Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego RZESZÓW 2014 EFEKTYWNOŚĆ POMOCY SPOŁECZNEJ W GMINACH WIEJSKICH W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM OBSERWATORIUM INTEGRACJI SPOŁECZNEJ
EFEKTYWNOŚĆ POMOCY SPOŁECZNEJ W GMINACH WIEJSKICH W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM Rzeszów 2014
Efektywność pomocy społecznej w gminach wiejskich w województwie podkarpackim Wydawca Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Rzeszowie ul. Hetmańska 120 35-078 Rzeszów Zespół redakcyjny pod kierunkiem Marioli Zajdel-Ostrowskiej Dyrektora Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Rzeszowie Małgorzata Makarinska Justyna Augustyn Piotr Grzech Bartosz Zgłobicki Redakcja Obserwatorium Integracji Społecznej ul. Staszica 15A 35-051 Rzeszów e-mail: ois@rops.rzeszow.pl www.ois.rops.rzeszow.pl Korekta Elżbieta Faron-Lewandowska Projekt graficzny, DTP, druk www.pracowniacc.pl Nakład 200 egz. Egzemplarz bezpłatny ISBN 978-83-63763-20-6 Wydanie współfinansowane przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Spis treści Wykaz skrótów................................................................................. 4 Wstęp........................................................................................... 5 1) Założenia metodologiczne.................................................................. 7 2) Dobór i charakterystyka próby badawczej oraz przebieg badania ankietowego............ 9 3) Analiza danych uzyskanych................................................................. 12 3.1. Analiza danych zastanych.............................................................. 12 3.2. Analiza wyników badań................................................................. 29 4) Wnioski..................................................................................... 44 Spis tabel....................................................................................... 47 Spis wykresów................................................................................. 49 Spis map........................................................................................ 50 Bibliografia.................................................................................... 50 Spis witryn internetowych.................................................................... 51 Aneks.......................................................................................... 52 3
RAPORT Z BADANIA EFEKTYWNOŚĆ POMOCY SPOŁECZNEJ W GMINACH WIEJSKICH W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM Wykaz skrótów CAS CAWI EFS FGI, FOCUS GUS MPiPS-03 Centralna Aplikacja Statystyczna system informatyczny służący jednostkom organizacyjnym pomocy społecznej do przekazywania m.in. sprawozdań resortowych Metoda zbierania informacji w ilościowych badaniach, w której respondent jest proszony o wypełnienie ankiety w formie elektronicznej wspomagany komputerowo wywiad (ang. Computer-Assisted Web Interview) Europejski Fundusz Społeczny Zogniskowany wywiad grupowy dyskusja prowadzona przez moderatora na podstawie scenariusza dyskusji (ang. Focus Group Interview) Główny Urząd Statystyczny Sprawozdanie półroczne i roczne z udzielonych świadczeń z systemu pomocy społecznej pieniężnych, w naturze i w formie usług opracowywane dla Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej N Liczba uczestników badania ankietowego (N = 109) n OIS OPS, GOPS PCPR ROPS WUP IRSS MOPR, MOPS CRZL b.o. Liczba uczestników badania ankietowego, którzy odpowiadali na wybrane pytania ankiety (n < N) Obserwatorium Integracji Społecznej w Rzeszowie ośrodek pomocy społecznej, gminny ośrodek pomocy społecznej powiatowe centrum pomocy rodzinie Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Rzeszowie wojewódzki urząd pracy Instytut Rozwoju Służb Społecznych w Warszawie miejski ośrodek pomocy rodzinie, miejski ośrodek pomocy społecznej Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich w Warszawie brak odpowiedzi 4
Wstęp Z inicjatywy Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej zrealizowane zostało badanie regionalne pn. Efektywność pomocy społecznej w gminach wiejskich. Badanie jest jednym z czterech badań ogólnopolskich realizowanych przez regionalne ośrodki polityki społecznej w ramach projektu systemowego Koordynacja na rzecz aktywnej integracji współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach działania 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej, Priorytet I Zatrudnienie i integracja społeczna Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. 1 Karney J., Człowiek i praca. Wybrane zagadnienia z psychologii i pedagogiki pracy, Międzynarodowa Szkoła Menedżerów, Warszawa 1998, s. 74. 2 Olech A., Sobczak A.K., Jakość i organizacja pracy w ośrodkach pomocy społecznej. Raport z badań, IRSS, Warszawa 2011. 3 Woźniak Z., Jakość w pomocy społecznej możliwości i ograniczenia pomiaru, [w:] Efektywność, skuteczność i jakość działań w pomocy społecznej. MOPR, Poznań 2005. Jednym z podstawowych wyznaczników działalności instytucji polityki społecznej jest ich efektywność. Jak wskazuje Janina E. Karney efektywność to stosunek wyniku działań do poniesionych kosztów materialnych, ludzkich, moralnych, społecznych 1. Należy nadmienić, że definicja ta ma charakter ogólny, a przyjęte w raporcie rozumienie efektywności ujmuje rzeczony wyznacznik jako rezultat podjętych działań stosunek wielkości poniesionych nakładów zarówno zewnętrznych (finansowych), jak i wewnętrznych, czyli pracy osób zatrudnionych w ośrodkach pomocy społecznej, do uzyskanych efektów. Ocena ta opiera się w znacznej mierze na badaniach dotyczących organizacji pracy 2. Innymi słowy efektywność jest to zdolność systemu do perfekcyjnego wykorzystania dostępnych środków, a środki, o których mowa, wystarczają na zaspokojenie potrzeb na optymalnym poziomie. Skuteczność, zdaniem Olech i Sobczak, redukuje problem, czyli realizuje cele i powoduje, że zaistniała zmiana jest widoczna. Zdaniem Z. Woźniaka (UAM) paradygmaty efektywności pracy socjalnej to wykonanie: odpowiedniej pracy, pracy przez właściwych ludzi dla właściwych ludzi, usługi we właściwym czasie, pracy i niezbędnych czynności niezwłocznie, skutecznie, najszybciej od wystąpienia potrzeb 3. Chcąc dotrzeć do wiedzy dotyczącej planowania skutecznych oddziaływań metodycznych w systemie służb społecznych, należy szukać informacji o tym, co stymuluje efektywność pracy z klientem. W związku z powyższym analiza czynników warunkujących efektywność pomocy społecznej stanowi główny cel badania. Celem szczegółowym niniejszego badania jest określenie stopnia wpływu różnych czynników psychologicznych, organizacyjnych oraz proceduralnych na efektywność 5
RAPORT Z BADANIA EFEKTYWNOŚĆ POMOCY SPOŁECZNEJ W GMINACH WIEJSKICH W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM działań ośrodków pomocy społecznej w gminach wiejskich w opinii kadry kierowniczej tych ośrodków oraz przedstawicieli władz samorządowych z gmin wiejskich 4 z województwa podkarpackiego. Gminy wiejskie stanowią niemal 2/3 gmin w Polsce. W województwie podkarpackim spośród 160 ośrodków pomocy społecznej 110 (69%) funkcjonuje w gminach wiejskich. Ze względu na odmienny charakter pracy w środowiskach wiejskich (mniejsza liczba pracowników, trudności w dostępie do wysoko wykwalifikowanych pracowników, mniejsza liczba potencjalnych partnerów, m.in. organizacji pozarządowych) zasadna jest odrębna analiza dotycząca efektywności pomocy społecznej w tych środowiskach. 4 Wyniki spotkań fokusowych z przedstawicielami władz samorządowych z gmin wiejskich zostaną zaprezentowane w odrębnym raporcie. Niniejszy raport z przeprowadzonego w województwie podkarpackim badania pn. Efektywność pomocy społecznej w gminach wiejskich składa się z czterech zasadniczych rozdziałów. Pierwszy rozdział stanowią założenia metodologiczne do badania. W rozdziale drugim zawarto krótką charakterystykę wraz z opisem metod badawczych. Scharakteryzowano przedmiot badania, wskazano problemy badawcze oraz omówiono metody na podstawie których dokonano analizy materiału badawczego. Ponadto przedstawiono zastosowany dobór próby. Trzeci najważniejszy rozdział raportu stanowią wyniki badania. Materiał opracowano na podstawie informacji zebranych w trakcie badania ilościowego, w którym wykorzystano również dane zastane. Głównym źródłem informacji wykorzystanym do opracowania raportu był kwestionariusz ankiety skierowany do dyrektorów i kierowników zarządzających ośrodkami pomocy społecznej w gminach wiejskich województwa podkarpackiego. Źródła danych zastanych stanowiły: Sprawozdanie MPIPS-03, Ocena zasobów pomocy społecznej województwa podkarpackiego za 2013 rok, Bank danych lokalnych Główny Urząd Statystyczny. Ostatni rozdział raportu czwarty zawiera wnioski końcowe. 6
Założenia metodologiczne 1) Założenia metodologiczne Jak wspomniano we wstępie, celem badania jest określenie stopnia wpływu różnych czynników psychologicznych, organizacyjnych oraz proceduralnych na efektywność działań ośrodków pomocy społecznej w gminach wiejskich, zarówno w opinii kadry kierowniczej tych ośrodków, jak i przedstawicieli władz samorządowych z gmin wiejskich. 5 CAWI (ang. Computer-Assisted Web Interview wspomagany komputerowo wywiad za pomocą strony WWW) metoda zbierania informacji w ilościowych badaniach rynku i opinii publicznej, w której respondent jest proszony o wypełnienie ankiety w formie elektronicznej. Metodologia badań społecznych jest szczególnie istotna na etapie planowania sposobu przeprowadzania badania. W niniejszym badaniu cele i pytania badawcze weryfikowano za pomocą dwóch metod badawczych: 1. Metody ilościowej (CAWI) 5, którą objęci zostali kierownicy/dyrektorzy ośrodków pomocy społecznej działających na terenach gmin wiejskich województwa. 2. Analizy danych zastanych (desk research), która opierała się na dokładniej analizie danych i wskaźników w obszarze korzystania z pomocy społecznej, wykształcenia kadry oraz realizacji projektów EFS, jako czynników obrazujących efektywność pomocy społecznej w gminach wiejskich. Analiza desk research została opracowana z uwzględnieniem wskaźników: 1) natężenia korzystania z pomocy społecznej, 2) liczby osób długotrwale korzystających z pomocy społecznej, 3) wykształcenia pracowników socjalnych, 4) specjalizacji pracowników socjalnych I stopnia, 5) specjalizacji pracowników socjalnych II stopnia, 6) specjalizacji z organizacji pomocy społecznej kadry kierowniczej, 7) dostępności kadry pracy socjalnej, 8) pomocy pieniężnej, 9) kontraktu socjalnego, 10) odmów z powodu braku środków, 11) realizacji projektów EFS w gminach wiejskich, 12) realizacji projektów EFS w gminach. Opracowanie niniejszych wskaźników nastąpiło na podstawie następujących źródeł informacji: 1. Bank Danych Lokalnych Główny Urząd Statystyczny. 2. MPiPS-03 Sprawozdania roczne. 3. Ocena Zasobów Pomocy Społecznej w województwie podkarpackim za rok 2013. 4. Dane własne Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Rzeszowie. 7
RAPORT Z BADANIA EFEKTYWNOŚĆ POMOCY SPOŁECZNEJ W GMINACH WIEJSKICH W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM Wybór powyższych metod badawczych podyktowany został specyfiką badanej problematyki. Wykorzystanie w niniejszym badaniu metody ilościowej, uzupełnione o analizę danych zastanych, pozwala na wszechstronne i wyczerpujące opisanie badanego obszaru. Z drugiej strony wykorzystanie wielu źródeł danych związanych ze zróżnicowanymi sposobami pozyskiwania materiału badawczego pozwala uniknąć błędów interpretacyjnych. Osią całego badania będzie ocena znaczenia i poziomu realizacji wstępnie rozpoznanych czynników warunkujących efektywność pomocy społecznej w gminach wiejskich w kontekście: zadań, które OPS powinny wypełniać, by w sposób efektywny przeciwdziałać zjawisku wykluczenia społecznego na obszarach wiejskich, funkcjonującej infrastruktury społecznej instytucji i organizacji społecznych współpracujących z OPS i wspierających działania pracowników socjalnych, sytuacji kadrowej OPS, charakterystyki oferowanych i realizowanych świadczeń. Niniejsze opracowanie jest pierwszą częścią raportu o efektowności pomocy społecznej i zawiera dane pochodzące z analizy desk research oraz z badania ilościowego, w którym ukazany został wpływ jaki na efektywność działań OPS mają takie czynniki, jak: prestiż zawodowy, poziom satysfakcji z pracy, kompetencje społeczne, możliwość rozwoju zawodowego, warunki lokalowe, utrudnienia transportowo-komunikacyjne, posiadany budżet na realizację zadań, współpraca OPS z innymi instytucjami pomocy i integracji społecznej, a także przyjęte procedury organizacyjne obowiązujące w OPS. Wykorzystane narzędzie badawcze zostało zamieszczone w aneksie. 8
D o b ó r i c h a r a k t e r y s t y k a p r ó b y b a d a w c z e j o r a z p r z e b i e g b a d a n i a a n k i e to w e g o 2) Dobór i charakterystyka próby badawczej oraz przebieg badania ankietowego Na podstawie koncepcji badania w pierwszym półroczu 2014 r., pracownicy regionalnych ośrodków polityki społecznej z obserwatoriów integracji społecznej na spotkaniach koordynowanych przez Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich wypracowali narzędzia badawcze do niniejszego badania. Kwestionariusz ankiety oraz scenariusz spotkania fokusowego zostały skonsultowane i zaakceptowane przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Kwestionariusz ankiety skierowanej do dyrektorów/kierowników ośrodków pomocy społecznej z gmin wiejskich został uruchomiony w systemie Centralnej Aplikacji Statystycznej (CAS) w formie sprawozdania jednorazowego w dniu 27 czerwca 2014 r. Proces monitorowania liczby wypełnionych ankiet realizowany był przez CRZL oraz Obserwatorium Integracji Społecznej w Rzeszowie. Podczas badania ankietowego pracownicy OIS telefonicznie odpowiadali na pytania respondentów dotyczące sposobu wypełnienia ankiety nie było większych problemów z jej wypełnianiem, najczęściej proszono o doprecyzowanie użytych sformułowań lub upewniano się, czy wypełniona ankieta dotarła do realizatorów badania lub jest widoczna w systemie. Zakończenie badania ankietowego początkowo planowano na 10 lipca, jednak okres ten został wydłużony do 15 lipca 2014 r. W badaniu zastosowano dobór zupełny próby, tj. kwestionariusz ankiety skierowano do wszystkich gmin wiejskich z województwa podkarpackiego. Dane zbierano metodą CAWI, tj. wywiadu wspomaganego komputerowo respondenci wypełniali ankietę w formie elektronicznej. Strukturę próby badawczej, uzyskany poziom zwrotów oraz charakterystykę badanej próby przestawiono w poniższych zestawieniach tabelarycznych. 9
RAPORT Z BADANIA EFEKTYWNOŚĆ POMOCY SPOŁECZNEJ W GMINACH WIEJSKICH W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM Tabela 1. Struktura badanej populacji, struktura badanej próby w badaniu CAWI i uzyskany poziom zwrotów w badaniu w województwie podkarpackim Uczestnicy badania Dyrektorzy/kierownicy OPS z gmin wiejskich Liczba OPS w województwie Źródło: opracowanie własne (N = 109). Liczba OPS w gminach wiejskich w województwie Oczekiwany poziom zwrotów Liczba respondentów, którzy wzięli udział w badaniu Osiągnięty poziom zwrotów 160 110 60% 109 99% Tabela 2. Charakterystyka badanej próby staż pracy uczestników badania z gmin wiejskich województwa podkarpackiego na stanowisku dyrektora/kierownika ośrodka pomocy społecznej (N = 106) Staż pracy dyrektora/kierownika OPS z gminy wiejskiej Od 0 do 5 lat Powyżej 5 do 10 lat Powyżej 10 do 15 lat Powyżej 15 lat do 20 lat Powyżej 20 lat Suma Liczba respondentów 18 10 11 13 54 106* Procent respondentów 17% 9% 10% 13% 51% 100% *3 osoby kierujące OPS-ami nie wskazały, ile lat zajmowały stanowisko kierownika/dyrektora OPS. Źródło: opracowanie własne. Dane przedstawione w tabeli 2 pokazują, że w podkarpackich ośrodkach pomocy społecznej, funkcjonujących na terenach gmin wiejskich, największy odsetek kierowników/dyrektorów jednostek piastuje stanowisko od dłuższego czasu. Stwierdzić zatem można, że w OPS funkcjonujących na terenach gmin wiejskich stanowiska kierownicze są powierzone grupie osób z dużym doświadczeniem zawodowym. Tabela 3. Charakterystyka badanej próby wielkość gmin wiejskich w województwie podkarpackim, w których znajdują się gminne ośrodki pomocy społecznej biorące udział w badaniu (N = 106) Wielkość gmin wiejskich, w których znajduje się OPS Do 5 tys. mieszkańców Powyżej 5 do 10 tys. mieszkańców Powyżej 10 do 15 tys. mieszkańców Powyżej 15 do 20 tys. mieszkańców Powyżej 20 tys. mieszkańców Suma Liczba OPS 22 55 22 3 4 106* Procent OPS 21% 51% 21% 3% 4% 100% *3 osoby kierujące OPS-ami nie wskazały wielkości gminy. Źródło: opracowanie własne. 10
D o b ó r i c h a r a k t e r y s t y k a p r ó b y b a d a w c z e j o r a z p r z e b i e g b a d a n i a a n k i e to w e g o Tabela 4. Charakterystyka badanej próby liczba etatów w ośrodkach pomocy społecznej w gminach wiejskich województwa podkarpackiego biorących udział w badaniu (N = 106) Liczba etatów Od 1 do 5 Powyżej 5 do 10 Powyżej 10 do 15 Powyżej 15 do 20 Powyżej 20 do 25 Powyżej 25 Suma Średnia Liczba OPS 15 59 21 5 4 2 106* 18 Procent OPS 14% 55% 20% 5% 4% 2% 100% *3 osoby kierujące OPS-ami nie wskazały liczby etatów w OPS-ach wiejskich. Źródło: opracowanie własne. Liczba gmin wiejskich województwa podkarpackiego, które wzięły udział w niniejszym badaniu, wyniosła 109 (na 110 gmin wiejskich). Należy jednak nadmienić, że ankiety z 3 wiejskich ośrodków gminnych zostały przesłane Centralną Aplikacją Statystyczną do ROPS w Rzeszowie w formie niewypełnionej. Kierownicy wspomnianych 3 ośrodków nie udzielili odpowiedzi na żadne pytanie zawarte w formularzu znajdującym się w aplikacji CAS. Wykres 1. Charakterystyka badanej próby liczba etatów w badanych ośrodkach pomocy społecznej z województwa podkarpackiego (N = 106*) 556 465 Liczba etatów w OPS z wyłączeniem pracowników socjalnych 54% Liczba etatów pracowników socjalnych 46% *3 osoby kierujące OPS-ami nie wskazały liczby etatów w OPS-ach wiejskich. Źródło: opracowanie własne. Na podstawie pytań zadawanych telefonicznie przez respondentów podczas realizacji niniejszego badania autorzy raportu wywnioskowali, że liczba etatów mogła być rozumiana jako liczba pracowników zatrudnionych w OPS. W niniejszym badaniu interpretując pozyskane dane, liczbę etatów rozumie się zgodnie z brzmieniem pytania w ankiecie jako: liczbę pełnych etatów w badanych ośrodkach. 11
RAPORT Z BADANIA EFEKTYWNOŚĆ POMOCY SPOŁECZNEJ W GMINACH WIEJSKICH W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM 3) Analiza danych uzyskanych 3.1. Analiza danych zastanych Efektywność w pomocy społecznej jest obecnie różnie rozumiana. Często efektywność zastępowana jest skutecznością, co wynika z używania tego terminu jako synonimu efektu. O pomocy społecznej mówi się, że jest skuteczna czy efektywna, gdy trafia do tych, którzy jej potrzebują, odpowiada na ich problemy i potrzeby, a oczekiwane rezultaty są trwałe i osiągnięte dzięki użyciu najmniejszych zasobów 6. Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej 7 definiuje termin pomocy społecznej jako instytucji polityki społecznej państwa, mającej na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężenie trudnych sytuacji życiowych, których nie są w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Pomoc społeczna wspiera więc osoby i rodziny w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwia im życie w warunkach odpowiadających godności człowieka. 6 Hryniewicka A., Różne wymiary skuteczności w pomocy społecznej, IRSS, Warszawa 2011, s. 5. 7 T.j. Dz.U. z 2013 r., poz. 182 z późn. zm. Województwo podkarpackie położone jest w południowo-wschodniej części Polski, zajmuje powierzchnię 17 845,66 km 2, co stanowi 5,7% powierzchni kraju. Podkarpacie graniczy od wschodu z obwodem lwowskim i obwodem zakarpackim Ukrainy, od południa z krajem preszowskim Słowacji oraz z województwami: od północnego wschodu z lubelskim, od północnego zachodu z świętokrzyskim i od zachodu z małopolskim. Pod względem administracyjnym województwo podkarpackie dzieli się na 21 powiatów ziemskich i 4 grodzkie (dawne miasta wojewódzkie tj. Rzeszów, Krosno, Przemyśl i Tarnobrzeg). Na terenie Podkarpacia jest 160 gmin: 16 miejskich, 34 miejsko-wiejskich i 110 wiejskich. Największym podkarpackim powiatem jest powiat lubaczowski, który zajmuje powierzchnię 1 308 km 2. Obszar powyżej jednego tysiąca kilometrów kwadratowych charakteryzuje jeszcze pięć innych powiatów, są to kolejno według wielkości powiaty: sanocki 1 225 km 2, przemyski 1 213 km 2, rzeszowski 1 176 km 2, bieszczadzki 1 139 km 2, jarosławski 1 029 km 2. Największym ośrodkiem miejskim naszego województwa jest jego stolica miasto Rzeszów. Do grona dużych podkarpackich miast należą także: Przemyśl, Stalowa Wola, Mielec, Tarnobrzeg, Krosno, Dębica, Jarosław, Sanok i Jasło. Województwo podkarpackie zalicza się do słabiej zaludnionych. Według stanu na 31 grudnia 2013 roku zamieszkuje w nim 2 129 294 ludności, tj. 5,5% ludności Polski. Ludność rozmieszczona jest nierównomiernie 12
Analiza danych uzyskanych 8 Urząd Statystyczny Dane z Banku Danych Lokalnych http://stat.gov.pl/bdl/app/strona.html?p_name=indeks [dostęp: 04.08.2014 r.]. 9 Ocena zasobów pomocy społecznej w gminach i powiatach województwa dolnośląskiego w 2012 roku, Dolnośląski Ośrodek Polityki Społecznej, Wrocław 2013. największa gęstość zaludnienia występuje w miastach i całym pasie środkowym województwa, najmniejsza zaś w części południowej i wschodniej. Gęstość zaludnienia wynosi 119 osób na 1 km 2 powierzchni województwa (w Polsce 123 osoby/km 2 ). Wskaźnik ten wykazuje znaczne zróżnicowanie przestrzenne w województwie od najwyższego w mieście Rzeszów 1 574 os./km 2 oraz w mieście Przemyśl 1 378 os./km 2, do najniższego w powiatach: leskim 32 os./km 2 i bieszczadzkim 19 os./km 2 8. Realizacja szerokiego spektrum działań, jakie stoją przed samorządem terytorialnym w obszarze pomocy społecznej, wymaga utrzymania placówek, które na poziomie samorządów lokalnych odpowiedzialne są za organizowanie, koordynowanie i realizację zadań wynikających z unormowań prawnych oraz rozeznanych potrzeb społeczności lokalnej 9. Na poziomie gminy takimi jednostkami są ośrodki pomocy społecznej 156 OPS-ów na Podkarpaciu. Ponadto są jeszcze 4 ośrodki pomocy społecznej realizujące zadania z zakresu pomocy społecznej zarówno gminne, jak i powiatowe. Są to jednostki, które funkcjonują w miastach na prawach powiatu (dawnych miastach wojewódzkich), tj.: Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Rzeszowie, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Tarnobrzegu, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Krośnie i Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Przemyślu. 13
RAPORT Z BADANIA EFEKTYWNOŚĆ POMOCY SPOŁECZNEJ W GMINACH WIEJSKICH W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM Mapa 1. Rozmieszczenie gmin wiejskich w województwie podkarpackim Źródło: opracowanie własne. Zgodnie z danymi ujętymi w raporcie pn. Ocena Zasobów Pomocy Społecznej w województwie podkarpackim za 2013 rok 10 w 2013 roku z pomocy i wsparcia udzielonego przez ośrodki pomocy społecznej w gminach wiejskich Podkarpacia skorzystało 40 196 rodzin, które skupiały 146 366 osób. W stosunku do ogólnej liczby rodzin i liczby osób 10 Raport dostępny jest na stronie www.ois.rops.rzeszow.pl 14
Analiza danych uzyskanych w rodzinach województwa stanowi to odpowiednio 36,3% i 42,0%. W układzie przestrzennym w województwie występuje silne zróżnicowanie stopnia korzystania z pomocy społecznej przez gospodarstwa domowe i ich członków. Na terenie gmin wiejskich na Podkarpaciu w 2013 r. pomocą społeczną objęto około 37 tysięcy rodzin, a tym samym ponad 134 tysiące osób w tych rodzinach, co po wyliczeniu wskaźnika natężenia korzystania z pomocy społecznej stanowi 14,7% (spadek o 0,3% w stosunku do roku 2011). Tabela 5. Dane do wskaźnika: natężenie korzystania z pomocy społecznej Rok Liczba osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej zamieszkujących gminy wiejskie Podkarpacia (OZPS) Ogólna liczba mieszkańców gmin wiejskich na Podkarpaciu (GUS) 2011 136 814 914 747 2012 133 976 915 703 2013 134 885 916 835 Źródło: opracowanie własne. Wskaźnik natężenia korzystania z pomocy społecznej = liczba osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej ogólna liczba mieszkańców 100% W analizowanym roku najczęściej z pomocy społecznej korzystały rodziny z następujących gmin wiejskich: Dubiecko (powiat przemyski) 1 421 rodzin, Sanok (wiejska) 965 rodzin i Dębica (wiejska) 776 rodzin. Najmniej rodzin korzystało z pomocy społecznej w gminie Gawłuszowice (powiat mielecki) 105 rodzin oraz gmina Cisna (powiat leski) 99 rodzin. 15
RAPORT Z BADANIA EFEKTYWNOŚĆ POMOCY SPOŁECZNEJ W GMINACH WIEJSKICH W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM Mapa 2. Liczba rodzin korzystających z pomocy społecznej w gminach wiejskich Podkarpacia Źródło: opracowanie własne. Wskaźnik liczby osób długotrwale korzystających z pomocy społecznej w poszczególnych gminach wiejskich województwa podkarpackiego w 2013 roku wyniósł 56,5% (wzrost o 0,4% w stosunku do roku 2011). 16
Analiza danych uzyskanych Tabela 6. Dane do wskaźnika: liczba osób długotrwale korzystających z pomocy społecznej Rok Liczba osób długotrwale korzystających ze świadczeń zamieszkujących gminy wiejskie Podkarpacia (OZPS) Liczba osób, którym przyznano świadczenie zamieszkujących gminy wiejskie Podkarpacia (OZPS) 2011 38 035 67 847 2012 38 076 66 751 2013 38 402 67 992 Źródło: opracowanie własne na podstawie Oceny Zasobów Pomocy Społecznej za rok 2013. Wskaźnik liczby osób długotrwale korzystających z pomocy społecznej = liczba osób długotrwale korzystających ze świadczeń liczba osób, którym przyznano świadczenie 100% Wyliczony odsetek osób korzystających długotrwale z pomocy społecznej jest porównywalny z odsetkiem osób w ujęciu ogólnowojewódzkim (liczony łącznie z gminami miejsko-wiejskimi i miejskimi). Wskaźnik liczby osób długotrwale korzystających z pomocy społecznej w gminach województwa podkarpackiego wyniósł 56,5% co oznacza, że ponad połowa osób żyjących w gospodarstwach domowych na Podkarpaciu korzysta z pomocy społecznej od dłuższego czasu. Zasoby kadrowe jednostek udzielających pomocy i wsparcia to jeden z ważniejszych czynników wpływających na poziom usług i rozwój instrumentów wsparcia mieszkańców. Zawód, w którego zakresie jest realizacja zadań w środowiskach społecznych takich jak: odzyskanie oraz umacnianie zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie, to zawód pracownika socjalnego. Zgodnie z danymi zawartymi w ministerialnych sprawozdaniach MPiPS-03 w 2013 roku w województwie podkarpackim w ośrodkach pomocy społecznej pracowało 1163 pracowników socjalnych, z czego 486 to osoby pracujące w gminach wiejskich Podkarpacia. 17
RAPORT Z BADANIA EFEKTYWNOŚĆ POMOCY SPOŁECZNEJ W GMINACH WIEJSKICH W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM Tabela 7. Dane do wskaźnika: wykształcenie pracowników socjalnych Rok Liczba pracowników socjalnych mających wyższe wykształcenie zatrudnionych w OPS funkcjonujących na terenach gmin wiejskich Podkarpacia (OZPS) Liczba wszystkich pracowników socjalnych zatrudnionych w OPS funkcjonujących na terenach gmin wiejskich Podkarpacia (OZPS) 2011 252 473 2012 276 480 2013 290 486 Źródło: opracowanie własne na podstawie Oceny Zasobów Pomocy Społecznej za rok 2013. Wskaźnik wykształcenia pracowników socjalnych = liczba pracowników socjalnych mających wyższe wykształcenie liczba wszystkich pracowników socjalnych 100% Prawie 60% pracowników socjalnych z terenu gmin wiejskich pracujących w ośrodkach pomocy społecznej miało w 2013 r. wyższe wykształcenie (wzrost o 6,4% w stosunku do roku 2011). Jednak sytuacja pod względem poziomu wykształcenia pracowników socjalnych jest znacznie zróżnicowana terytorialnie. Uwzględniając gminy wiejskie Podkarpacia, najwięcej pracowników socjalnych mających wyższe wykształcenie zatrudnionych było w: Trzebownisku (10 osób), Dębicy (9 osób), Leżajsku (8 osób), Łańcucie (8 osób). 18
Analiza danych uzyskanych Mapa 3. Liczba pracowników socjalnych z wyższym wykształceniem w gminach wiejskich Podkarpacia Źródło: opracowanie własne. W związku z powyższym można stwierdzić, że największy odsetek pracowników socjalnych z wyższym wykształceniem był w gminach wiejskich leżących blisko większych ośrodków miejskich i na północy regionu, najmniej korzystne wskaźniki notuje się na południu województwa. Należy 19
RAPORT Z BADANIA EFEKTYWNOŚĆ POMOCY SPOŁECZNEJ W GMINACH WIEJSKICH W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM również dodać, że funkcjonują OPS-y, w których wszyscy pracownicy socjalni mają wykształcenie wyższe (10 jednostek), ale i takie, w których żaden pracownik socjalny nie legitymował się nim (4 jednostki). Pracownikiem socjalnym może być osoba, która ma dyplom ukończenia kolegium pracowników służb społecznych lub ukończyła studia wyższe na kierunku praca socjalna bądź ukończyła (do dnia 31 grudnia 2013 r.) studia wyższe o takiej specjalności 11. Ustalone są dwa stopnie specjalizacji zawodowej w zawodzie pracownika socjalnego. Pierwszy ma na celu uzupełnienie wiedzy i doskonalenie umiejętności zawodowych, drugi kładzie nacisk na pogłębienie wiedzy i doskonalenie umiejętności pracy z wybranymi grupami osób korzystających z pomocy społecznej. 11 Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej, (t.j. Dz.U. z 2013 r., poz. 182 z późn. zm.). Tabela 8. Dane do wskaźnika: specjalizacja pracowników socjalnych I stopnia Rok Liczba pracowników socjalnych mających specjalizację I stopnia w zawodzie zatrudnionych w OPS funkcjonujących na terenach gmin wiejskich Podkarpacia (OZPS) Liczba wszystkich pracowników socjalnych zatrudnionych w OPS funkcjonujących na terenach gmin wiejskich Podkarpacia (OZPS) 2011 132 473 2012 134 480 2013 134 486 Źródło: opracowanie własne na podstawie Oceny Zasobów Pomocy Społecznej za rok 2013. Wskaźnik specjalizacji pracowników socjalnych I = liczba pracowników socjalnych mających specjalizację I stopnia w zawodzie liczba wszystkich pracowników socjalnych 100% W województwie podkarpackim w 2013 roku wśród pracowników socjalnych pracujących na terenach gmin wiejskich 27,6% miało specjalizację I stopnia w zawodzie (spadek o 0,3% w stosunku do roku 2011). Tabela 9. Dane do wskaźnika: specjalizacja pracowników socjalnych II stopnia Liczba pracowników socjalnych mających Liczba wszystkich pracowników Rok specjalizację II stopnia w zawodzie socjalnych zatrudnionych w OPS zatrudnionych w OPS funkcjonujących funkcjonujących na terenach gmin na terenach gmin wiejskich Podkarpacia (OZPS) wiejskich Podkarpacia (OZPS) 2011 20 473 2012 21 480 2013 21 486 Źródło: opracowanie własne na podstawie Oceny Zasobów Pomocy Społecznej za rok 2013. 20
Analiza danych uzyskanych Wskaźnik specjalizacji pracowników socjalnych II = liczba pracowników socjalnych mających specjalizację II stopnia w zawodzie liczba wszystkich pracowników socjalnych 100% W 2013 roku pracownicy socjalni, zatrudnieni w gminach wiejskich, w większości nie legitymowali się specjalizacją zawodową II stopnia. Mieli ją pracownicy socjalni nielicznych gmin regionu łącznie 21 osób, co stanowi nieco ponad 4% (4,3% w 2013 roku) zatrudnionych na Podkarpaciu na tym stanowisku (wzrost o 0,1% w stosunku do roku 2011). Tego rodzaju specjalizację mieli głównie pracownicy socjalni w gminie Dydnia powiat brzozowski (4 pracowników socjalnych OPS), po dwóch pracowników socjalnych w gminach: Leżajsk, Ostrów powiat ropczycko-sędziszowski, Sanok, Czudec powiat strzyżowski oraz po jednym pracowniku socjalnym w gminach: Wiązownica powiat jarosławski, Dzikowiec powiat kolbuszowski, Korczyna powiat krośnieński, Kuryłówka powiat leżajski, Białobrzegi powiat łańcucki, Tuszów Narodowy powiat mielecki, Przemyśl, Świlcza powiat rzeszowski i Komańcza powiat sanocki. W pozostałych podkarpackich gminach wiejskich żaden z pracowników socjalnych nie miał II stopnia specjalizacji w zawodzie. Ośrodki pomocy społecznej funkcjonujące w gminach wiejskich na Podkarpaciu są na ogół zarządzane jednoosobowo. Jedynie w czterech ośrodkach gminnych zespół osób zarządzających jest dwuosobowy (Jodłowa, Radymno, Tuszów Narodowy, Sanok). Tabela 10. Dane do wskaźnika: specjalizacja z organizacji pomocy społecznej kadry kierowniczej Rok Liczba osób zatrudnionych na stanowisku kierowniczym mających specjalizację z organizacji pomocy społecznej zatrudnionych w OPS funkcjonujących na terenach gmin wiejskich Podkarpacia (OZPS) Liczba wszystkich osób zatrudnionych na stanowisku kierowniczym w OPS funkcjonujących na terenach gmin wiejskich Podkarpacia (OZPS) 2011 108 112 2012 108 112 2013 108 114 Źródło: opracowanie własne na podstawie Oceny Zasobów Pomocy Społecznej za rok 2013. Wskaźnik specjalizacji z organizacji pomnocy społęcznej kadry kierowniczej = liczba kadry kierowniczej mających specjalizację z organizacji pomocy społecznej liczba wszystkich osób z kadry kierowniczej 100% Według stanu na grudzień 2013 roku w gminach wiejskich województwa ośrodkami pomocy społecznej zarządzało łącznie 114 dyrektorów, 21
RAPORT Z BADANIA EFEKTYWNOŚĆ POMOCY SPOŁECZNEJ W GMINACH WIEJSKICH W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM kierowników oraz ich zastępców, z czego 108 zarządzających legitymowało się specjalizacją z organizacji pomocy społecznej (94,7% spadek o 1,7% w stosunku do roku 2011). Ośrodki, w których pracownicy zatrudnieni na stanowiskach kierowniczych nie legitymowali się tą specjalizacją, zlokalizowane były na terenie gmin: Dębica, Jaśliska, Fredropol, Niebylec i Grębów. Tabela 11. Dane do wskaźnika: dostępność kadry pracy socjalnej Rok Liczba pracowników socjalnych zatrudnionych w OPS funkcjonujących na terenach gmin wiejskich Podkarpacia (OZPS) Liczba mieszkańców gmin wiejskich na Podkarpaciu (GUS) 2011 473 914 747 2012 480 915 703 2013 486 916 835 Źródło: opracowanie własne. Wskaźnik dostępności kadry pracy socjalnej = liczba pracownków socjalnych liczba mieszkańców 2000 mieszkańców W 2013 roku w ośrodkach pomocy społecznej w całym województwie zatrudnionych było 1 236 pracowników socjalnych, a w gminach wiejskich 486 pracowników. Na stanowisku pracownik socjalny w OPS funkcjonujących na terenie gmin wiejskich zatrudnionych było najczęściej do 5 pracowników, rzadziej 6 9 pracowników. Obszar gmin wiejskich województwa zamieszkuje 916 835 osób (dane z GUS Bank Danych Lokalnych za 2013 rok). Zestawiając ze sobą ww. dane, otrzymujemy informację, że na 1 pracownika socjalnego w gminach wiejskich województwa przypada 1 904 mieszkańców. Reasumując, wskaźnik dostępności kadry pracy socjalnej w wiejskich gminach Podkarpacia jest spełniony 1,06 pracownika na 2 000 mieszkańców (1,03 w roku 2011). Jednak należy mieć na uwadze fakt, że wymóg określony w art. 110 ust. 11 ustawy o pomocy społecznej 12 dotyczący zatrudniania pracowników socjalnych w stosunku 1 pracownik socjalny na 2 000 mieszkańców powinien być spełniony w każdej gminie. Najwyższe wskaźniki zatrudnienia pracowników socjalnych w gminach wiejskich odnotowano w: Baligrodzie w powiecie leskim, Krempnej w powiecie jasielskim, Lutowiskach w powiecie bieszczadzkim oraz w gminie Cisna w powiecie leskim. Analizując liczbę pracowników socjalnych, stwierdzić można również znaczne niedobory w niektórych gminach. Brak wystarczającej liczby pracowników socjalnych może być przyczyną nieefektywnej pracy socjalnej z klientami pomocy społecznej, 12 T.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 182 z późn. zm. 22
Analiza danych uzyskanych 13 Tamże s. 28. 14 Ocena Zasobów Pomocy Społecznej w województwie podkarpackim za 2013 rok opracowana przez Obserwatorium Integracji Społecznej w Rzeszowie s. 27. 15 Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 roku. 16 Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (t.j. Dz.U. z 2013 r., poz. 1822 z późn. zm.). powoduje zbyt duże obciążenie pracowników w zakresie liczby przeprowadzanych wywiadów środowiskowych, co w konsekwencji prowadzić może do wypalenia zawodowego tej szczególnej grupy pracowniczej. Znaczne niedobory kadrowe pracowników socjalnych występują gminach: Niebylec w powiecie strzyżowskim, Czarna w powiecie dębickim, Krasiczyn w powiecie przemyskim oraz w gminie Radomyśl nad Sanem w powiecie stalowowolskim 13. Nowe zapisy ustawy o pomocy społecznej obowiązujące od dnia 1 stycznia 2015 roku nakładają na ośrodki pomocy społecznej obligatoryjny obowiązek zatrudniania minimalnej liczby pracowników socjalnych w ośrodku pomocy społecznej. Jeden pracownik socjalny zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy przypadać ma na 2 000 mieszkańców lub proporcjonalnie do liczby rodzin i osób samotnie gospodarujących, objętych pracą w stosunku jeden pracownik socjalny zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy na nie więcej niż 50 rodzin i osób samotnie gospodarujących 14. W wyniku analizy liczby pracowników socjalnych, zatrudnionych w 2013 roku w OPS funkcjonujących na terenach gmin wiejskich z uwzględnieniem powyższych zapisów ustawy, stwierdzono, że 19% gmin wiejskich województwa nie spełnia tego wymogu. Dotyczy to gmin: Dydnia, Nozdrzec, Czarna (powiat dębicki), Cmolas, Dzikowiec, Majdan Królewski, Niwiska, Czarna (powiat łańcucki), Żołynia, Harasiuki, Bircza, Krasiczyn, Adamówka, Przeworsk, Tryńcza, Wielopole Skrzyńskie, Chmielnik, Krasne, Lubenia, Radomyśl nad Sanem i Zaleszany. Obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Zakres i formy zabezpieczenia społecznego określa akt prawny 15. Ośrodki pomocy społecznej realizując zapisy ustawy o pomocy społecznej 16, wspierają osoby i rodziny w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb oraz umożliwiają im życie w warunkach odpowiadających godności człowieka. Podmioty te podejmują działania zmierzające do życiowego usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem. W ramach pomocy społecznej udzielane są m.in. świadczenia o charakterze pieniężnym oraz niepieniężnym. 23
RAPORT Z BADANIA EFEKTYWNOŚĆ POMOCY SPOŁECZNEJ W GMINACH WIEJSKICH W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM Tabela 12. Dane do wskaźnika: pomoc pieniężna Rok Liczba osób, którym przyznano świadczenie pieniężne na Podkarpaciu (MPiPS-03) Liczba osób, którym przyznano świadczenie na Podkarpacia (MPiPS-03) 2011 74 660 135 582 2012 67 144 131 425 2013 71 530 136 472 Źródło: opracowanie własne. W 2013 roku ośrodki pomocy społecznej z terenu województwa podkarpackiego udzieliły w ramach pomocy społecznej świadczeń w formie pieniężnej dla 52,4% osób spośród tych, którym w ogóle przyznano świadczenie (o 2,7% mniej niż w 2011 r.). Wskaźnik pomocy pieniężnej = liczba osób, którym przyznano świadczenie pieniężne liczba osób, którym przyznano świadczenie 100% Przy realizacji pracy socjalnej wykorzystuje się różne metody i techniki (praca z indywidualnym przypadkiem, metoda pracy grupowej czy środowiskowej). Zgodnie z zapisami ustawy o pomocy społecznej (art. 45, ust. 2) praca socjalna może być prowadzona na podstawie kontraktu socjalnego 17 regulującego wzajemne uprawnienia i zobowiązania, ściśle określone pomiędzy pracownikiem socjalnym a klientem oraz wskazującym najwłaściwsze w danym przypadku formy pracy z osobą lub rodziną. Znaczenie kontraktu jest priorytetowe dla skuteczności realizowanej pracy socjalnej. Tabela 13. Dane do wskaźnika: kontrakt socjalny Rok Liczba osób objętych kontraktem socjalnym z terenów gmin wiejskich Podkarpacia (OZPS) Liczba osób, którym przyznano świadczenie z terenów gmin wiejskich Podkarpacia (OZPS) 2011 2 751 67 847 2012 3 313 66 751 2013 3 302 67 992 Źródło: opracowanie własne na podstawie Oceny Zasobów Pomocy Społecznej za rok 2013. 17 Kontrakt socjalny jest umową zawieraną przez pracownika socjalnego z rodziną lub osobą ubiegającą się o pomoc. Jego celem jest przezwyciężenie trudnej sytuacji życiowej i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu poprzez mobilizację osoby korzystającej ze świadczeń pomocy społecznej do podjęcia aktywności zawodowej. Wskaźnik kontraktu socjalnego = liczba osób objętych kontraktem socjalnym liczba osób, którym przyznano świadczenie 100% 24
Analiza danych uzyskanych W 2013 roku w województwie podkarpackim w 106 gminach wiejskich (96% gmin wiejskich na Podkarpaciu) kontraktem socjalnym objęto 3 302 osoby. Mimo że upłynęło już kilka lat od wejścia w życie kontraktu socjalnego, jako narzędzia umożliwiającego skuteczniejsze wspieranie klientów pomocy społecznej, w gminach wiejskich Podkarpacia wykorzystywany jest on w niewielkim stopniu. W ciągu ostatnich trzech lat liczba osób objętych kontraktem socjalnym utrzymywała się na poziomie 2 3 tys. (w 2011 roku objętych było 2 751 osób, a w 2013 r. objęto 3 302 osoby). Wskaźnik kontraktu socjalnego w regionie za 2013 rok wyniósł 4,86% i był on o 0,81% wyższy niż w 2011 roku. Rodzaj, forma i rozmiar udzielonego przez ośrodki pomocy społecznej wsparcia jest uzależniony od zgłaszanych potrzeb, okoliczności uzasadniających jej udzielenie i możliwości ośrodka. Tabela 14. Dane do wskaźnika: odmowy z powodu braku środków Rok Liczba decyzji odmownych z powodu braku środków wydanych w gminach wiejskich na Podkarpaciu (OZPS) Liczba decyzji odmownych wydanych w gminach wiejskich na Podkarpaciu (OZPS) 2011 54 1 138 2012 56 848 2013 33 794 Źródło: opracowanie własne na podstawie Oceny Zasobów Pomocy Społecznej za rok 2013. Wskaźnik odmów z powodu braku środków = liczba decyzji odmownych z powodu braku środków liczba decyzji odmownych 100% Wskaźnik odmów udzielenia pomocy i wsparcia z powodu braku środków osiągnął wartość 4,16% (spadek o 0,59% w stosunku do roku 2011). Zwrócić należy jednak uwagę, że odsetek ten nie obejmuje wszystkich osób i rodzin z terenów gmin wiejskich znajdujących się w trudnej sytuacji, a jedynie te, które zgłosiły się po pomoc bądź pomoc została im udzielona z inicjatywy ludzi zgłaszających potrzebę interwencji pomocy społecznej. Europejski Fundusz Społeczny jest jednym z podstawowych instrumentów polityki spójności Unii Europejskiej, a także głównym instrumentem Wspólnoty w zakresie rozwoju zasobów ludzkich i przeciwdziałania bezrobociu. 25
RAPORT Z BADANIA EFEKTYWNOŚĆ POMOCY SPOŁECZNEJ W GMINACH WIEJSKICH W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM Aktywność ośrodków pomocy społecznej w realizacji projektów współfinansowanych z Europejskiego Funduszu Społecznego odzwierciedla się w liczbie projektów realizowanych w gminach (w tym wiejskich) na terenie Podkarpacia. Mapa 4. Gminy wiejskie na Podkarpaciu realizujące projekty współfinansowane ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego Źródło: opracowanie własne. 26
Analiza danych uzyskanych Tabela 15. Dane do wskaźnika: realizacja projektów EFS w gminach wiejskich Rok Liczba OPS funkcjonujących na terenach gmin wiejskich Podkarpacia realizujących projekty EFS (OZPS) Liczba OPS funkcjonujących na terenach gmin wiejskich Podkarpacia (GUS) 2011 88 110 2012 92 110 2013 91 110 Źródło: opracowanie własne. Wskaźnik realizacji projektów EFS w gminach wiejskich = liczba gmin wiejskich realizujących projekty EFS liczba wszystkich gmin wiejskich 100% W gminach wiejskich województwa podkarpackiego wskaźnik realizacji projektów EFS wyniósł 82,7% i był o 2,7% wyższy niż w 2011 roku. Poziom i zakres realizacji projektów EFS w gminach wiejskich był zróżnicowany, co pokazuje mapa 4. Do gmin wiejskich, które w 2013 roku nie realizowały projektów w ramach EFS, należą: Jaśliska, Miejsce Piastowe i Chorkówka (powiat krośnieński), Skołyszyn i Tarnowiec (powiat jasielski), Tyrawa Wołoska (powiat sanocki), Fredropol, Bircza, Krasiczyn i Krzywcza (powiat przemyski), Niebylec i Wiśniowa (powiat strzyżowski), Krasne (powiat rzeszowski), Czarna (powiat dębicki), Adamówka (powiat przeworski), Gawłuszowice (powiat mielecki), Gorzyce (powiat tarnobrzeski) oraz Zaleszany (powiat stalowowolski). 27
RAPORT Z BADANIA EFEKTYWNOŚĆ POMOCY SPOŁECZNEJ W GMINACH WIEJSKICH W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM Mapa 5. Gminy Podkarpacia realizujące projekty współfinansowane ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego Źródło: opracowanie własne. 28
Analiza danych uzyskanych Tabela 16. Dane do wskaźnika: realizacja projektów EFS w gminach Podkarpacia Rok Liczba gmin realizujących projekty EFS w województwie podkarpackim (OZPS) Liczba wszystkich gmin w województwie (GUS) 2011 138 160 2012 142 160 2013 141 160 Źródło: opracowanie własne. Wskaźnik realizacji projektów EFS w gminach = liczba gmin realizujących projekty EFS liczba wszystkich gmin w województwie 100% W 2013 roku w gminach województwa podkarpackiego wskaźnik realizacji projektów EFS wyniósł 88,1% i był o 1,8% wyższy niż w 2011 roku. Poziom i zakres realizacji projektów EFS w gminach województwa jest również zróżnicowany. Spośród gmin województwa podkarpackiego, realizujących projekty w ramach EFS w 2013 roku (141 gmin), najwięcej 3 projekty realizowała gmina miejska Stalowa Wola, natomiast 19 gmin nie zdecydowało się na realizację projektów. 3.2. Analiza wyników badań Od połowy XX wieku w nauce zarządzania zachodzą bardzo szybkie zmiany w podejściu do roli i sposobów wykorzystania zasobów ludzkich w organizacji. Widać wyraźnie rozwijającą się tendencję do poszukiwania metod coraz bardziej intensywnego i wielowymiarowego wykorzystania możliwości pracowników. Jednym z ważnych obszarów zarządzania zasobami ludzkimi jest wspieranie rozwoju pracowników. Znaczącą rolę w tym zakresie mogą odegrać organizowane szkolenia dostosowane do indywidualnej ścieżki kariery zawodowej pracownika. Udział w profesjonalnych, standaryzowanych szkoleniach zakończonych uzyskaniem np. świadectwa bądź dyplomu ukończenia niesie ze sobą wiele korzyści. Dla pracodawców oznacza to przede wszystkim posiadanie wykwalifikowanej kadry z potwierdzonymi kompetencjami, która może stać się istotnym elementem strategii rozwoju jednostki. Z kolei dla pracowników udział w szkoleniach to przede wszystkim wzrost motywacji oraz element wyróżniający, potwierdzający wysokie kwalifikacje. Również klienci pomocy społecznej korzystają z tej formy rozwoju mogą zwrócić się o pomoc do pracowników społecznych, którzy poprzez szkolenia i podnoszenie swoich kwalifikacji świadczą usługi w postaci pomocy na wysokim poziomie kultury 29
RAPORT Z BADANIA EFEKTYWNOŚĆ POMOCY SPOŁECZNEJ W GMINACH WIEJSKICH W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM osobistej i podejścia do potrzebujących. Inwestowanie w pracowników to nie tylko forma docenienia ich i nagrodzenia, to dla nich również sygnał o długoterminowej przyszłości w instytucji, a dla pracodawcy to pewność, że jego personel ma najwyższe umiejętności i korzysta z najlepszych źródeł wiedzy. Wykres 2. Czy pracownicy ośrodka pomocy społecznej w ciągu ostatniego roku brali udział w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe? (gminy wiejskie na Podkarpaciu) 80% Tak 17% Nie 3% Brak odpowiedzi Źródło: opracowanie własne (N=109). Zauważyć można, że zdecydowanie ponad 2/3 respondentów skierowało swoich pracowników do udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe, co pozwala przypuszczać, iż szkolenia, ich zdaniem, zawierają praktyczne wskazówki dotyczące tego, jak poruszać się w obszarze pomocy społecznej i są istotną pomocą w działaniach pracowników w środowiskach lokalnych. Należy wziąć również pod uwagę, że niespełna 1/3 respondentów, a więc zdecydowana mniejszość, nie wysyłała w ciągu ostatnich 12 miesięcy pracowników do udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe. Powyższe różnice pomiędzy odpowiedziami pokazują, iż dążenia kierowników/dyrektorów ośrodków pomocy społecznej do inwestowania w ludzi i doskonalenia kwalifikacji zawodowych kadry ośrodka są obecne w środowisku pracowników pomocy społecznej na Podkarpaciu. Ważną kwestią poruszaną podczas badania była opinia kierowników i dyrektorów OPS-ów z gmin wiejskich na temat podniesienia kwalifikacji pracowników w wyniku ich uczestnictwa w szkoleniach. Głównym celem zadanego pytania Czy w Pana/i opinii udział pracowników ośrodka pomocy społecznej w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe wpłynął na efektywność pracy Państwa jednostki? było poznanie stanowiska kierownictwa OPS-ów odnośnie kwestii, czy udział pracowników w szkoleniach tego typu wpływa na wzrost efektywności pracy konkretnych jednostek pomocy społecznej. 30
Analiza danych uzyskanych Wykres 3. Czy w Pana/i opinii udział pracowników ośrodka pomocy społecznej w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe wpłynął na efektywność pracy Państwa jednostki? (gminy wiejskie na Podkarpaciu) 55% Raczej tak 0% Raczej nie 0% Zdecydowanie nie 2% Ani tak, ani nie 43% Zdecydowanie tak Źródło: opracowanie własne (N=87). Kierownicy ośrodków, które w ostatnim roku delegowały swoich pracowników do udziału w szkoleniach podnoszących ich kwalifikacje zawodowe, w sposób pozytywny zaopiniowali, iż udział w tego typu szkoleniach, wpłynął na wzrost efektywności pracy ośrodka pomocy społecznej. Jedynie niewielki procent kadry kierowniczej ośrodków pomocy społecznej z terenów gmin wiejskich nie był w stanie określić, czy i w jakim stopniu szkolenia, w których uczestniczyli pracownicy ośrodka, wpłynęły na poprawę efektywności pracy i świadczonych przez jednostkę usług z zakresu pomocy społecznej. Życie publiczne, zawodowe, osobiste w ogromnej mierze zależy od oddziaływania, zachowania innych osób, grup i społeczności. Środowiska społeczne wymagają interpersonalnych kontaktów. Opanowanie umiejętności współżycia społecznego jest istotnym warunkiem zadowolenia i satysfakcji życiowej. Efektywne funkcjonowanie w relacjach z innymi jest niezbędną umiejętnością szczególnie w przypadku tych osób, których praca wymaga stałego obcowania z ludźmi. W jednym z pytań ankiety poproszono dyrektorów/kierowników jednostek o odpowiedź na pytanie, czy ich pracownicy w ciągu ostatniego roku brali udział w szkoleniach podnoszących kompetencje społeczne. 31
RAPORT Z BADANIA EFEKTYWNOŚĆ POMOCY SPOŁECZNEJ W GMINACH WIEJSKICH W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM Wykres 4. Czy pracownicy ośrodka pomocy społecznej w ciągu ostatniego roku brali udział w szkoleniach podnoszących kompetencje społeczne? (gminy wiejskie na Podkarpaciu) 17% Nie 80% Tak 3% Brak odpowiedzi Źródło: opracowanie własne (N = 109). Analizując dane z powyższego wykresu, można stwierdzić, że rozkład odpowiedzi jest niemalże podzielony równo. Dokładnie połowa pracodawców potwierdziła, iż w ciągu ostatnich 12 miesięcy ich pracownicy brali udział w szkoleniach podnoszących kompetencje społeczne, co pozwala przypuszczać, że szkolenia, ich zdaniem, zawierają praktyczne wskazówki pozwalające nabywać zdolności do budowania więzi emocjonalnych z innymi ludźmi, definiowania relacji międzyludzkich, tworzenia, rozwijania i utrzymywania kontaktów z potrzebującymi pomocy oraz uzyskiwania społecznego poparcia w środowiskach lokalnych. Należy wziąć także pod uwagę, iż prawie tyle samo respondentów (osób na stanowiskach kierowniczych) nie delegowało w ciągu ostatnich 12 miesięcy swoich pracowników do udziału w szkoleniach podnoszących kompetencje społeczne. Kierownictwo trzech ośrodków pomocy społecznej nie wypowiedziało się w pytanej kwestii. W następnym pytaniu respondenci badania z gmin wiejskich województwa wyrazili swoje opinie odnośnie wpływu na efektywność pracy ich jednostki w związku z uczestnictwem pracowników OPS w szkoleniach, które miały podnosić ich kompetencje społeczne. Wykres 5. Czy w Pana/i opinii udział pracowników ośrodka w szkoleniach podnoszących kompetencje społeczne wpłynął na efektywność pracy Państwa jednostki? (gminy wiejskie na Podkarpaciu) 61% Raczej tak 0% Raczej nie 0% Zdecydowanie nie 32% Zdecydowanie tak 7% Ani tak, ani nie Źródło: opracowanie własne (N = 54). 32