 0cznik 1. Wp yw temperatury oraz czasu przech hydroksymetylofurfuralu w d' emach. Zawarto,. HM T a b e l a I I I. Wpływ temperatury i czasu prz na zawartość HMF, furfuralu oraz cukrów w dżemie agrestowym Wp yw temperatury oraz czasu prz na zawarto$0 Tabl e I I I. Effect of temperature and time of storage on the content of HMF, furfural and sugars in red gooseberry jam Rodzaj Temperatura 0 dni 0 dni d!emu prz furfuralu w d' emach. Temperatura zas prz [miesiące] ± SD ± SD Wp yw temperatury oraz prz czasu prz na zawarto$0 Zawarto,. [ o ] HMF [mg/1000 g] 2 4 Zawartość 0,324 ± 0,00 furfuralu emperatura w d' emach. 0,48 ± 0,001 0,479 ± 0,002 0,482 ± 0,001 0,285 0,45 A ± 0,009 hydroksymetylofurfuralu 0 dni 0 dni 120 0,431 dni ± 0,004 180 dni porzeczkowy [mg/100 g] 22 0,537 ± 0,004 0,58 ± 0,003 0,599 ± 0,003 22 o 0,412 ± 0,009 Wp temperatury oraz czasu 0,534 Zawarto,. prz HMF [mg/100 g] na zawarto$0 B ± SD ± SD ± 0,431 SD a ± SD 0,503 b 0,524 c 0,541 d Zawartość furfuralu 3,2 ± 0,1 3,4 ± 0,05 0,203 ± 0,005 furfuralu emperatura w d' emach. 3, ± 0,2 0,187 3,3 A ± 0,003 o 0 dni 3,2 0,01 [µg/100 g] 0,324 0 ± dni 0,00 0,343 120 ± dni 0,00 0,34 180 ± dni 0,005 22 4,3 ± 0,5 7,1 borówkowy ± 0,5 10,7 ± 0,7 22 o,3 B 0,28 ± 0,003 Wp yw temperatury 0,285 0,009 3,2 a 3,8 b 5,2 c 7,1 22 o ± SD oraz czasu 0,412 Zawarto,. ± SD prz 0,009 HMF 0,484 [mg/100 ± SD 0,00 g] na zawarto$0 0,514 ± SD 0,00 d Zawartość sacharozy 1,7 ± 0,02 1,5 ± 0,01 1,1 ± 0,02 0,48 ± 0,001 1,7 furfuralu emperatura A 1,85 ± 0,03 o o w d' emach. 0 dni 0,324 [g/100 g] 0,203 0 ± dni 0,00 0,343 22 0,005 0,20 120 ± dni 0,00 0,34 0,007 0,227 180 ± 1,7 dni 0,005 0,002 ± 0,00 1,2 ± agrestowy 0,03 1,58 ± 0,03 22 o 1,7 A 0,537 ± 0,004 Wp 0,187 0,003 22yw 1,8 a 1,7 a 1, a 1, a 22 o o temperatury ± SD oraz 0,412 czasu 0,28 Zawarto,. ± SD 0,009 prz 0,003 HMF 0,484 0,304 [mg/100 ± SD 0,00 0,005 g] na 0,514 zawarto$0 0,328 ± SD 0,00 0,003 warto$0 $rednia, SD odchylenie standardowe furfuralu emperatura Zawartość glukozy 17,91 ± 0,08 17,98 ± 0,01 17,91 ± 0,3 17,9 A 17,92 ± 0,01 o o w d' emach. 0 dni 0,203 0,324 [g/100 g] 0,48 0 ± dni 0,005 0,00 0,20 0,343 22 0,001 0,479 120 ± dni 0,007 0,00 0,227 0,34 0,002 0,482 180 ± 17,95 dni 0,002 0,005 0,187 0,285 ± 0,003 0,009 0,001 ± 0,03 18,0 ± 0,12 18,25 ± 0,1 18,0 A 0,431 0,004 22 17,9 a 17,9 a 18,0 a 18,1 a 22 o o ± SD 0,28 0,412 0,003 0,304 0,005 0,328 0,003 0,537 Zawarto,. ± SD 0,009 0,004 HMF 0,484 0,58 [mg/100 ± SD 0,00 0,003 g] 0,514 0,599 ± SD 0,00 0,003 emperatura Zawartość fruktozy 17,49 ± 0,01 17,50 ± 0,1 17,59 ± 0,05 17,5 A ia, SD odchylenie 17,43 ± 0,02 [g/100 standardowe 0 dni 0,48 0,203 0,324 0 ± dni 0,001 0,005 0,00 0,479 0,20 0,343 120 ± dni 0,002 0,007 0,00 0,482 0,227 0,34 180 ± dni 0,001 0,002 0,005 0,431 0,187 0,285 g] ± 0,004 0,003 0,009 22 17,53 ± 0,01 17,55 ± 0,02 17,58 ± 0,01 17,5 A 22 o ± SD 0,537 0,28 0,412 ± SD 0,004 0,003 0,009 0,58 0,304 0,484 ± 17,4 SD 0,003 0,005 0,00 a 0,599 0,328 0,514 ± SD 0,003 0,00 17,5 a 17,5 a 17, a Wartość średnia ± odchylenie standardowe. Wartości średnie oznaczone taką samą dużą literą (kolumny) i małą (wiersze) nie różnią się statystycznie istotnie przy poziomie α = 0,05 (n = 21). ia, SD odchylenie standardowe 0,48 0,203 0,324 ± 0,001 0,005 0,00 0,479 0,20 0,343 ± 0,002 0,007 0,00 0,482 0,227 0,34 ± 0,001 0,002 0,005 0,431 0,187 0,285 ± 0,004 0,003 0,009 22 o 0,537 0,28 0,412 ± 0,004 0,003 0,009 0,58 0,304 0,484 ± 0,003 0,005 0,00 0,599 0,328 0,514 ± 0,003 0,00 ia, SD odchylenie standardowe 0,48 0,203 ± 0,001 0,005 0,479 0,20 ± 0,002 0,007 0,482 0,227 ± 0,001 0,002 0,431 0,187 ± 0,004 0,003 22 o 0,537 0,28 ± 0,004 0,003 0,58 0,304 ± 0,003 0,005 0,599 0,328 ± 0,003 ia, SD odchylenie standardowe 0,48 ± 0,001 0,479 ± 0,002 0,482 ± 0,001 22 o 0,537 ± 0,004 0,58 ± 0,003 0,599 ± 0,003 ia, SD odchylenie standardowe
92 A. endrowski i inni Nr 3 Zawartość sacharozy dla dżemu agrestowego wynosiła 1,8% i była niższa niż w dżemach niskosłodzonych badanych przez Mitek i współpr. (1), które zawierały ponad 14% sacharozy. Na niższą zawartość sacharozy mogły mieć wpływ takie czynniki jak ph oraz temperatura wytwarzania produktu. Podczas miesięcy prz dżemu stwierdzono istotny wpływ czasu prz na zawartość sacharozy. Ten fakt potwierdzają badania Jędrychowskiego (17) prowadzone w dżemach brzoskwiniowych, które wykazały w czasie prz dżemów wzrost zawartości cukrów bezpośrednio redukujących i jednoczesny spadek zawartości sacharozy. WNIOSKI 1. Wykazano istotny wpływ czasu i temperatury prz na zawartość antocyjanów, kwasu askorbinowego oraz HMF w badanym dżemie agrestowym. 2. Barwa dżemu agrestowego związana była z zawartością barwników antocyjanowych. Obserwowano wysoką dodatnią korelację między parametrem a* a zawartością antocyjanów. 3. Niska zawartość sacharozy w badanym dżemie była najprawdopodobniej spowodowana hydrolizą, która mogła zachodzić podczas produkcji dżemu. A. endr owski, I. Ścibisz, M. Mit ek EFFET OF TEMPERATURE AND TIME OF STORAGE ON THE QUALITY OF RED GOOSEBERRY JAM Summary The aim of the work was to evaluate the impact of both temperature and time of storage on the content of anthocyanins and the color of the low-sugar red gooseberry jam. Moreover, the changes in the content of L-ascorbic acid, sugars (glucose, fructose, sucrose), hydroxymethylfurfural (HMF), furfural have been determined. The content of the chosen quality parameters has been indicated in the jam, which was acquired in the laboratory conditions, directly after its production and after 2, 4, months of storage at the temperature of and 22 o. PIŚMIENNITWO 1. Wrolstad R.E., Durst R.W., Lee J.: Tracking color and pigment changes in anthocyanin products. Trends Food Sci. Techn., 2005, 1, 423-428. 2. Rada-Mendoza M., Luz Santz M., Olano A., Villamiel M.: Formation of hydroxymethylfurfural and furosine during the storage of jams and fruit-based infant foods. Food hem., 2004, 85, 05-09. - 3. Rada-Mendoza M., Olano A., Villamiel M.: Determination of hydroxymethylfurfural in commercial jams and in fruit-based infant foods. Food hem., 2002, 79, 513-51. 4. Shi X.Q., hiralt A., Fito P., Serra J., Escoin., Gasque L.: Application of osmotic dehydration technology on jam processing. Drying Technology, 199, 14, 841-857. 5. Kim D.O., Zakour O.I.P.: Jam processing effect on phenolics and antioxidant capa city in anthocyanin-rich fruits: cherry, plum and raspberry. J. Food Sci., 2004; 9 (9): 395-400.. Mazza G., Miniati E.: Anthocyjanins in fruits, vegetables and grain, 1993, RS Press Boca Raton. 7. Giusti M.M., Wrolstad R.E.: haracterization and measurement of anthocyanins by UV-visible spectrscopy, Handbook of food
Nr 3 Temperatura i czas prz a jakość dżemu z agrestu 927 analytical chemistry pigment, colorants, flavors, texture, and bioactive food components. pod red. Wrolstad R.E., New York. John Wiley and Sons IN, 2001, 1.2.1-13. 8. PN-A-04019:1998. Produkty spożywcze. Oznaczanie zawartości witaminy. 9. Agblevor F.A., Murden A., Hames B.R.: Improved method of analysis of biomass sugars using high-performance liquid chromatography. Biotech. Lett., 2004, 2 (15), 1207-1211. 10. Teixido E., Moyano E., Santos F.J., Galcera M.T.: Liquid chromatography multi-stage mass spectrometry for the analysis of 5-hydroxymethylfurfural in foods. J. hromatogr. A., 2008, 1185 (1), 102-108. 11. Garcia-Viguera., Zafrilla P., Romero F., Abellan P., Artes F., Tomas-Barberan F.A.: olor stability of strawberry jam as affected by cultivar and storage temperature, J. Food Sci., 1999, 4 (2), 243-247. 12. Gasik A.: Kwas askorbinowy właściwości i zastosowanie w technologii żywności. Przem. Spoż., 1990,, 130-133. 13. Stasiak A., Pawlak M., Sosnowska D., Wilska-Jeszka J.: Szybkość degradacji barwników antocyjanowych i kwasu askorbinowego w roztworach o różnym stężeniu sacharozy, Przem. Ferm. Ow. Warz., 1998, 12, 2-34. 14. Yang Z., Han Y., Gu Z., Fan G., hen Z.: Thermal degradation kinetics of aqueous anthocyanins and visual color of purple corn (Zea mays L.) cob, Innovative Food Science & Emerging Technologies, 2008, 9 (3), 341-347. - 15. Steber F., Klostermeyer H.: Heat treatment of fruit preparations and jams, and monitoring its efficacy, Molkerei Zeitung Welt der Milch, 1987, 41, 289-290, 292-295. 1. Mitek M., Kielak A., Niewczas J.: Syntetyczne substancje słodzące w produkcji dżemów o obniżonej wartości energetycznej, Przem. Spoż., 2001, 55 (10), 39-41. 17. Jędrychowski A.: Zmiany jakościowe niskosłodzonych dżemów brzoskwiniowych zachodzące w czasie prz, Praca magisterska, 199, ZTOiW SGGW, Warszawa. Adres: 02-77 Warszawa, ul. Nowoursynowska 159c.