Referat: ASPEKTY ZDROWOTNE ZWIĄZANE Z OBECNOŚCIĄ AZBESTU W ŚRODOWISKU CZŁOWIEKA IWONA DOBRZELECKA INSTYTUT MEDYCYNY PRACY I ZDROWIA ŚRODOWISKOWEGO W SOSNOWCU Azbest to nazwa kilku krzemianów, które występują w przyrodzie, mają strukturę włóknistą i budowę krystaliczną. Jest 6 typów azbestów: chryzotyl - minerał skałotwórczy z grupy serpentynów oraz 5 minerałów z grupy amfiboli: amozyt, krokidolit, tremolit, aktynolit i antofyllit. Azbesty są znane ludzkości od dawna. Niezwykle cenne właściwości azbestów, takie jak odporność na temperaturę i substancje chemiczne powodowały, że były one chętnie stosowane do produkcji różnych wyrobów. Około 95% azbestu stosowanego do produkcji stanowił chryzotyl. Ponieważ azbest jest odporny na silne alkalia, stanowi dobry czynnik wiążący z cementem. Około 2 / 3 azbestu było więc stosowane do produkcji wyrobów azbestowo-cementowych. Główne właściwości wyrobów z azbestocementu to wytrzymałość na rozciąganie, sztywność i izolacyjność cieplna. Do produkcji płyt azbestowo-cementowych stosowano głównie azbest chryzotylowy i tylko w niektórych przypadkach amozyt i krokidolit. Do produkcji rur azbestowo-cementowych stosowano stosunkowo duże ilości krokidolitu. Działanie biologiczne azbestu Na początku XX wieku zauważono, że narażenie na pył powstający przy przetwórstwie azbestu może być przyczyną wystąpienia pylicy płuc - azbestozy. W latach 30-tych ubiegłego stulecia zrodziło się podejrzenie, że azbest może być także przyczyną powstawania nowotworów układu oddechowego. Związek przyczynowy pomiędzy narażeniem na azbest a reakcją biologiczną ustalono na podstawie badań, dopiero w końcu lat 50-tych. Badania prowadzone w połowie ubiegłego wieku wśród pracowników zakładów wydobywczych i przetwórstwa azbestu wykazały, że narażenie zawodowe na pył azbestu może być przyczyną następujących chorób: pylicy azbestowej, łagodnych zmian opłucnowych, raka płuc oraz międzybłoniaka opłucnej. Choroby te są skutkiem narażenia inhalacyjnego, to znaczy wdychania powietrza zanieczyszczonego włóknami azbestu. Azbestoza jest nienowotworową chorobą płuc, powstającą na skutek wdychania i retencji włókien azbestu w dolnych odcinkach dróg oddechowych powodujących włóknienie tkanki płucnej. Rak płuc jest najpowszechniejszym nowotworem złośliwym, powodowanym przez pył azbestu. Międzybłoniaki są nowotworami najbardziej specyficznymi dla narażenia na pył azbestu i bardzo rzadko występują w innych warunkach. Największe zagrożenie zdrowia stwarzają włókna azbestu, tzw. respirabilne, które mogą przenikać do dolnych odcinków układu oddechowego. Są to włókna o średnicach mniejszych niż 3 µm a ich długość jest większa niż 5 µm. Niektóre doniesienia wskazują, że największe zagrożenie stwarzają włókna bardzo cienkie, o średnicach mniejszych niż 1µm i długości większej niż 8 µm. Natomiast włókna krótsze wykazują słabsze działanie zwłókniające. Badania epidemiologiczne wykazały, że ryzyko rozwoju raka płuc, tak jak pylicy azbestowej, jest proporcjonalne do tzw. skumulowanego narażenia, wyrażanego jako iloczyn średniego stężenia włókien respirabilnych azbestu w powietrzu i czasu narażenia. Skumulowane narażenie jest proporcjonalne do dawki wchłoniętego do organizmu pyłu azbestu. Stwierdzono, że zależność pomiędzy zapadalnością na raka płuc i azbestozę a dawką azbestu jest prawie liniowa. Badania wykazały ponad to, że równoczesne narażenie na dym tytoniowy zwiększa ryzyko rozwoju raka płuc osób narażonych na azbest. Średni okres utajenia raka płuc wynosi około 25 lat. Wyniki badań epidemiologicznych nie potwierdziły sugestii, że tylko azbesty amfibolowe mogą być przyczyną rozwoju raka płuc. Uznaje się więc, że wszystkie typy azbestów są niebezpieczne. 1
Złośliwe międzybłoniaki, stwierdzane po wieloletnim okresie utajenia, występowały nawet w wyniku krótkotrwałego narażenia na azbest. Okres utajenia między pierwszym narażeniem na azbest a wykryciem międzybłoniaka waha się w granicach 30 do 35 lat. Nie stwierdzono zależności częstości występowania międzybłoniaka od nawyku palenia tytoniu. Według wielu badaczy przyczyną rozwoju międzybłoniaków jest prawdopodobnie narażenie na azbest amfibolowy (krokidolit). Trudności jednoznacznego stwierdzenia wynikają z faktu, że praktycznie w przemyśle nie stwierdzano narażenia wyłącznie na amfibole. Wysokie stężenia włókien azbestu w zakładach wydobycia i przetwarzania azbestu było przyczyną dużej zachorowalności na wszystkie choroby azbestozależne: pylicę azbestową, raka płuc i międzybłoniaki. Jak wynika z badań prowadzonych w Polsce przez Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu już od 1981 roku, na początku lat 80-tych ubiegłego wieku w zakładach azbestowo-cementowych stężenie średniozmianowe przekraczało nawet wartość 10 wł/cm 3. Duża zachorowalność w przemyśle azbestowym, a nawet wśród ludności zamieszkującej w bezpośrednim sąsiedztwie zakładów produkcyjnych, była przyczyną podjęcia w różnych krajach działań mających na celu eliminację azbestu z produkcji i zastąpienia go innymi mniej szkodliwymi materiałami. Skutki narażenia w postaci nienowotworowych i nowotworowych chorób układu oddechowego, ze względu na długi okres utajenia, będą stwierdzane u byłych pracowników jeszcze przez wiele lat. Skutki zdrowotne narażenia środowiskowego Po zakończeniu produkcji, źródłem emisji włókien azbestu mogą być nadal użytkowane wyroby zawierające azbest. Do takich wyrobów należy zaliczyć m.in. płyty azbestowo-cementowe stanowiące pokrycie elewacyjne budynków, pokrycia dachowe, rury azbestowo-cementowe wodociągowe oraz w kanałach wentylacyjnych, okładziny szczęk hamulcowych w starych samochodach i inne. Wyroby te mogą powodować zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego, mieszkań i wody pitnej. Badania skutków zdrowotnych zanieczyszczenia azbestem powietrza atmosferycznego i wody pitnej, przeprowadzane m.in. w USA i Kanadzie, nie dostarczyły dowodów zwiększonego ryzyka występowania nowotworów złośliwych zależnych od azbestu w populacji generalnej. Uznano więc, że ryzyko międzybłoniaka i raka płuc w populacji generalnej, przypisywane narażeniu komunalnemu na azbest jest bardzo niskie, a ryzyko pylicy azbestowej można uznać za równe zeru. Badania te nie dostarczyły też dowodów zwiększonego ryzyka raków przewodu pokarmowego związanych ze spożywaniem wody pitnej zanieczyszczonej włóknami azbestu, jak niektórzy badacze wcześniej sugerowali. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) na podstawie wyników badań uznała w 1996 r., że nie ma przekonywujących danych, aby azbest wchłonięty z wodą pitną był groźny dla zdrowia i wynika z tego wniosek, że nie ma potrzeby ustanawiać zaleceń dla azbestu w wodzie pitnej. Na podstawie badań stwierdzono, że w przypadku narażenia środowiskowego na pył azbestu, zagrożeniem zdrowia może być w zasadzie tylko miedzybłoniak opłucnej i wzrost ryzyka raka płuc. Wiąże się to ze znacznie niższym poziomem stężenia włókien respirabilnych azbestu w powietrzu atmosferycznym, niż w zakładach przemysłowych. Ponieważ badania populacji generalnej nie pozwoliły na określenie ilościowej zależności pomiędzy narażeniem komunalnym a częstością nowotworów, to do zgrubnego szacowania zapadalności na raka płuc i międzybłoniaka wykorzystuje się zależności określone dla narażenia zawodowego. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) dodatkowe ryzyko raka płuc w populacji generalnej (gdzie palacze stanowią około 30%), narażonej przez całe życie (70 lat) na stężenie włókien azbestu dłuższych niż 5 µm w granicach od 0,0001 wł/cm 3 do 0,001 wł/cm 3 wynosi jeden na milion (1. 10-6 ). Natomiast dodatkowe względne ryzyko międzybłoniaka było oceniane jako jeden na milion dla narażenia całożyciowego na stężenia 2
amfiboli w zakresie od 0,00001 do 0,0001 wł/cm 3 (10-100 wł/m 3 ) lub w przypadku narażenie na stężenie chryzotylu w granicach od 0,0001 do 0,001 wł/cm 3 (100-1000 wł/m 3 ). Dla porównania zagrożenie rakiem płuc w wyniku zawodowego narażenia na stężenie 0,2 wł/cm 3 (odpowiadające wartości dopuszczalnej) dla 20 lat było oceniane jako 4000 na milion. Narażenie komunalne na azbest w miastach polskich Badania przeprowadzone na terenie Śląska przez Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu na osiedlach mieszkaniowych, na których były budynki z elewacją pokrytą płytami a-c wykazały, że stężenie włókien respirabilnych w powietrzu w pobliżu budynków mieszkalnych na ogół nie przekraczały wartości 0,001 wł/cm 3 (1000 wł/m 3 ). Badane osiedla mieszkaniowe były oddalone od bardzo ruchliwych traktów komunikacyjnych. Zmierzone stężenia nie przekraczały obowiązującej w latach 90-tych wartości dopuszczalnej 1000 wł/m 3. Poziom stężenia włókien w powietrzu atmosferycznym jest więc o kilka rzedów wielkości mniejszy, niż był w zakładach produkcyjnych. W miejscach bardzo dużego natężenia ruchu samochodów, na początku lat 90-tych ubiegłego stulecia, stężenie maksymalne włókien azbestu sięgało wartości około 3000 wł/m 3 (prawdopodobnie ze szczęk hamulcowych). Badanie zawartości włókien azbestu w wodzie pitnej pobranej w 6 punktach z jednej sieci miejskiej, w której były rury azbestowo-cementowe, wykazały obecność włókien azbestu w granicach 7 10 3-14 10 3 włókien w jednym litrze. Agencja Ochrony Środowiska w USA określiła, że dopuszczalna liczba włókien azbestu w wodzie. pitnej wynosi 7 10 6 wł/litr Narażenie mieszkańców na azbest w związku z usuwaniem płyt a-c z budynków W związku z przystąpieniem w Polsce do realizacji programu rządowego dotyczącego usunięcia z terytorium kraju materiałów zawierających azbest, Instytut prowadzi od trzech lat badania poziomu stężenia włókien azbestu w powietrzu na terenie osiedli mieszkaniowych w czasie trwania prac przy usuwaniu płyt a-c z elewacji i dachów budynków, w celu stwierdzenia, czy prace te mogą zwiększać zagrożenie zdrowia mieszkańców. Wyniki badań wykazały, że w czasie wykonywania remontów poziom stężenia włókien respirabilnych w powietrzu w otoczeniu budynków istotnie wzrastał. Największe wartości stężenia w granicach 0,02 wł/cm 3 do 0,17 wł/cm 3 stwierdzano bezpośrednio przy demontażu płyt a-c z elewacji, na rusztowaniach, które były odizolowane od otoczenia folią. Pomimo, że miejsca wykonywania prac były odizolowane, poziom stężenia włókien w powietrzu w różnych miejscach w otoczeniu remontowanych budynków był istotnie wyższy (dochodził do 0,006 wł/cm 3 ) niż przed rozpoczęciem prac. Po upływie jednego do trzech miesięcy od zakończenia remontu elewacji, poziom stężenia włókien w otoczeniu budynków był na ogół istotnie niższy niż w czasie trwania prac remontowych. Jednak wyniki pomiarów wykonywanych w jednym mieście w czasie prac remontowych około 30 budynków wskazują, że prace przy jednym budynku mogą wpływać na podwyższenie poziomu stężenia włókien respirabilnych w powietrzu w otoczeniu innych budynków. Wydaje się, że po trwających przez trzy lata remontach budynków w tym mieście poziom stężeń włókien w powietrzu nie obniżył się jeszcze do wartości początkowych. Instytut będzie kontynuował prace mające na celu zbadanie po jakim czasie od zakończenia remontów elewacji nastąpi zanik włókien w powietrzu. Z badań wykonanych w USA wynika, że do całkowitego zaniku włókien po usunięciu azbestu musi upłynąć co najmniej 4 lata. 3
Tabela 1 Wyniki pomiarów stężenia włókien respirabilnych azbestu w powietrzu atmosferycznym. Stężenie włókien respirabilnych azbestu wł/cm 3 od do Osiedle mieszkaniowe: budynki z elewacją a-c, z dala od dróg o dużym natężeniu ruchu < 0,001 0,001 Tabela 2 Wyniki pomiarów stężenia włókien respirabilnych azbestu w powietrzu atmosferycznym (metoda mikroskopii optycznej) w czasie usuwania płyt a-c z elewacji budynków. Średnie stężenie włókien respirabilnych wł/ cm 3 Przy ścianie demontażu płyt 0,080 W odległości od remontowanej ściany 5-10 m 10-20 m do 30 m 0,006 0,004 0,003 Tabela 3 Wyniki pomiarów stężenia włókien azbestu w powietrzu atmosferycznym (metoda mikroskopowo-optyczna) po usunięciu płyt a-c z elewacji budynków. Stężenie włókien respirabilnych azbestu wł/cm 3 od do 4
W otoczeniu budynków po usunięciu płyt (1-3miesięcy). 0,001 0,004 5