Fałszerstwa waluty euro

Uniwersytet Warszawski Wydział Nauk Ekonomicznych Monika Wielądek Nr albumu: 13078 Fałszerstwa waluty euro Studia podyplomowe Mechanizmy funkcjonowania strefy euro VI edycja, rok akademicki 2014/15 Praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem dr Marcina Gruszczyńskiego Warszawa, maj 2015 Studia realizowane z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej

1

Streszczenie Praca podejmuje tematykę fałszowania waluty euro przedstawioną na tle historii fałszerstwa pieniędzy, które narodziło się wraz z narodzinami samego pieniądza. Działalność fałszerska przynosi korzyści finansowe, jednak obarczona jest ryzykiem polegającym na zagrożeniu karą takiego działania. W czasach średniowiecza fałszerzy często karano odbieraniem życia, współcześnie głównie pozbawieniem wolności. Nie zniechęca to jednak potencjalnych fałszerzy, którzy wykorzystują powszechną niewiedzę społeczeństwa w zakresie rozpoznawania autentyczności pieniędzy. Wprowadzają oni do obiegu fałszywki doprowadzając do utraty zaufania do fałszowanej waluty oraz niestabilności gospodarki kraju, którego waluta jest fałszowana. Na przestrzeni wieków najczęściej fałszowano waluty krajów wysoko rozwiniętych mające znaczenie międzynarodowe. Obecnie najbardziej narażone na fałszerstwa są głównie dolary amerykańskie i euro, a działalność fałszerska często przybiera formę międzynarodowych grup przestępczych. Dlatego instytucje odpowiedzialne za ochronę waluty euro prowadzą działania legislacyjne oraz prewencyjne. Współpraca organów ścigania przebiega na szczeblu krajowym, unijnym oraz międzynarodowym. Według danych statystycznych Europejskiego Banku Centralnego ilość wycofanych z obiegu fałszywych znaków pieniężnych euro, w tym głównie banknotów, rośnie z roku na rok. Dlatego też ochrona wspólnej waluty europejskiej powinna opierać się przede wszystkim na edukowaniu obywateli odnośnie umiejętności rozpoznawania prawdziwych znaków pieniężnych oraz stworzeniu przepisów prawnych skutecznie odstraszających fałszerzy wysokimi karami i brakiem możliwości ich uniknięcia. Ponadto w celu ochrony euro należy podejmować działania ukierunkowane na wykrywanie i likwidację nielegalnych źródeł produkcji fałszywek. Słowa kluczowe historia fałszowania pieniądza, zabezpieczenia monet i banknotów euro, skala i zapobieganie fałszerstwom euro Dziedzina pracy (kody wg programu Socrates-Erasmus) Ekonomia (14300) Klasyfikacja tematyczna Tytuł pracy w języku angielskim Counterfeiting of the euro currency 2

SPIS TREŚCI WSTĘP... 4 ROZDZIAŁ I. Fałszerstwa znaków pieniężnych... 6 1.1. Istota fałszerstwa i jego przyczyny... 6 1.2. Zarys historyczny fałszowania pieniądza... 6 1.3. Skutki fałszerstw znaków pieniężnych... 9 ROZDZIAŁ II. Fałszerstwa waluty euro...... 11 2.1. Zabezpieczenia techniczne monet i banknotów... 11 2.2. Rozpoznawanie autentyczności znaków pieniężnych... 19 2.3. Rodzaje falsyfikatów... 27 2.4. Skala fałszerstw w odniesieniu do euro... 30 ROZDZIAŁ III. Zapobieganie i zwalczanie fałszerstw waluty euro... 35 3.1. Prawne aspekty zwalczania przestępczości fałszerskiej... 35 3.2. Skuteczność działań organów ścigania na przykładzie wybranych fałszerstw euro... 39 ZAKOŃCZENIE.. 44 BIBLIOGRAFIA... 46 ZESTAWIENIE SPISÓW... 53 1. Spis tabel... 54 2. Spis schematów... 55 3. Spis wykresów... 56 3

WSTĘP Waluta euro została wprowadzona do obiegu gotówkowego w dniu 1 stycznia 2002 r. na terenie 12 krajów Unii Europejskiej. Dla ich mieszkańców przygotowano 38 mld sztuk monet oraz banknoty w ilości 6 miliardów sztuk 1, a już w roku 2013 na całym świecie znajdowały się monety o wartości 16 miliardów euro oraz banknoty o wartości przekraczającej 913 miliardów euro. 2 Obecnie w obiegu jest już ponad 17 miliardów banknotów euro o wartości około 1 biliona euro. 3 Niestety od czasu wprowadzenia znaków pieniężnych euro do obiegu jest to jedna z walut najbardziej narażonych na fałszerstwa. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie problematyki fałszowania euro, znaczenia zwalczania tego procederu poprzez działania legislacyjne i prewencyjne oraz wskazanie sposobów rozpoznawania cech charakterystycznych autentycznych monet i banknotów euro. Zagadnienie fałszowania pieniędzy jest problemem sięgającym czasów starożytnych i dotyczy wielu walut, jednak w odniesieniu do euro jest szczególnie istotne z uwagi na fakt, że waluta euro stanowi prawny środek płatniczy dla ponad 338 milionów Europejczyków w 19 krajach Unii Europejskiej. Również poza Unią Europejską walutą euro można płacić miedzy innymi w Watykanie, Monako oraz San Marino. 4 Szacuje się, że na całym świecie 175 milionów ludzi posługuje się walutami, których wartość jest związana właśnie z euro. 5 Poruszany problem jest istotny w świetle wzrostu skali fałszerstw znaków pieniężnych euro. Fałszerstwa pieniędzy związane są nierozerwalnie z ich powstaniem a osoby czerpiące zyski z prowadzenia nielegalnej działalności fałszerskiej wykorzystują niewiedzę społeczeństwa w zakresie umiejętności rozpoznawania autentyczności pieniędzy. Przykładowo, w Polsce ponad 30% osób deklaruje, że zetknęło się z fałszywymi pieniędzmi a blisko co druga z nich otrzymała fałszywy banknot. Jednak tylko co druga osoba deklaruje znajomość zabezpieczeń banknotów, ale co zatrważające blisko 44% z nas nigdy nie sprawdza prawdziwości otrzymanych środków pieniężnych. 6 Dlatego tak ważne jest edukowanie społeczeństwa w zakresie zabezpieczeń pieniędzy, w tym euro, które w przyszłości stanie się również naszą 1 Walaszczyk J. [2010] Europol w systemie ochrony euro przed fałszerstwami, Człowiek i Dokumenty nr 16, s. 11 2 European Commission [2013] European Commission strengthens the protection of the euro by means of criminal law. On Line. Dostęp 16 kwietnia 2015. www.europa.eu/rapid/press-release_ip-13-88_en.htm 3 European Central Bank [2015] Euro nasz pieniądz. Nowy banknot 20 euro. On line. Dostęp 22 kwietnia 2015. www.ecb.europa.eu/euro/shared/files/150224_presskit_europa_pl.pdf, s. 3 4 Wikipedia. Wolna encyklopedia [2015] Euro. On Line. Dostęp 14 kwiecień 2015. www.pl.wikipediaorg/wiki /Euro 5 Komisja Europejska [2015] Euro. On Line. Dostęp 14 kwiecień 2015. www.europa.eu/about-eu/basicinformation/money/euro/index_pl.htm 6 Portal Ankieta internetowa [2012] Fałszowanie pieniędzy. On Line. Dostęp 16 kwietnia 2015. www. ankietka.pl/ wyniki-badania/91339/falszowanie-pieniedzy.html 4

walutą narodową. Ponadto kluczowe znaczenie ma ochrona euro przed fałszerzami poprzez wyznaczenie ram prawnych określających nieuchronność wysokich kar za przestępstwa fałszowania oraz zaangażowanie służb krajów Unii Europejskiej i organizacji międzynarodowych w walkę z przestępcami. Praca została podzielona na trzy rozdziały a niektóre zagadnienia opisano w sposób zawężony poświęcając uwagę najważniejszym kwestiom. W rozdziale pierwszym podjęto próbę zdiagnozowania przyczyn i skutków fałszerstwa pieniędzy oraz omówiono historyczny zarys fałszerstw znaków pieniężnych z opisaniem najbardziej znanych przykładów fałszowania pieniędzy z okresu od starożytności od czasów współczesnych. Rozdział drugi porusza tematykę zabezpieczeń wykorzystywanych do ochrony pieniędzy, w tym w szczególności euro. Opisano również sposoby rozpoznawania autentyczności monet i banknotów waluty euro, rodzaje falsyfikatów oraz przedstawiono dane statystyczne obrazujące skalę fałszerstw znaków pieniężnych euro. Rozdział trzeci poświęcono opisowi najważniejszych aktów prawnych regulujących problematykę ochrony pieniędzy przed fałszowaniem. Przytoczono także wybrane przykłady działań podjętych przez właściwe organy ścigania w celu ochrony waluty strefy euro. Poruszana tematyka została opisana na podstawie analizy literatury przedmiotu oraz w oparciu o inne dostępne opracowania, w tym komunikaty prasowe. Wykorzystano również analizę danych statystycznych dotyczących fałszerstw waluty euro oraz praktyczną ocenę zabezpieczeń banknotów euro. 5

ROZDZIAŁ I. Fałszerstwa znaków pieniężnych 1.1. Istota fałszerstwa i jego przyczyny W literaturze przedmiotu można znaleźć określenie, że pieniądze są dziełem sztuki a ich fałszowanie również bywa sztuką 7. Pomimo tak poetyckiego określenia należy pamiętać, że w świetle prawa fałszerstwo jest przestępstwem. Fałszerzem jest bowiem osoba, bądź grupa osób, produkująca lub podrabiająca pieniądze bez prawnych umocowań. 8 W dawnych czasach, oprócz przestępców, fałszowaniem zajmowali się również uprawnieni do produkcji pieniądza władcy, którzy psuli pieniądze zarówno swoje, jak i obcych narodów. W czasach współczesnych fałszowaniem pieniędzy zajmują się pojedyncze osoby, rządy niektórych państw, ale przede wszystkim zorganizowane grupy przestępcze o charakterze międzynarodowym. Fałszerstwem pieniędzy najbardziej zagrożone są waluty o wysokiej wartości, jak dolary amerykańskie, czy euro. Przesłanki podejmowania działań fałszerskich są różne. Od czasów kiedy pojawiły się pieniądze, stały się one niezwykle pożądanym przedmiotem a ich posiadanie kojarzone jest z dobrobytem. Dlatego przyczyną fałszerstwa jest między innymi chęć łatwego wzbogacenia się, skłonność do podejmowania ryzyka oraz łatwość wprowadzania fałszywek do obiegu 9. Fałszowanie znaków pieniężnych euro jest postrzegane przez przestępców jako mało ryzykowne a przy tym atrakcyjne z punktu widzenia możliwości uzyskania nielegalnych dochodów 10. Ponadto można jeszcze wspomnieć o innej możliwej przyczynie fałszerstw pieniędzy. Otóż badania wskazują, że aż 38% dorosłych Europejczyków wybiera do rozliczeń płatności gotówkę, a produkcja i ilość pieniądza w obiegu rośnie rocznie o około 3% 11. Zatem wzrost popytu na pieniądz może pociągać za sobą wzrost zainteresowania fałszowaniem pieniędzy. Przyjrzyjmy się zatem jak powstawał trwający do dziś proceder fałszowania znaków pieniężnych. 1.2. Zarys historyczny fałszowania pieniądza Od czasów istnienia społeczności funkcjonowała również wymiana towarów. Początkowo przekazywano jeden towar za drugi, czyli prowadzono wymianę barterową bez udziału pieniądza we współczesnym znaczeniu. Następnie zaczęto określać umowną wartość 7 Cribb J. [2002] Pieniądze, Warszawa, s. 18 8 Sédillot R. [2010] Moralna i niemoralna historia pieniądza, Warszawa, s. 264 9 Portal Ankieta internetowa [2012] Fałszowanie pieniędzy, op. cit. 10 Kuzior P. [2006] Fałszowanie euro jako przejaw aktywności zorganizowanych grup przestępczych, Prokurator nr 4 (28), s. 61 11 Dziemidowicz J. [2008] Banknoty trendy rozwoju, Człowiek i Dokumenty nr 11, s. 27-30 6

wymienianych przedmiotów za pomocą pieniądza prymitywnego - uniwersalnych rzadkich dóbr jak muszle, skóry zwierząt, ziarna zbóż, sól, miód, czy jedwab. Wykorzystanie bryłek metalu jako środka płatniczego zapoczątkowano w Mezopotamii około 3500 lat p.n.e. Po wielu wiekach na obszarach Lidii (obecnych terenach Turcji) zaczęto posługiwać się metalem o regularnych kształtach z widocznym symbolem władcy. W ten sposób około 600 roku p.n.e. narodziła się moneta. Początkowo była bita ze złota, srebra lub ich stopów (elektrum). Jednak z upływem czasu do metali szlachetnych zaczęto dodawać tańszą miedź a powstałe w ten sposób oszczędności zasilały skarbce władcy. Tak narodziło się fałszowanie pieniądza. 12 Najstarsze udokumentowane fałszerstwo pieniądza przypisywane jest Polikratesowi, władcy greckiej wyspy Samos. Pod koniec VI w. p.n.e. podczas wojny dynastycznej po stronie Polikratesa walczył zaciężny oddział Spartan. Prowadzone potyczki zakończyły się po myśli władcy, który objąwszy tron zapłacił najemnikom fałszywymi monetami wykonanymi z ołowiu z naniesioną cienką warstwą złotego kruszcu. 13 Za swoją nieuczciwość Polikrates został ukrzyżowany przez Spartan 15 lat później. 14 Fałszerstwem monet zajmowali się władcy, jak opisany wyżej Polikrates, oraz ludzie zamożni. Często proceder ten miał na celu osłabienie gospodarek innych krajów. Zakrojone na dużą skalę fałszerstwo w latach 1740-1786 przeprowadził król pruski Fryderyk II zarządzając podrabianie polskich monet. Wprowadzenie ich do obiegu przez Prusy przy jednoczesnym skupowaniu monet prawdziwych trwało aż do utraty przez Rzeczpospolitą niepodległości i spowodowało utratę wielu milionów złotych oraz znaczny wzrost cen. 15 Fałszowano jednak nie tylko monety. Odkąd około 119 roku p.n.e. Chińczycy jako pierwsi posłużyli się pieniądzem papierowym oraz od kiedy pieniądz w tej formie przyjął się w XVII wieku w Europie 16 i na całym świecie, fałszerstwo kroczy jego śladem. Najczęściej fałszowanymi banknotami na świecie jest dolar amerykański. Jego najlepsze jakościowo fałszywki produkowane są w Korei Północnej 17 a powszechność fałszerstw może być wynikiem tego, że wszystkie dotychczas emitowane przez Stany 12 Mazur M. [2013] Krótka historia bankowości i pieniądza, cz. 3, Bank nr 9, s. 82-84 13 Habkowski M. [2012] Fałszerstwa polityczne pieniędzy i koreański superdolar, Człowiek i Dokumenty nr 24, s. 23 14 Mazur M. [2013] Krótka historia bankowości i pieniądza, cz. 2, Bank nr 7-8, s. 120-121 15 Habkowski M. [2012] Fałszerstwa polityczne pieniędzy i koreański superdolar, op. cit., s. 23 16 Pieszko G. [2010] Zjawisko fałszowania dokumentów na przykładzie rejonu podkarpackiego w latach 1990-2005. Studium kryminologiczno-kryminalistyczne, Olsztyn, s. 107 17 Habkowski M. [2012] Fałszerstwa polityczne pieniędzy i koreański superdolar, op. cit., s. 25 7

Zjednoczone Ameryki Północnej znaki pieniężne są do dnia dzisiejszego, z małymi wyjątkami, prawnym środkiem płatniczym. 18 Fałszowanie pieniędzy było popularne w czasie prowadzenia działań wojennych. Przeciwnik, który chciał doprowadzić do zwycięstwa często fałszował walutę wroga. Francuski wódz Napoleon Bonaparte uważał, że żeby prowadzić wojnę potrzeba trzech rzeczy: pieniędzy, pieniędzy i pieniędzy 19 i w roku 1810 osłabił gospodarkę Rosji polecając fałszować ruble rosyjskie. Proceder ten był tak skuteczny, że doprowadził do znacznej utraty wartości waluty rosyjskiej banknot jednorublowy wyceniany był zaledwie na 20 kopiejek. 20 Natomiast podczas II wojny światowej w celu osłabienia gospodarki Wielkiej Brytanii rząd niemiecki polecił fałszowanie funtów brytyjskich. Były to doskonale podrobione banknoty a tajemnicą ich wysokiej jakości okazała się zastosowana przez Niemców mieszanka papieru bazująca na wypranych lnianych materiałach. Fałszywki były tak doskonałe, że ich autentyczność potwierdził nawet Bank Szwajcarski. Od roku 1942 Niemcy co miesiąc wprowadzali do obiegu około 400 000 falsyfikatów. Podejrzliwość Brytyjczyków wzbudziły dopiero masowo napływające z krajów neutralnych duże ilości funtów brytyjskich niewspółmierne do zasobów pieniądza znajdującego się w oficjalnym obiegu. Bank Anglii zdecydował się wówczas wycofać z obiegu banknoty dotychczasowej emisji. 21 Biorąc pod uwagę rozmiar skutków finansowych na miano najbardziej spektakularnego przestępstwa zasługuje historia fałszowania franków francuskich przez Czesława Bojarskiego. Osiadły po wojnie we Francji polski inżynier wprowadzał do obiegu pieniądze swojej produkcji przez około 15 lat. Jego fałszywki były tak doskonałe, że po wykryciu przestępstwa francuski bank centralny miał problemy ze skutecznym ich wychwyceniem. Do czasu skazania Bojarskiego przez sąd na karę 20 lat pozbawienia wolności, wprowadził on do obiegu około 1 miliona 1000 frankowych banknotów. 22 Na przestrzeni wieków fałszowano nie tylko pieniądze funkcjonujące aktualnie w obiegu. Warto wspomnieć, że plaga fałszerstw dotyka także zbiory numizmatyczne. Znane 18 U.S. Department of the Treasury [2011] Legal tender status. On Line. Dostęp 16 kwietnia 2015. www.treasury.gov/resource-center/faqs/currency/pages/legal-tender.aspx 19 Wyszukiwarka cytaty.info. On Line. Dostęp 16 kwietnia 2015. www.cytaty.info/cytat/zebyprowa dzicwojnepotrzeba.htm 20 Habkowski M. [2012] Fałszerstwa polityczne pieniędzy i koreański superdolar, op. cit., s. 23 21 Konarowska U., Pruszak A. [2014] Problematyka fałszywych banknotów, Człowiek i Dokumenty nr 33, s. 34 22 Słowiński P. [2010] Z miłości do żony. Czesław Bojarski w: Plejada oszustów. 40 sposobów na nieuczciwe zdobycie pieniędzy, Chorzów, s. 390-399 8

są choćby przypadki podrabiania monet kolekcjonerskich, jak na przykład rzadko dziś spotykane półgrosze koronne Kazimierza IV Jagiellończyka. 23 Przez całe stulecia fałszerzy nie odstraszały drastyczne kary. W dawnych czasach fałszerstwo było karane na równi z naruszeniem majestatu władcy. 24 Rzymianie karali takich przestępców przez ukrzyżowanie, obcięcie dłoni, rzucenie na pożarcie dzikim zwierzętom. W średniowiecznej Anglii fałszerzom obcinano prawą rękę i narządy płciowe a następnie wieszano. Niemcy gotowali przestępców żywcem, ćwiartowali, wbijali na pal lub wlewali do gardeł roztopiony ołów. Często palono fałszerzy na stosie a dodatkową karą była konfiskata ich majątku oraz zabór mienia i banicja jego rodziny. 25 Większość stosowanych kar prowadziła w konsekwencji do śmierci fałszerza. W samej tylko Rosji w XVII wieku za fałszowanie monet życie straciło 7000 osób a 5000 obcięto ręce. 26 Tak brutalne kary przez całe stulecia nie odstraszały potencjalnych fałszerzy a proceder fałszerstwa trwa po dzień dzisiejszy prowadząc do dotkliwych strat ponoszonych przez całe społeczeństwo. 1.3. Skutki fałszerstw znaków pieniężnych Bez względu na to jakiej formy pieniędzy używamy, wykorzystujemy je jako środek płatniczy, środek przechowywania wartości lub jako jednostki rozliczeniowe. 27 Posługiwanie się znakami pieniężnymi możliwe jest przy społecznej ich akceptacji. Musi zatem opierać się na zaufaniu. Współczesne pieniądze mają bowiem charakter fiducjarny od łacińskiego fides, czyli wiara. Nie są one wymienialne na cenny kruszec a ich wartość wynika z przepisów prawa a cechy prawnego środka płatniczego nadaje im emitent znaków pieniężnych. Zatem zaufanie obywateli do emitenta pieniądza można przełożyć wprost na wiarę w wartość znaku pieniężnego. Najtrafniej kwestię tą oddał Milton Friedman twierdząc, że ludzie akceptują te kawałki papieru, bo są przekonani, że inni uczynią to samo. ( ) kawałki papieru mają wartość, gdyż wszyscy myślą, że one ją mają ( ) bo na podstawie doświadczenia można stwierdzić, iż zawsze ją miały 28. Dlatego też Prezes Banku Kanady Stephen Poloz za jedną 23 Borowski W. [2011] Współczesne fałszerstwa monet Kazimierza Jagiellończyka. Cz. 1, Biuletyn Numizmatyczny, nr 1 (361), s. 13 24 Kula M. [2014] Trzeba mieć pieniądze. Wykłady z socjologii historycznej, Warszawa, s. 16 25 Mazur M. [2013] Krótka historia bankowości i pieniądza, cz. 3, op. cit., s. 84 26 Pruszak A. [2001] Znaki pieniężne i ich fałszerstwa. Poradnik kasjera, Warszawa, s. 33 27 Pszczółka I. [2011] Współczesne waluty międzynarodowe, Warszawa, s. 13 28 Friedman M. [1994] Intrygujący pieniądz. Z historii systemów monetarnych, Łódź, s. 16 9

z najważniejszych funkcji emitenta uznał wprowadzenie do obiegu banknotów z trudnymi do podrobienia zabezpieczeniami, które mogą być używane z pełnym zaufaniem. 29 Wiarę i zaufanie obywateli do pieniędzy wystawiają na próbę właśnie fałszerze znaków pieniężnych. Ich przestępcza działalność stanowi poważne zagrożenie dla pewności obrotu gospodarczego oraz generuje straty społeczne. 30 Żyjący w latach 1473-1543 Mikołaj Kopernik opisując zjawisko bicia monet o niższej próbie szlachetnego metalu znane jako psucie monety tak opisywał jego skutki: choć niezliczone są klęski, wskutek których królestwa, księstwa i rzeczypospolite upadać zwykły, to jednak ( ) cztery są najsilniejsze: niezgoda, śmiertelność, niepłodność ziemi i spodlenie monety ( ) wskutek tego, że oddziaływa na upadek państwa nie od razu i gwałtownie, lecz powoli i skrycie 31 doprowadzając w konsekwencji do zubożenia społeczeństwa 32. Fałszując znaki pieniężne przestępcy wykorzystują naiwność społeczeństwa 33. Fałszywki są pozbawione wartości a ich przyjęcie nie jest w żaden sposób rekompensowane, również wtedy, gdy zostały przyjęte nieświadomie i w dobrej wierze. Osoba przyjmująca fałszywe pieniądze ponosi wymierne straty materialne. Przy czym należy zauważyć, że samo posługiwanie się fałszywkami traktowane jest w świetle prawa również jako przestępstwo. Zgodnie z ilościową teorią pieniądza Dawida Ricardo, można przyjąć, że w wyniku wprowadzenia fałszywych znaków pieniężnych wzrasta ilość pieniądza w obiegu, co ma przełożenie na wzrost poziomu cen 34. W długim okresie czasu, przy założeniu, że ceny za granicą charakteryzują się stabilnością, może to w efekcie doprowadzić do wystąpienia zjawiska deprecjacji waluty, niekorzystnego poziomu kursu walutowego i załamania stosunków gospodarczych. 35 Gospodarka zaatakowana fałszerstwem pieniędzy staje się więc słaba. Pieniądze mają coraz mniejszą wartość a ich posiadanie nacechowane jest ryzykiem odwrotnie proporcjonalnie do zaufania do waluty. 36 Dlatego też emitenci znaków pieniężnych stosują liczne zabezpieczenia monet i banknotów, które uniemożliwiają, bądź utrudniają fałszowanie pieniędzy. 29 Bank of Canada [2015] The economic impact of counterfeiting in Canada. On line. Dostęp 10 kwietnia 2015. www.bankofcanada.ca/wp-content/uploads/2012/07/economic_impact_counterfeiting_feb2015.pdf 30 Malczyk T. [2011] Praca magisterska: Mechanizmy ochronne znaków pieniężnych przed fałszowaniem w ujęciu zadań Policji, Szczytno, s. 4 31 Kopernik M. [1528] O sposobie bicia monety w: Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu [2010] Monetoe Cudendoe Ratio, Olsztyn, s. 50 32 ibidem, s. 7 33 Cribb J. [2002] Pieniądze, op. cit., s. 18 34 Morawski W. [2002] Zarys powszechnej historii pieniądza i bankowości, Warszawa, s. 108 35 Pszczółka I. [2011] Współczesne waluty międzynarodowe, op. cit., s. 19 36 Lim E. G. [2006] The euro s challenge to the dollar: different views from economists and evidence from COFER (Currency Composition of Foreign Exchange Reserves) and other data, IMF Working Paper no WP/06/153. On Line. Dostęp 16 kwietnia 2015. www.imf.org/external /pubs/ft/wp/2006/wp06153.pdf, s. 7 10

Rozdział II. Fałszerstwa waluty euro 2.1. Zabezpieczenia techniczne monet i banknotów Zabezpieczenia pieniędzy polegają na użyciu odpowiednich technik do ich produkcji oraz umieszczaniu na ich powierzchni znaków szczególnych. Zabezpieczenia monet przed fałszerstwem nie są tak skomplikowane jak banknotów. Wynika to z faktu, że koszty produkcji poszczególnych znaków pieniężnych są wysokie, podczas, gdy ich określona wartość nominalna wprowadzana do obiegu jest wartością niezmienną. Dlatego też ryzykiem fałszerstwa objęte są zazwyczaj wysokie nominały pieniądza - głównie drukowane na banknotach. Stosowane przez emitentów zabezpieczenia przed fałszowaniem nadają monetom i banknotom specyficzne cechy charakterystyczne. Monety euro występują w nominałach: 1 i 2 euro oraz 1, 2, 5, 10, 20 i 50 euro centów. Mają okrągły kształt a moneta o nominale 20 centów w okrągłym kształcie posiada 7 wgłębień. Kształt ten zwany jest hiszpańskim kwiatem. Monety euro posiadają jedną wspólną stronę (awers) dla wszystkich krajów oraz stronę narodową (rewers), która jest inna dla każdego kraju strefy euro. 37 Cechy monet to między innymi ich wielkość i kształt, zastosowany stop i kolor oraz cechy charakterystyczne, jak obrzeża monety, czy wyrazistość rzeźbienia (relief) będąca wynikiem oryginalnego sposobu tłoczenia. Podstawowe wspólne zabezpieczenia monet euro przedstawiono w tabeli 1. 37 European Central Bank [2010] Euro nasz pieniądz. Przewodnik do szkolenia. O banknotach i monetach euro. On Line. Dostęp 14 kwietnia 2015. www.ecb.europa.eu/euro/pdf/material/trainers_guide_specimen_pl.pdf?f 9e5ae1aee3ea2a97d05c9b09c7e69c6, s. 15 11

Tabela 1. Podstawowe wspólne zabezpieczenia stosowane przy produkcji monet euro średnica masa nominał wizerunek w mm w g 1 23,25 7,50 kolor stop brzeg pierścień: pierścień: mosiądz złoty niklowy gładki i ząbkowany rdzeń: warstwy rdzeń: naprzemiennie z miedzioniklu, srebrny niklu i miedzioniklu 2 25,75 8,50 pierścień: srebrny rdzeń: złoty pierścień: miedzionikiel rdzeń: warstwy z miedzioniklu, niklu i miedzioniklu każdy kraj z innym napisem na drobnym ząbkowaniu 1 cent 16,25 2,30 miedziany stal miedziowana gładki 2 centy 18,75 3,06 miedziany stal miedziowana gładki z rowkiem 5 centów 21,25 3,92 miedziany stal miedziowana gładki 10 centów 19,75 4,10 złoty stop metali, tzw. Nordic Gold grubo ząbkowany 20 centów 22,25 5,74 złoty stop metali, tzw. Nordic Gold gładki 50 centów 24,25 7,80 złoty stop metali, tzw. Nordic Gold grubo ząbkowany Źródło: opracowanie własne na podstawie: European Central Bank [2010] Euro nasz pieniądz. Przewodnik do szkolenia. O banknotach i monetach euro. On Line. Dostęp 14 kwietnia 2015. www.ecb.europa. eu/euro/pdf/material/trainers_guide_specimen_pl.pdf?f9e5ae1aee3ea2a97d05c9b09c7e69c6, s. 14 Bardziej skomplikowane zabezpieczenia używane są do ochrony banknotów. Podstawowym surowcem służącym do ich produkcji jest papier, często z domieszkami 12

roślinnymi, jak jedwab, bawełna czy len. Właśnie papieru dotyczy pierwsza grupa zabezpieczeń polegająca na tajemnicy jego składu, użytej mieszanki farby oraz zastosowanej techniki druku, takiej jak: 1. druk wklęsły najstarsza technika polegająca na rytowaniu na metalowej płycie odpowiedniego wzoru, który pokryty farbą drukarską odbijany jest na papierze, 2. druk offsetowy czyli druk płaski, dzięki któremu docelowy obraz odbija się na papierze podczas przesuwania go pomiędzy dwoma cylindrami, 3. druk wypukły w jej wyniku farba nałożona na wypukłe partie płyty rytowniczej zostaje odbita na arkuszach papierowych, 4. sitodruk technika polegającą na przecieraniu farby przez tkaninę lub metalową siatkę bezpośrednio na papier. 38 Na powierzchni lub w strukturze papieru stosuje się zabezpieczenia szaty graficznej, do których zalicza się między innymi: 1. druk obustronny, 2. powtarzające się znaki, symbole i teksty (mikrodruki) 39, 3. pasek ochronny w postaci metalowej nitki, 4. nieregularnie rozsiane na powierzchni banknotu kształty (confetti), 5. barwne włókna ochronne w postaci niteczek jedwabnych, 6. znak wodny, najbardziej rozpoznawalne zabezpieczenie 40 stosowane od XVIII wieku 41, 7. pasek zabezpieczający z ruchomym obrazem, czyli tak zwane zabezpieczenie optyczne motion, 42 8. inne zabezpieczenia optyczne, takie jak recto-verso (efekt przeźrocza), hologramy, mikroperforacje (drobne dziurkowanie), błyszczące folie metaliczne 43, farba zmienna optycznie (zmiany widoczne w tak zwanym efekcie kątowym), 9. zabezpieczenia utajone, jak farby fluorescencyjne, widoczne w ultrafiolecie 44 i podczerwieni 45. 38 Innes B. [2006] Fałszerstwa i oszustwa, Warszawa, s. 20 39 Ustjak K., Bujanowska D., Wojtera K. [2004] Autentyczne i fałszywe znaki pieniężne. Poradnik bankowca, Lublin, s. 19 40 Dziemidowicz J. [2013] Nowe zabezpieczenia w polskich banknotach, Człowiek i dokumenty, nr 31, s. 13 41 Pruszak A. [2009] Tęczowy świat na banknotach On Line. Dostęp 13 kwietnia 2015. www.nbportal. pl/wiedza/numizmatyka/historia-banknotow/teczowy-swiat-na-banknotach 42 Luzińska M. [2011] Motion TM czyli ruch i światowe miss banknotów, Człowiek i Dokumenty nr 23, s. 49 43 Pruszak A. [2001] Znaki pieniężne i ich fałszerstwa, op. cit., s. 26-31 44 Pruszak A. [2001] Znaki pieniężne i ich fałszerstwa., op. cit., s. 19-25 13

Niezależnie od zastosowanych zabezpieczeń monety i banknoty posiadają cechy szczególne, jak nazwa emitenta, oznaczenie słowne i cyfrowe nominału, data emisji, szata graficzna wzbogacona o ułatwienia dla osób niewidomych. Na banknotach dodatkowo umieszcza się serię i nr banknotu oraz podpisy osób upoważnionych. 46 Z uwagi na rozwój techniki oraz w celu zapewnienia ochrony bezpieczeństwa ekonomicznego gospodarki 47 nieustannie wprowadzane są nowe, doskonalsze zabezpieczenia banknotów. Ale pomimo, iż są one coraz trudniejsze do podrobienia, banknoty nadal narażone są na fałszerstwa. Można powiedzieć, że jest to niekończąca się rywalizacja z fałszerzami. Do niedawna rozpracowanie nowego zabezpieczenia zajmowało fałszerzom od 7 do 10 lat. Współcześnie przestępcy osiągają perfekcję w opanowaniu nowych zabezpieczeń w okresie od 3 do 5 lat. 48 Niektórzy światowi emitenci zdecydowali się zatem wprowadzić do produkcji banknotów zamiast papieru włókna sztuczne, tak zwane podłoże polimerowe. Technologia ich produkcji jest bardzo kosztowna, jednak według niektórych specjalistów banknoty polimerowe są trwalsze niż papierowe. Ponadto są lżejsze oraz nie przenoszą bakterii i zarazków. 49 Obecnie banknoty polimerowe stanowią na całym świecie około 1% ogólnej produkcji banknotów. Niektóre kraje produkują wszystkie papierowe znaki pieniężne na włóknach polimerowych, są to np. Australia, Nowa Zelandia, Rumunia i Wietnam. 50 W Polsce pierwszy kolekcjonerski banknot polimerowy o nominale 20 złotych z wizerunkiem Józefa Piłsudskiego został wyprodukowany w sierpniu 2014 roku. 51 Przyszłość polimerowych banknotów euro nie została jeszcze rozstrzygnięta. Niektórzy specjaliści w dziedzinie zabezpieczeń uważają, ze banknoty papierowe, z uwagi na swoje właściwości fizyczne, stwarzają jednak więcej możliwości zastosowania skutecznych zabezpieczeń. 52 W miarę rozwoju techniki pojawiają się jednak głosy, że polimery umożliwiają zastosowanie zabezpieczeń, których użycie na papierze jest ograniczone. 53 Pewnym rozwiązaniem może być zabezpieczenie określane jako laminat papierowo-polimerowy. 54 45 Ustjak K., Bujanowska D., Wojtera K. [2004] Autentyczne i fałszywe znaki pieniężne. Poradnik bankowca, op. cit., s. 28-29 46 Cichy A. [2011] Wytwarzanie i kolportaż fałszywych banknotów w Polsce na przykładzie woj. Śląskiego w latach 1995-1999, Łódź, s. 15 47 Konarowska U., Pruszak A. [2014] Problematyka fałszywych banknotów, op. cit., s. 33 48 Jakielaszek E. [2011] Światowe nowości w zabezpieczaniu banknotów i dokumentów, Człowiek i Dokumenty nr 23, s. 19 49 Kwinta H. [2014] Nowe polimerowe banknoty kanadyjskie, Człowiek i dokumenty, nr 33, s. 46-47 50 Dziemidowicz J. [2008] Banknoty trendy rozwoju, op. cit., s. 31 51 Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych, Pierwszy polski banknot polimerowy. On Line. Dostęp 14 kwietnia 2015. www.pwpw.pl/index.php?pid=678 52 Dziemidowicz J. [2008] Banknoty trendy rozwoju, op. cit., s. 33-34 53 Kwinta H. [2014] Nowe polimerowe banknoty kanadyjskie, op. cit., s. 45 54 Stankiewicz M. J. [2010] Banknoty okienkowe i hybrydowe, Człowiek i Dokumenty nr 16, s. 66 14

Prowadzone są również prace nad zabezpieczeniami opartymi o farbę fotochromową reagującą na wzrost temperatury w wyniku dotyku banknotu, co powoduje chwilowy zanik fragmentów rysunku lub wzoru. 55 Wprowadzane są również rozwiązania w postaci zabezpieczeń w formie okienek zabezpieczonych specjalną folią. Weryfikacja autentyczności takiego zabezpieczenia jest dwustopniowa i polega na przyłożeniu okienka do białego i czarnego podłoża - w zależności od koloru tła w okienku ukazują się dwa różne obrazki, których autentyczność można również sprawdzić w zależności od kąta patrzenia w świetle odbitym lub pod światło, w tak zwanym świetle przechodzącym. 56 W wyniku rozwoju technik zabezpieczeń banknoty jednej z pięciu najbardziej znaczących walut na świecie franka szwajcarskiego są najlepiej zabezpieczonymi pieniędzmi na świecie. 57 Również banknoty euro, które występują w nominałach 10, 20, 50, 100, 200 i 500 euro, zostały wyposażone w szereg nowoczesnych zabezpieczeń, do których zaliczamy między innymi: znak wodny, nitkę zabezpieczającą, efekt recto-verso, druk wyczuwalny dotykiem (staloryt), pasek opalizujący, pasek holograficzny, farbę zmienną optycznie. Szczegółowy opis zabezpieczeń zostanie opisany w dalszej części pracy. Jednak wiedza z zakresu zabezpieczeń banknotów powinna być poprzedzona znajomością funkcjonujących w obiegu banknotów euro. Obecnie prawnym środkiem płatniczym są banknoty euro z dwóch serii - banknoty serii pierwszej z motywami architektonicznymi z różnych epok (mosty, okna, bramy) oraz serii drugiej o nazwie Europa. Dotychczas wprowadzono dwa banknoty z nowej serii - o nominale 5 euro wprowadzony w roku 2013 oraz o nominale 10 euro wprowadzony do obiegu w 2014 roku. Na początku 2015 roku Europejski Bank Centralny zaprezentował również nowy banknot o nominale 20 euro, którego wprowadzenie do obiegu planowane jest na listopad tego roku. 58 W tabeli 2 przedstawiono podstawowe cechy charakterystyczne aktualnie wymienialnych banknotów euro. 55 Dziemidowicz J. [2009] Banknoty trendy rozwoju cz. II. Zabezpieczenia łatwe do rozpoznania, Człowiek i Dokumenty nr 13, s. 34 56 Stankiewicz M. J. [2010] Banknoty okienkowe i hybrydowe, op. cit., s. 61-62 57 Górecki P. [2011] Falsyfikat na bank. On Line. Dostęp 21 kwietnia 2015. www.newsweek.pl/falsyfikat-nabank,78087,1,1.html 58 European Central Bank [2015] Euro nasz pieniądz. Nowy banknot 20 euro, op. cit., s. 2 15

Tabela 2. Cechy charakterystyczne banknotów euro nominał awers rewers wymiary w mm kolor przewodni 5 120 x 62 szary 10 127 x 67 czerwony 20 133 x 72 niebieski 50 140 x 77 pomarańczowy 100 147 x 82 zielony 200 153 x 82 żółto brązowy 500 160 x 82 fioletowy Źródło: opracowanie własne na podstawie: Europejski Bank Centralny [2015] Banknoty. On Line. Dostęp 22 kwietnia 2015. www.ecb.europa.eu/euro/banknotes/html/index.pl.html Oprócz wskazanych wyżej banknotów, w tabeli 3 przedstawiono wizerunki funkcjonujących w obiegu nowych banknotów o nominale 5 i 10 euro oraz wizerunek banknotu o nominale 20 euro, który oczekuje na wprowadzenie do obiegu. Podczas produkcji nowych banknotów zachowano dotychczasowe wymiary oraz utrzymano taką samą kolorystykę i styl. 16

Tabela 3. Banknoty euro z nowej serii Europa nominał awers rewers 5 10 20 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Wikipedia. The Free Encyclopedia [2015] Euro banknotes. On Line. Dostęp 22 kwietnia 2015. www.en.wikipedia.org/wiki/euro_banknotes Ważnym elementem szaty graficznej banknotów jest podpis prezesa Europejskiego Banku Centralnego widoczny na każdym banknocie euro. Dotychczas upoważnionymi do opatrywania swoim podpisem banknotów byli: 1) Willem F. Duisenberg, 2) Jean-Claude Trichet 3) Mario Draghi. Banknoty z każdym z tych podpisów są prawnym środkiem płatniczym. Na schemacie 1 przedstawiono wzory podpisów dotychczasowych prezesów umieszczane na banknotach euro. 17

Schemat 1. Wzory podpisów prezesów Europejskiego Banku Centralnego widniejące na banknotach euro wzór podpisu Willema F. Duisenberga wzór podpisu Jean-Claude a Tricheta wzór podpisu Maria Graghiego Źródło: opracowanie własne na podstawie: Europejski Bank Centralny [2015] Banknoty. On Line. Dostęp 22 kwietnia 2015. www.ecb.europa.eu/euro/banknotes/html/index.pl.html Następnym krokiem po wskazaniu podstawowych cech charakterystycznych banknotów jest określenie możliwości zweryfikowania ich prawdziwości. 18

2.2. Rozpoznawanie autentyczności znaków pieniężnych. Eksperci w zakresie zabezpieczeń znaków pieniężnych uważają, że każdy człowiek nawet nieświadomie zetknął się z fałszywymi pieniędzmi. Problemem jest brak wiedzy, jak je odróżnić od prawdziwych. 59 Kluczowe jest zatem edukowanie społeczeństwa, w jaki sposób rozpoznawać pieniądze, z którymi stykają się na co dzień. Istnieje wiele cech szczególnych banknotów, które pozwolą rozpoznać pieniądz oryginalny od fałszywego. Przyjrzyjmy się, jak zweryfikować autentyczność pieniędzy na przykładzie banknotów euro. Weryfikacji oryginalności banknotu można dokonać: 1. dotykiem, 2. wzrokiem patrząc pod kątem lub patrząc pod światło, 3. przy pomocy szkła powiększającego. 60 Przy pomocy zmysłu dotyku możemy rozpoznać fakturę banknotu (czy jest sztywny i szeleszczący), jego wymiary oraz wyczuć charakterystyczne zgrubienia druku. Należy zwrócić uwagę, aby wszystkie wymagane elementy były uwidocznione na banknotach. Są to między innymi: flaga Unii Europejskiej, kilkukrotne oznaczenie nominału, podpis prezesa Europejskiego Banku Centralnego, słowna nazwa euro w języku łacińskim i greckim, czy numery seryjne banknotów. Sprawdzając banknoty euro niektóre zabezpieczenia, jak hologramy, paski holograficzne, paski opalizujące oraz nominał na rewersie banknotu, należy oglądać z dwóch perspektyw wprost i pod kątem. Zabezpieczenia te cechuje bowiem zmienność koloru lub obrazu w zależności od kąta patrzenia. Kolejnym ważnym krokiem jest spojrzenie na badany banknot pod światło, co pozwoli rozpoznać kilka kolejnych zabezpieczeń, jak przenikający się obraz nominału (recto-verso), tak zwane żeberka, nitka zabezpieczająca oraz znak wodny. Ostatnim etapem zabezpieczeń możliwych do rozpoznania dla każdego są mikrodruki widoczne przez szkło powiększające. Należy pamiętać, że nawet najmniejsze druki są doskonale czytelne na oryginalnym banknocie. Przykładowe zabezpieczenia służące do rozpoznawania, czy banknoty euro są prawdziwe, czy nie, przedstawione zostały na schematach od 2 do 6. 59 Dudek M. A. [2009] Jak oryginał rozmowa z Urszulą Morawską, Gazeta Bankowa nr 44, s. 15 60 Europejski Bank Centralny [2010] Euro nasz pieniądz ( ), op. cit., s. 7 19

Schemat 2. Wyczuwalne uwypuklenia druku na banknotach euro pięć wariantów nazwy Europejskiego Banku Centralnego wypukły nadruk wypukły nadruk wypukły nadruk wypukły nadruk Źródło: opracowanie własne na podstawie : Europejski Bank Centralny [2010] Euro nasz pieniądz. Przewodnik do szkolenia. O banknotach i monetach euro. On Line. Dostęp 14 kwietnia 2015. www.ecb.europa. eu/euro/pdf/material/trainers_guide_specimen_pl.pdf?f9e5ae1aee3ea2a97d05c9b09c7e69c6, s. 6-8 20

Schemat 3. Widoczne cechy charakterystyczne banknotów euro flaga Unii Europejski ej symbol praw autorskich podpis prezesa Europejskiego Banku Centralnego oznaczenie nominału nazwa euro w języku łacińskim i greckim tło antykseryczne (Eurion) okrąg gwiazd numer seryjny oznaczenie nominału Źródło: opracowanie własne na podstawie: European Central Bank [2010] Euro nasz pieniądz. Przewodnik do szkolenia. O banknotach i monetach euro. On Line. Dostęp 14 kwietnia 2015. www.ecb.europa. eu/euro/pdf/material/trainers_guide_specimen_pl.pdf?f9e5ae1aee3ea2a97d05c9b09c7e69c6, s. 5 21

Schemat 4. Zabezpieczenia banknotów euro widoczne przy zmianie kąta patrzenia hologram farba zmienna optycznie pasek holograficzny pasek opalizujący Motion Źródło: opracowanie własne na podstawie: European Central Bank [2010] Euro nasz pieniądz. Przewodnik do szkolenia. O banknotach i monetach euro. On Line. Dostęp 14 kwietnia 2015. www.ecb.europa. eu/euro/pdf/material/trainers_guide_specimen_pl.pdf?f9e5ae1aee3ea2a97d05c9b09c7e69c6, s. 10-11 22

Schemat 5. Zabezpieczenia banknotów euro widoczne pod światło recto-verso znak wodny zabezpieczenie żeberka nitka zabezpieczająca z napisami: euro oraz cyfrowy nominał euro Źródło: opracowanie własne na podstawie: European Central Bank [2010] Euro nasz pieniądz. Przewodnik do szkolenia. O banknotach i monetach euro. On Line. Dostęp 14 kwietnia 2015. www.ecb.europa. eu/euro/pdf/material/trainers_guide_specimen_pl.pdf?f9e5ae1aee3ea2a97d05c9b09c7e69c6, s. 9 23

Schemat 6. Zabezpieczenia banknotów euro widoczne przy pomocy lupy mikrodruki Źródło: opracowanie własne na podstawie: European Central Bank [2010] Euro nasz pieniądz. Przewodnik do szkolenia. O banknotach i monetach euro. On Line. Dostęp 14 kwietnia 2015. www.ecb.europa. eu/euro/pdf/material/trainers_guide_specimen_pl.pdf?f9e5ae1aee3ea2a97d05c9b09c7e69c6, s. 12 24

Oprócz zabezpieczeń podstawowych banknoty euro zostały opatrzone zabezpieczeniami utajonymi, widocznymi miedzy innymi w świetle ultrafioletowym lub podczerwieni. Przykładowe zabezpieczenia widoczne w ultrafiolecie przedstawiono na schemacie 7. Schemat 7. Zabezpieczenia banknotów euro widoczne w ultrafiolecie nitki zabezpieczające Źródło: opracowanie własne na podstawie: European Central Bank [2010] Euro nasz pieniądz. Przewodnik do szkolenia. O banknotach i monetach euro. On Line. Dostęp 14 kwietnia 2015. www.ecb.europa. eu/euro/pdf/material/trainers_guide_specimen_pl.pdf?f9e5ae1aee3ea2a97d05c9b09c7e69c6, s. 12-13 Przedstawione powyżej przykłady potwierdzają, że banknoty euro posiadają wysoki poziom zabezpieczeń. Jednak nie zawsze pozwalają one w pełni chronić znaki pieniężne euro przed fałszowaniem. Dlatego nieustannie prowadzone są działania mające na celu zastosowanie coraz lepszych technicznie zabezpieczeń, takich jak na przykład przedstawione na schemacie 8 zabezpieczenia nowej serii banknotów euro. 25

Schemat 8. Wybrane zabezpieczenia banknotów euro nowej serii Europa wypukły nadruk znak wodny hologram farba zmienna optycznie hologram pod kątem z przodu hologram pod kątem z tyłu znak wodny wypukły nadruk hologram Źródło: opracowanie własne na podstawie: Europejski Bank Centralny [2014] Nasz pieniądz. Nowy banknot 20 euro. On Line. Dostęp 14 kwietnia 2015. www.ecb.europa.eu/euro/shared/files/150224 _presskit _europa_pl.pdf, s. 5; Europejski Bank Centralny [2013] Nasz pieniądz. Nowy banknot 5 euro. On Line. Dostęp 22 kwietnia 2015. www.ecb.europa.eu/euro/shared/files/140113_presskit _europa_pl.pdf?8a9c3cd4b700d1a07169a39a7e9c61ce, s. 3 26

Według niektórych źródeł w banknotach euro stosowana jest również technologia RFID polegająca na umieszczeniu mikroczipu zapisującego informacje o transakcjach, w których brał udział banknot, oraz umożliwiającego wysyłanie sygnału radiowego zawierającego niepowtarzalny numer identyfikacyjny banknotu. Technologia taka wykorzystywana jest również w produkcji miedzy innymi dolarów amerykańskich. 61 Jednak pomimo wysokiej klasy zabezpieczeniom, nie istnieją takie banknoty, których nie można w sposób zbliżony do oryginału sfałszować. Nowoczesne zabezpieczenia sprawiają jedynie, że proceder fałszerstwa staje się trudniejszy, bardziej czasochłonny i kosztowny. Pomimo tego produkcja fałszywych znaków pieniężnych euro jest nadal bardzo atrakcyjna, ponieważ waluta euro jest drugą po dolarze amerykańskim najważniejszą walutą na świecie. 62 Wobec tego przyjrzyjmy się teraz, w jaki sposób fałszowane są banknoty euro. 2.3. Rodzaje falsyfikatów W dawnych czasach fałszowanie monet odbywało się prostymi technikami platerowania (otaczanie metalu nieszlachetnego cienką warstwą złota lub srebra 63 ) lub topienia nieszlachetnego kruszcu, a następnie dodawania do stopu dużej ilości tanich metali nieszlachetnych 64. Obecnie fałszerstwa monet dokonywane są nowoczesnymi metodami, jednak dochodzi do nich rzadko. Główny nacisk działalności fałszerskiej położony został na banknoty. Fałszowane są one różnymi metodami. Do najprostszych można zaliczyć: wykonywanie fotokopii, drukowanie przy pomocy fotografii cyfrowej i drukarek laserowych, rozwarstwianie banknotu i tworzenie z jednego dwóch odrębnych, preparowanie nominału i innych cech charakterystycznych poprzez wywabianie, doklejanie, przerabianie, bądź dorysowywanie. Bardziej zaawansowane metody polegają na wykorzystaniu profesjonalnych technik druku. 65 Zdarzają się sytuacje, że w działalność fałszerską zaangażowany jest wysokiej jakości sprzęt drukarski. Fałszywki drukowane są niekiedy również na skradzionych autentycznych arkuszach papieru. Dosyć popularną metodą jest także, bazujące na niewiedzy zwłaszcza turystów, preparowanie nominałów banknotów nieistniejących w rzeczywistości. Na schemacie 9 przedstawiono przykładowe falsyfikaty banknotów euro. 61 Forum dyskusyjne [2012] Mikrochipy RFID w banknotach euro i dolarach! On Line. Dostęp 17 kwiecień 2015. www.davidicke.pl/forum/mikrochipy-rfid-w-banknotach-euro-i-dolarach-t9802.html 62 Heinonen A. [2015] The first euros. The creation and issue of the first euro banknotes and the road to the Europa series On line. Dostęp 17 kwiecień 2015. www.new-euro-banknotes.eu/press/pdfonline/the-first- Euros/index.html#186/z, s. 184 63 Mazur M. [2013] Krótka historia bankowości i pieniądza, cz. 3, op. cit., s. 84 64 ibidem, s. 85 65 Hołyst B. [2000] Kryminalistyka, Warszawa, s. 184 27

Schemat 9. Wybrane przykłady fałszerstw banknotów euro nowej serii Europa spreparowany nieistniejący nominał 300 na podłożu podobnym do banknotu o nominale 100 spreparowany nieistniejący nominał 1000 na podłożu banknotu o nominale 100 spreparowany nieistniejący nominał 30 na podłożu banknotu o nominale 20 spreparowany nieistniejący nominał 40 na podłożu banknotu o nominale 10 banknot o nominale 20 po lewej banknot oryginalny, po prawej falsyfikat banknot o nominale 50 na górze banknot oryginalny, na dole falsyfikat 28

banknot o nominale 50 na górze banknot fałszywy, na dole oryginalny banknot o nominale 100 na górze banknot prawdziwy, na dole fałszywy Źródło: opracowanie własne na podstawie: News Locker. Elm nachrichten [2014] Jeder zweite falsche Euro- Schein stammt aus Neapol DIE WELT. On line. Dostęp 22 kwietnia 2015. www.newslocker.com/dede/region/elm/jeder-zweite-falsche-euro-schein-stammt-aus-neapel-die-welt/; Fun radio [2015] 1000 euros à gagner! On line. Dostęp 22 kwiecień 2015. www.funradio.fr/articles/1000-euros-a-gagner- 7758354291; Ruhr Nachrichten [2013] Falschgeld. Tabakkauf mit 30-Euro-Schein. On line. Dostęp 22 kwiecień 2015. www.ruhrnachrichten.de/nachrichten/vermischtes/aktuelles_berichte/falschgeld- Tabakkauf-mit-30-Euro-Schein;art29854,1981193; Badische Zeitung [2008] Falsche 50er in Umlauf. On line. Dostęp 22 kwietnia 2015. www.badische-zeitung.de/rheinfelden/falsche-50er-in-umlauf-- 6610731.html; Portal Zimbio [2015] Bundesbank Presents Counterfeit Money Analysis Lab. On line. Dostęp 2 kwietnia 2015. www.zimbio.com/pictures/fkqxypw13d4/bundesbank+presents+counterfeit + Money+Analysis/browse; The Malaysian Insider [2011] Fake euro coins on the rise, but fewer phony notes. On line. Dostęp 22 kwietnia 2015. www.themalaysianinsider.com/business/article/fake-eurocoins-on-the-rise-but-fewer-phony-notes; Portal Die Presse.com [2011] Deutlich weniger Euro-Blüten in Österreich. On line. Dostęp 22 kwietnia 2015. www.diepresse.com/home/wirtschaft/economist /679040/Deutlich-weniger-EuroBluten-in-Osterreich Rozpoznanie fałszywek o niskiej jakości jest możliwe przez każdą osobę, jednak fałszywe pieniądze są czasem tak perfekcyjnie wykonane, że ich weryfikacja możliwa jest tylko przez wysokiej klasy specjalistów w tej dziedzinie. Kluczowe znaczenie mają wtedy analizy zabezpieczeń utajonych. Wykrycie w ich wyniku podobieństwa wspólnych cech charakterystycznych różnych falsyfikatów może świadczyć o tym, że fałszywe znaki pieniężne mogą pochodzić z jednego przestępczego źródła. Fałszywki dzieli się wtedy na rodzaj waluty, a w dalszej kolejności według wartości nominalnej i nadaje się im tak zwane klasy fałszerskie, a w ich ramach poszczególne warianty oraz określa się tak zwany indykatyw klasy fałszerskiej na poziomie lokalnym lub wspólnym, jeśli zostały skonfiskowane na terenie kilku państw. Przykładowo, fałszywy banknot o nominale 50 euro wykryty na terytorium kilku państw o prawdopodobnym jednym źródle pochodzenia może zostać oznaczony indykatywem EUA0050 P00007a, gdzie: 1) EU stanowi symbol klasy wspólnej, 2) A oznacza rok emisji 2002 (lata następne oznaczane kolejnymi literami alfabetu), 3) 0050 oznaczenie banknotu o nominale 50 euro, 29

4) P stanowi literowe oznaczenie techniki druku (w tym przypadku jest to symbol offsetu), 5) 00007 jest kolejnym numerem identyfikowanej klasy fałszerskiej, 6) a oznaczenie wariantu klasy fałszerskiej. 66 Grupowanie fałszywych znaków pieniężnych pozwala skuteczniej prowadzić działania prowadzące do likwidacji nielegalnych drukarni oraz ma szczególne znaczenie przy dużej skali procederu fałszerstwa. 2.4. Skala fałszerstw w odniesieniu do euro Wprowadzenie do obiegu waluty euro stało się dla fałszerzy dużym wyzwaniem. Fałszowane są zarówno monety, jak i banknoty, niemniej jednak monety znacznie rzadziej, ponieważ koszty działalności fałszerskiej są nieproporcjonalnie wyższe przy niskich nominałach. Do wykrycia fałszywych monet w obiegu dochodzi sporadycznie. Najczęściej wyłapywanie nieautentycznych monet następuje podczas likwidacji nielegalnych mennic lub dopiero w sortowniach bankowych 67. Według danych Europejskiego Banku Centralnego w roku w roku 2002 zgromadzono informacje o wycofaniu z obiegu 68 sztuk fałszywych monet. Natomiast w 2013 roku wykryto w obiegu łącznie 175 900 sztuk fałszywych monet. 68 Tak niewielka ilość może wynikać z tego, iż fałszywki są wycofywane z rynku, jednak dane takie nie są raportowane z uwagi na znikomą wartość nominalną działalności fałszerskiej. 69 Wśród monet euro najczęściej fałszowana jest moneta o najwyższym nominale 2 euro. Inne nominały (1 euro i 50 euro centów) stanowiły tylko 25% falsyfikatów wycofanych z obiegu. Wśród falsyfikatów przeważają monety euro z niemieckim rewersem. Co ciekawe do roku 2008 nie zanotowano fałszywych monet euro w obiegu w Luksemburgu. 70 Do końca tego samego roku wykryto i zamknięto 15 ośrodków fałszerskich produkujących monety euro. Większość z nich prowadziła swoją działalność na terenie Włoch. Na terenie Polski zlikwidowano w roku 2005 poznańską nielegalną mennicę euro. W wyniku prowadzonych czynności zabezpieczono około 31 000 fałszywych monet o nominale 2 euro. 71 66 Nowak A., Malczyk T., Nestorowicz R. [2010] Zwalczanie fałszerstw pieniędzy, Szczytno, s. 185-194 67 Stepecki R. [2009] Monety strefy euro: historia euro, ciekawostki i wizerunki, katalog monet okolicznościowych, Kraków, s. 44 68 European Commission [2014] Counterfeit Euro coins decrease by 4% in 2013. On line. Dostęp 14 kwiecień 2015. http://europa.eu/rapid/press-release_ip-14-89_en.htm 69 European Central Bank [2002] 31 July 2002 Biannual information on the counterfeiting of the euro. On Line, Dostęp 17 kwiecień 2015. https://www.ecb.europa.eu/press/pr/date/2002/html/pr020731.en.html 70 Stepecki R. [2009] Monety strefy euro ( ), op. cit., s. 44 71 ibidem, s. 44 30

Zdecydowana większość fałszerstw w obrębie waluty euro dotyczy banknotów. Jednak przypadki wykrywania obrotu fałszywkami nie są częste. Szacuje się, że około 60% sfałszowanych banknotów identyfikowana jest w bankach krajowych. Przyczyn takiego stanu można upatrywać w nieświadomości uczestników obrotu w zakresie rozpoznawalności zabezpieczeń oraz zatajaniu faktu przyjęcia falsyfikatu przez osoby, które nie chcą ponosić odpowiedzialności z tego tytułu. 72 Od początku wprowadzenia euro do obiegu gotówkowego do końca 2014 roku wycofano z obiegu 7.930.455 sztuk fałszywych banknotów euro. Od roku 2002, w którym wycofano łącznie 167.118 sztuk falsyfikatów do roku 2014, w którym wycofano falsyfikaty w ilości 838.000 sztuk, utrzymuje się, pomimo okresowych wahań rocznych, trend rosnący ilości wycofywanych z obrotu fałszywych banknotów euro. Może to być skutkiem wzrostu ilości fałszywych banknotów wprowadzanych do obiegu przez fałszerzy w wyniku nasilenia na przykład migracji zarobkowych, czy imprez masowych. Jak również może być wynikiem wzrostu skuteczności działań podejmowanych organy ścigania. Liczbę wycofywanych fałszywek z obiegu przedstawiono na wykresie 1. Wykres 1. Liczba fałszywych banknotów euro wycofanych z obiegu w podziale na poszczególne lata 1000000 Liczba fałszywych banknotów euro wycofanych z obiegu 800000 600000 sztuki 400000 200000 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 lata Źródło: opracowanie własne na podstawie: Europen Central Bank [2002-2015] Biannual informations on euro banknote counterfeiting. On line. Dostęp 17 kwiecień 2015. www.ecb.europa.eu /home/html/search. en.html?q=biannual%20information Najczęściej, bo w 41% przypadkach były to banknoty o nominale 50 euro, a w 37% banknoty o nominale 20 euro. Najrzadziej wycofywanymi banknotami były banknoty o nominale 500 euro (0,7%) oraz 5 euro (0,7%). Wykresy 2 i 3 przedstawiają liczbę 72 Gazeta finansowa online [2010] Czy na pewno wiesz, co masz w portfelu?. On Line. Dostęp 14 kwiecień 2015. www.gf24.pl/3976/czy-na-pewno-wiesz-co-masz-w-portfelu 31