Rozdział 1. System środków zaskarżenia w polskim prawie karnym procesowym

Rozdział 1. System środków zaskarżenia w polskim prawie karnym procesowym 1. Ogólna charakterystyka środków zaskarżenia w polskim prawie karnym procesowym Każdy model postępowania prawnego, w tym postępowania karnego, powinien przewidywać możliwość korekty błędu dokonanego przez organ procesowy w toku procedowania, a zwłaszcza przy wydawaniu przez niego orzeczenia, zarządzenia czy też dokonywaniu innej czynności procesowej, a także jej zaniechaniu. Ustawodawcy tworzą zatem różnorakie systemy kontroli decyzji procesowych oraz korekty wadliwych czynności podejmowanych w toku postępowania. Niezależnie jednak od tego, czy chodzi o wady orzeczenia, będące wynikiem niewłaściwie przeprowadzonego postępowania, czy też o korektę wadliwie dokonanej innej czynności procesowej (zwłaszcza jeśli naruszają one prawa lub godzą w interesy procesowe stron albo innych uczestników postępowania), konieczne jest stworzenie takich możliwości procesowych, by podmiot zainteresowany mógł doprowadzić do zmiany lub pozbawienia mocy prawnej zapadłej decyzji procesowej albo żądać poddania kontroli przez inny organ wadliwie dokonanej czynności procesowej. Taki cel mają spełnić środki zaskarżenia. Środki zaskarżenia są to wszelkie przewidziane w prawie karnym procesowym sposoby, za pomocą których uprawniony podmiot niezadowolony z rozstrzygnięcia (z wydanego orzeczenia, zarządze- Cel środków zaskarżenia Definicja środków zaskarżenia 5

Część I. Komentarz praktyczny z orzecznictwem System środków zaskarżenia Zwyczajne środki zaskarżenia Nadzwyczajne środki zaskarżenia nia) może dążyć do jego zmiany lub uchylenia. Ściślej jeszcze rzecz ujmując, są to środki prawne, za pomocą których podmiot mający w tym interes prawny ma możliwość wzruszenia zapadłej decyzji procesowej poprzez poddanie jej kontroli innego organu procesowego albo może pozbawić ją mocy lub żądać kontroli innej, niebędącej decyzją, czynności procesowej (zob. T. Nowak, S. Stachowiak, Prawo karne procesowe dynamika postępowania, Bydgoszcz 1999, s. 133 i n.). Wszystkie przewidziane w danym postępowaniu środki zaskarżenia tworzą określony zbiór, nazywany systemem środków zaskarżenia. W jego skład mogą wchodzić instrumenty prawne o różnej charakterystyce. Mogą to być zwyczajne bądź nadzwyczajne środki, służące odpowiednio do kontroli nieprawomocnych albo prawomocnych orzeczeń. W polskiej doktrynie nie ma jednolitości w klasyfikowaniu środków zaskarżenia przyjętych przez ustawodawcę. Przy analizie każdego z nich kluczowe jest ustalenie jego cech charakterystycznych, co pozwala na właściwe ich przypisanie do określonej grupy środków zaskarżenia. W sposób zgodny przyjmuje się jednak, że na gruncie postępowania karnego, kształtowanego ustawą z 6.6.1997 r. Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 1749 ze zm.), system środków zaskarżenia tworzą zwyczajne i nadzwyczajne środki. Zwyczajne środki zaskarżenia przewidziane są do kontroli nieprawomocnych orzeczeń (postanowień i wyroków), niektórych zarządzeń, a nawet czynności niebędących decyzjami procesowymi. Ich celem jest uchylenie albo pozbawienie mocy prawnej danej czynności procesowej lub faktycznej. Ustawodawca przewiduje, iż korzystać z nich mogą strony procesowe, a także inni uczestnicy procesu niemający statusu strony procesowej. Środki nadzwyczajne służą od orzeczeń prawomocnych, przy czym korzystać z nich mogą uczestnicy postępowania (przede wszystkim strony procesowe), jak też niekiedy podmioty nieuczestniczące w postępowaniu, lecz uprawnione do inicjowania kontroli bądź wzruszenia prawomocnego orzeczenia, w oparciu o przyznane im przez ustawodawcę kompetencje (por. art. 521 KPK). 6

Rozdział 1. System środków zaskarżenia w polskim... W ramach systemu zwyczajnych środków zaskarżenia na gruncie polskiego prawa karnego procesowego wymienia się: 1) środki odwoławcze, 2) sprzeciwy, 3) quasi-sprzeciwy, 4) natychmiastowe odwołanie, a także inne środki zaskarżenia. Przedmiotem analizy w niniejszym opracowaniu jest grupa środków zaskarżenia należąca do zwyczajnych, a także nadzwyczajnych środków kontroli prawidłowości decyzji lub czynności procesowych, a także takich środków, które są wykorzystywane w postępowaniu toczącym się na podstawie przepisów ustawy z 10.9.1999 r. Kodeks karny skarbowy (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 2137 ze zm.). Środki odwoławcze, które, jak wspomniano wyżej, należą do systemu środków zaskarżenia, są na tyle charakterystyczne, że tworzą osobną podgrupę. Cechy środków odwoławczych i ich cele procesowe oraz skutki ich wniesienia przez uprawnione podmioty (czyli możliwe reakcje organów procesowych powołanych do ich rozpoznania) determinują reguły i sposób ich sporządzania oraz wnoszenia. W tym miejscu wypada zaznaczyć, że do środków odwoławczych należą te, które przysługują od decyzji nieprawomocnych lub od innych czynności, niebędących decyzjami procesowymi. Ich celem jest wywołanie kontroli wadliwego orzeczenia bądź zarządzenia (również wadliwej czynności procesowej) przez inny organ niż ten, który decyzję wydał lub dokonał czynności. Regułą jest dokonywanie tej kontroli z inicjatywy strony procesowej lub innego uczestnika procesu przez organ instancyjnie wyższy lub usytuowany wprawdzie w pozycji równorzędnej, lecz mający kompetencje kontrolne (tzw. instancja pozioma). Do grupy środków odwoławczych należą apelacja od nieprawomocnych wyroków i zażalenie na nieprawomocne postanowienia, zarządzenia oraz na niektóre czynności procesowe, a także na zaniechanie czynności (por. art. 467 1 KPK). Jak wyżej wspomniano, środki odwoławcze odróżniają się od innych środków zaskarżenia określonymi cechami. Są to dewolutywność, suspensywność, skargowość i zakaz reformationis in peius. Wystąpienie tych cech pozwala na zakwalifikowanie danego środka zaskarżenia do grupy środków odwoławczych. Rodzaje zwyczajnych środków zaskarżenia Środki odwoławcze Cechy środków odwoławczych 7

Część I. Komentarz praktyczny z orzecznictwem Dewolutywność i suspensywność mają nieco inne natężenie w zależności od rodzaju środka odwoławczego. Apelacja od wyroku sądu karnego jest bowiem środkiem o bezwzględnej dewolutywności i suspensywności. Oznacza to, iż wniesienie apelacji zawsze i bezwarunkowo przenosi sprawę do rozpoznania do drugiej instancji, powołanej do kontroli wyroku i postępowania pierwszoinstancyjnego. Suspensywność, także bezwzględna, oznacza, iż wniesienie apelacji wstrzymuje wykonanie i uprawomocnienie się zaskarżonego za jej pomocą wyroku. Dla odmiany zażalenie, które jest drugim w systemie odwoławczym środkiem, cechuje się względną dewolutywnością i względną suspensywnością. Oznacza to, iż wniesienie zażalenia nie zawsze przenosi sprawę do rozpoznania do drugiej instancji (czy też do innego organu kontrolnego) i nie zawsze wstrzymuje wykonanie zaskarżonego zażalenia. Kwestie te zostały szerzej omówione w opracowaniu poświęconym sporządzaniu środków odwoławczych w postępowaniu karnym (H. Paluszkiewicz, Sporządzanie środków odwoławczych w postępowaniu karnym. Komentarz praktyczny wraz z orzecznictwem. Wzory pism procesowych z objaśnieniami, Warszawa 2013, s. 3). Wymieniana jako charakterystyczna dla środków odwoławczych skargowość oznacza, iż kontrola instancyjna może zostać uruchomiona tylko w razie wniesienia przez uprawnionego uczestnika postępowania, w ustawowo określonym terminie, prawidłowo sporządzonego środka odwoławczego. Pełni on w procesie karnym funkcję skargi etapowej, tzn. jego wniesienie co do zasady powoduje rozpoczęcie kontroli dokonywanej przez inny organ. Organ powołany do kontroli nie jest uprawniony do samodzielnego wszczynania postępowania kontrolnego. Jest mu potrzebny impuls w postaci skargi. Taką właśnie skargą uruchamiającą kontrolę prawidłowości orzeczeń, jak też innych czynności procesowych są apelacja i zażalenie. Cechą charakteryzującą środki odwoławcze jest również zakaz reformationis in peius, który należy rozumieć jako zakaz orzekania na niekorzyść oskarżonego, gdy został wniesiony środek odwoławczy jedynie na jego korzyść (art. 434 1 KPK). Zakaz ten dotyczy również orzekania po przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania przez sąd pierwszej instancji, gdy zaskarżono orzecze- 8

Rozdział 1. System środków zaskarżenia w polskim... nie tylko na korzyść oskarżonego (art. 443 KPK). Sąd odwoławczy może orzec tylko w granicach zaskarżenia wskazanych w środku odwoławczym i tylko w razie stwierdzenia uchybień podniesionych w środku odwoławczym, chyba że ustawa nakazuje wydanie orzeczenia niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów. W tym miejscu warto tylko dla wyraźnego odróżnienia od grupy środków odwoławczych, do której należą apelacja i zażalenie, wskazać na pozostałe środki zaskarżenia zaliczane do grupy zwyczajnych. To one będą także przedmiotem dalszych rozważań. Są to sprzeciwy, czyli środki służące od decyzji nieprawomocnych i o skutku kasacyjnym. Nie posiadają one cechy dewolutywności. Do tej grupy należą sprzeciw od postanowień i zarządzeń wydawanych przez referendarza sądowego (art. 93a 3 KPK), sprzeciw od wyroku nakazowego (art. 506 1 KPK) oraz usprawiedliwienie osoby ukaranej karą porządkową (art. 286 KPK), a ponadto zważywszy na ich skutki prawne żądania rozpoznania sprawy pomimo objęcia jej amnestią, zawarte w postanowieniach ustaw amnestyjnych. Grupę tzw. quasi-sprzeciwów tworzą inne zwyczajne środki zaskarżenia o charakterze zbliżonym do sprzeciwów, nieposiadające w pełni tożsamych cech. W wyniku ich wniesienia decyzja procesowa, która ma zostać poddana kontroli, nie traci swej mocy, mimo że na skutek kolejnej decyzji faktycznie przestaje istnieć (por. wniosek o przywrócenie terminu zawitego art. 126 KPK). Natomiast odwołanie jest takim środkiem zaskarżenia, jaki służyć może każdej zainteresowanej osobie (uczestnikowi postępowania por. T. Grzegorczyk, Odwołanie w systemie karno-procesowych środków zaskarżenia, w: Środki zaskarżenia, red. A. Gaberle, S. Waltoś, Warszawa 2000, s. 407 425; T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2003, s. 778). Przewiduje je np. art. 373 KPK jako środek zaskarżenia służący od zarządzeń przewodniczącego składu wieloosobowego, wnoszony do sądu procedującego na rozprawie, a także na posiedzeniu (jeśli sąd w takim powiększonym składzie proceduje). Przedmiotem odwołania są zarządzenia związane z tzw. kierownictwem formalnym, które należy do kompetencji przewodniczącego składu orzekającego. Sprzeciwy Quasi-sprzeciwy i odwołanie 9

Część I. Komentarz praktyczny z orzecznictwem Inne środki zaskarżenia Modele środków zaskarżenia Rodzaje nadzwyczajnych środków zaskarżenia Wypada w tym miejscu także krótko wspomnieć o tzw. innych środkach zaskarżenia stanowiących również element szeroko pojętego systemu środków zaskarżenia przewidzianego przez ustawodawcę polskiego w toku procesu karnego. Do tej grupy zalicza się wnioski o przeprowadzenie kontroli z urzędu (art. 9 2 KPK), np. wniosek podejrzanego (oskarżonego) o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego (art. 254 KPK), a także inne wnioski. Należy podkreślić, iż system środków zaskarżenia może być oparty na modelu dwu- lub trójinstancyjnym. Przyjęcie jednego z tych modeli w porządku prawnym danego państwa wskazuje na zadania, jakie stawia ustawodawca organowi kontrolującemu, i tym samym określa, jakie decyzje co do kontrolowanego rozstrzygnięcia jest on władny podjąć. Najkrócej rzecz ujmując, spotykane są także dwa systemy środków zaskarżenia: apelacyjny i kasacyjny. W systemie apelacyjnym organ powołany do kontroli orzeczenia dokonuje jego pełnej merytorycznej kontroli wraz z ponownym postępowaniem dowodowym, po którym orzeczenie jest zatwierdzane albo uchylane i zastępowane nowym, wydawanym przez organ kontrolujący. Wydawane jest orzeczenie reformacyjne (reformatoryjne). W systemie kasacyjnym orzeczenie w wyniku rozpoznania zaskarżenia jest uchylane. Organ kontrolujący wydaje zatem orzeczenie o skutku kasacyjnym. Polski system środków zaskarżenia w procesie karnym nie jest jednorodny. Nie jest bowiem ani czysto apelacyjny, ani też nie ma wyłącznie cech kasacyjnych. Oprócz grupy zwyczajnych środków zaskarżenia, polski ustawodawca wyróżnia w systemie także inne środki, które również służą do kontroli zapadłych w toku postępowania karnego orzeczeń. Są to środki nadzwyczajne, przysługują one bowiem określonym podmiotom i wnoszone są w celu wzruszenia prawomocnych decyzji procesowych (orzeczeń). Do nadzwyczajnych środków zaskarżenia należą kasacja (służy od prawomocnych orzeczeń) oraz wniosek o wznowienie postępowania karnego prawomocnie zakończonego. Przysługują one stronom procesowym, jednak mogą być wnoszone także przez tzw. podmioty specjalne: Ministra Sprawiedliwości Prokuratora 10

Rozdział 1. System środków zaskarżenia w polskim... Generalnego, Rzecznika Praw Obywatelskich, Rzecznika Praw Dziecka. Od 15.4.2016 r. w polskim systemie środków zaskarżenia pojawił się nowy środek zaskarżenia o nadzwyczajnym charakterze. Jest to skarga na wyrok sądu odwoławczego o treści kasatoryjnej, czyli uchylający wyrok sądu pierwszej instancji i przekazujący sprawę do ponownego rozpoznania. Stanowi on oryginalne rozwiązanie polskiego prawodawcy i nie posiada swego odpowiednika w tych systemach środków zaskarżenia, które są zbudowane na zbliżonych do polskiego systemu podstawach. W doktrynie zwraca się uwagę na pewne podobieństwo założeń konstrukcyjnych tego środka do kasacji, stanowiącej podstawowy nadzwyczajny środek zaskarżenia prawomocnych orzeczeń. Kasacja posiada cechę bezwzględnej dewolutywności (do jej rozpoznania właściwy jest wyłącznie Sąd Najwyższy i przysługuje ona od prawomocnych orzeczeń sądów odwoławczych). Jest środkiem względnie suspensywnym, bowiem Sąd Najwyższy może wstrzymać wykonanie zaskarżonego orzeczenia, jak i innego orzeczenia, którego wykonanie zależy od rozstrzygnięcia kasacji (art. 532 1 KPK). Podobnie ukształtowana została skarga na wyrok sądu odwoławczego, która również jest rozpoznawana przez Sąd Najwyższy i także ma cechę bezwzględnej dewolutywności oraz suspensywności, choć nie ma skutku ściśle reformatoryjnego (nie może doprowadzić do zmiany zaskarżonego orzeczenia, a jedynie do jego uchylenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania przez sąd odwoławczy). Należy także uznać, że przysługuje ona od wyroku, który ma cechę prawomocności (co nie jest równoznaczne z zakończeniem postępowania wskutek wydania takiego orzeczenia). Do grupy nadzwyczajnych środków zalicza się w doktrynie także wniosek o stwierdzenie nieważności prawomocnego orzeczenia w trybie ustawy z 23.2.1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 1583 ze zm.), a także na gruncie Kodeksu karnego skarbowego wniosek skazanego o wyznaczenie rozprawy w postępowaniu wobec nieobecnych (art. 177 KKS w wyniku wniesienia tego środka orzeczenie traci moc prawną, gdy skazany stawi się na rozprawę). Ze względu na charakter prawny za nadzwyczajny środek zaskarżenia 11

Część I. Komentarz praktyczny z orzecznictwem uważa się również wniosek wskazany w art. 12a ustawy z 6.6.1997 r. Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 556 ze zm.). 2. Dwuinstancyjność postępowania karnego Model polskiego postępowania karnego Cechą polskiego postępowania karnego jest jego dwuinstancyjność. Model kontroli orzeczenia wydanego w sprawach karnych przez dwie instancje przewidują zarówno Kodeks postępowania karnego, jak i Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.). Wprowadzając w Kodeksie postępowania karnego dwuinstancyjność postępowania sądowego, ustawodawca zrealizował standard, o którym mowa w art. 176 ust. 1 Konstytucji RP. Dwuinstancyjność postępowania to przy tym jeden z warunków sprawiedliwości proceduralnej. Model takiego właśnie postępowania karnego jest także zgodny z aktami międzynarodowymi odnoszącymi się do ochrony praw i wolności człowieka, które wiążą Polskę. Prawo odwołania się od wyroku sądu pierwszej instancji wynika z postanowień art. 14 ust. 5 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 19.12.1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167, zał.), przewidującego, iż każda osoba skazana za przestępstwo ma prawo odwołania się do sądu wyższej instancji w celu ponownego rozpatrzenia orzeczenia o winie i karze zgodnie z ustawą. Gwarancję kontroli instancyjnej orzeczeń (wyroków) wydawanych w sądzie karnym pierwszej instancji przewiduje również podpisany przez Polskę Protokół Nr 7 z 22.11.1984 r. do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz.U. z 2003 r. Nr 42, poz. 364), który w art. 2 przewiduje dla każdego, kto został uznany przez sąd za winnego popełnienia przestępstwa, prawo do rozpatrzenia przez sąd wyższej instancji jego sprawy, tak w przedmiocie winy, jak też co do kary, a korzystanie z tego prawa ma być regulowane ustawą. Jednocześnie przepis ten wprowadza pewne ograniczenia (wyjątki), przewidując odstąpienie od tej zasady tylko w przypadku drobnych przestępstw, określonych w ustawie, lub w przypadkach gdy dana osoba była sądzona w pierwszej instancji 12

Rozdział 1. System środków zaskarżenia w polskim... przez Sąd Najwyższy lub została uznana za winną i skazana w wyniku zaskarżenia wyroku uniewinniającego sądu pierwszej instancji. Standard konstytucyjny, który przewiduje model postępowania (co najmniej) dwuinstancyjnego (zob. art. 176 ust. 1 oraz art. 78 Konstytucji RP), podobnie zresztą jak przewidują to przepisy Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4.11.1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) (art. 13), wcale nie oznacza, że tożsame rozstrzygnięcia mają zapaść w sądach pierwszej i drugiej instancji w tym sensie, że sąd odwoławczy miałby co najwyżej możliwość utrzymania w mocy zaskarżonego orzeczenia, a jeśli takie rozstrzygnięcie byłoby nie do zaakceptowania, to zmuszony byłby jedynie do uchylenia takiego orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania. Jak zauważa Sąd Najwyższy rzecz więc w tym, aby sprawa została rozpoznana w dwóch instancjach, a nie w tym, aby każde rozstrzygnięcie było poddane zawsze kontroli instancyjnej (post. SN z 12.4.2012 r., IV KK 28/12, Legalis). Konsekwencją przyjęcia modelu postępowania karnego dwuinstancyjnego są określenie w ustawie organów powołanych do rozpoznawania spraw i podejmowania decyzji procesowych w pierwszej instancji oraz wskazanie organów bądź też zasad rozpoznawania środków zaskarżenia od decyzji organów pierwszoinstancyjnych. Mając na uwadze, iż kontroli w toku instancji podlegają zarówno orzeczenia (wyroki, postanowienia), jak i niektóre zarządzenia, a nawet czynności niebędące decyzjami procesowymi, ustawa przyznaje prawo do rozpoznawania środków odwoławczych różnym organom. Inaczej kształtuje się bowiem tok instancji w postępowaniu przygotowawczym (art. 465 KPK), a inaczej w postępowaniu sądowym pierwszo- i drugoinstancyjnym (art. 425 i 426 KPK). Należy mieć na uwadze, że nie zawsze organ wyższej instancji jest organem nadrzędnie usytuowanym w hierarchii organów procesowych. Niekiedy organem powołanym do rozpoznawania i rozstrzygania środków zaskarżenia jest zupełnie inny organ, który wskazany został przez ustawodawcę jako organ drugiej instancji (np. sąd właściwy do rozpoznania sprawy rozpoznaje zażalenia na postanowienia prokuratora art. 465 KPK). Wspomnieć należy też o tzw. instancji Kontrola instancyjna 13

Część I. Komentarz praktyczny z orzecznictwem Prawomocność orzeczenia poziomej, którą tworzą równorzędne organy do tych, które orzekały w pierwszej instancji. Z taką sytuacją mamy do czynienia w przypadku postanowień wskazanych w art. 426 2 KPK (postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania wydane wskutek zażalenia, wydane w toku postępowania odwoławczego postanowienie o przeprowadzeniu obserwacji, postanowienie o zastosowaniu środka zapobiegawczego lub nałożeniu kary porządkowej) oraz w przedmiocie kosztów postępowania, o których po raz pierwszy orzeka sąd odwoławczy, od których środek odwoławczy w postaci zażalenia rozpoznaje inny równorzędny skład sądu odwoławczego. Jeszcze inaczej kwestia ta kształtuje się w odniesieniu do środków zaskarżenia zaliczonych do pozostałych grup zwyczajnych środków (sprzeciwy, quasi-sprzeciwy, odwołania, wnioski o przeprowadzenie kontroli z urzędu). Tu ustawa przewiduje odpowiedni tryb zaskarżania, dopasowując go do cech poszczególnych środków. Sprzeciwy i quasi- -sprzeciwy ze względu na swój kasacyjny charakter powodują utratę mocy obowiązującej zaskarżonego orzeczenia. Dalsze rozpoznanie sprawy następuje przed tym samym organem (sądem), który wydał zaskarżony wyrok (por. jednak art. 93a 3 KPK dotyczący sprzeciwu na postanowienia i zarządzenia referendarza sądowego). W przypadku odwołania od zarządzeń porządkowych przewodniczącego składu kolegialnego, o jego skuteczności i uchyleniu zarządzenia decyduje skład orzekający, przed którym toczy się rozprawa. O organach właściwych do rozpoznawania poszczególnych środków zaskarżenia będzie mowa w dalszej części opracowania. W tym miejscu należy tylko przypomnieć podział środków zaskarżenia na zwyczajne, przysługujące od nieprawomocnych decyzji procesowych, oraz na nadzwyczajne, służące do wzruszania prawomocnych orzeczeń. Orzeczenie uzyskuje prawomocność formalną, gdy: wyczerpany został tok instancji, tzn. organ drugiej instancji utrzymał w mocy zaskarżoną decyzję, ustawa uznaje za niedopuszczalne zaskarżenie decyzji procesowej wydanej w pierwszej instancji, uprawniony (np. strona) zrezygnował z wniesienia środka zaskarżenia od decyzji wydanej w pierwszej instancji lub po jego wniesieniu skutecznie cofnął ten środek. Orzeczenie prawomocne kończy formalnie proces karny; jednak może on być podjęty (wzruszony), 14

Rozdział 1. System środków zaskarżenia w polskim... jeśli orzeczenie zostanie zaskarżone przy użyciu nadzwyczajnych środków zaskarżenia, co jest możliwe w określonych sytuacjach i przy spełnieniu określonych warunków formalnych. Do czasu rozstrzygnięcia o skuteczności tych nadzwyczajnych środków zaskarżenia orzeczenie wywołuje stan rzeczy osądzonej (res iudicata), a to oznacza domniemanie prawdziwości ustaleń dokonanych w tej decyzji procesowej oraz jej zgodność z przepisami prawa i prawomocność materialną. Warto w tym miejscu odnotować, że w doktrynie i orzecznictwie sądowym rozważana jest kwestia prawomocności orzeczenia w powiązaniu z cechą jego trwałości, zapewniającej ostatecznie stabilizację prawną. Zauważa się przy tym, że prawomocność nie jest wartością bezwzględnie chronioną, a jej zakres jest ukształtowany przez ustawę, w której określone są wyjątki i ograniczenia oraz reguły pozwalające na przełamanie gwarancyjnej funkcji prawomocności (uchw. SN (7) z 29.11.2016 r., I KZP 6/16, OSNKW 2017, Nr 1, poz. 1 uzasadnienie). W doktrynie na tym tle rozróżnia się przy tym orzeczenia zdolne do nabycia cechy prawomocności i takie, które nie są zdolne do jej uzyskania (por. S. Steinborn, Prawomocność części orzeczenia w procesie karnym, Warszawa 2011, s. 68 i n.). 3. Wybór orzecznictwa 3.1. Ogólna charakterystyka środków zaskarżenia Prawo do obrony na etapie postępowania odwoławczego Zasada wyrażona w art. 6 KPK na etapie postępowania odwoławczego skonkretyzowana została m.in. w art. 425 1 KPK, który to przepis przyznaje oskarżonemu jako stronie prawo do spowodowania własnym działaniem kontroli odwoławczej wyroku sądu pierwszej instancji. Zgodnie z art. 433 1 KPK kontrola apelacyjna powinna objąć swoim zakresem wszystkie zarzuty podnoszone w apelacjach wniesionych przez strony. W sytuacji zatem kiedy oskarżony uznał za potrzebne przedstawić w osobistej apelacji argumenty mające przemawiać, jego zdaniem, za potrzebą uchylenia zaskarżonego 15

Część I. Komentarz praktyczny z orzecznictwem wyroku, nie powinien być, co oczywiste, pozbawiony możliwości rozpoznania złożonego przez niego środka odwoławczego. wyr. SN Izba Karna z 25.10.2005 r., IV KK 368/05, KZS 2006, Nr 7 8, poz. 60 Analiza uchybień podniesionych w środku odwoławczym przez podmiot kwalifikowany Uchybienia podniesione w środku odwoławczym, pochodzącym od podmiotu kwalifikowanego, to uchybienia wskazane w jego zarzucie. Wszystkie inne, dodatkowe tezy, dowodzone w uzasadnieniu takiego środka, wykraczające poza literalne brzmienie zarzutu, nie muszą, a nawet nie mogą być przedmiotem analizy sądu odwoławczego. Ich uwzględnienie godziłoby bowiem w jeden z filarów procesu karnego zasadę reformationis in peius. Stanowisko, że na podstawie art. 118 1 i 2 KPK organ procesowy ocenia także rzeczywisty zakres zaskarżenia i treść zarzutu, nie ma zastosowania przy ocenie środka zaskarżenia pochodzącego od podmiotu kwalifikowanego, składanego na niekorzyść oskarżonego, z uwagi na bardzo rygorystyczne brzmienie art. 434 1 KPK, który wolę zaskarżenia w szerszym zakresie nakazuje wyrazić w precyzyjnie sformułowanym zarzucie, przez wskazanie konkretnego uchybienia, nie zaś w jego uzasadnieniu. wyr. SN Izba Wojskowa z 4.10.2012 r., WA 20/12, Legalis Niezaskarżalność postanowienia w przedmiocie zawieszenia postępowania odwoławczego Niedopuszczalne jest zaskarżenie postanowienia sądu w przedmiocie zawieszenia postępowania odwoławczego. post. SN Izba Wojskowa z 18.12.2012 r., WZ 32/12, www.sn.pl Zażalenie na postanowienie prokuratora o pozostawieniu bez rozpoznania środka odwoławczego Nie przysługuje zażalenie na postanowienie o pozostawieniu bez rozpoznania środka odwoławczego z powodu jego niedopuszczalności wynikającej z braku substratu zaskarżenia. post. SN Izba Karna z 9.6.2006 r., I KZP 13/06, OSNwSK 2006, Nr 12, poz. 108, s. 1 16

Rozdział 1. System środków zaskarżenia w polskim... Charakter prawomocności orzeczenia Prawomocność orzeczenia powstaje w określonym czasie z mocy samego prawa. Dlatego bez znaczenia prawnego jest zarówno niewydanie stwierdzającego stan prawomocności zarządzenia, które ma charakter jedynie deklaratoryjny, jak i wykonywanie dalszych czynności przez organy procesowe i strony, tak jakby wcześniej nie doszło do uprawomocnienia się orzeczenia. wyr. SN Izba Karna z 14.9.2005 r., IV KK 177/05, Legalis Brak statusu prawomocności orzeczenia sądu kończącego postępowanie dla postanowienia sądu, utrzymującego w mocy postanowienie prokuratora o umorzeniu postępowania przygotowawczego w fazie in rem Postanowienie sądu, wydane na podstawie art. 306 1a KPK w zw. z art. 325a 2 KPK, utrzymujące w mocy postanowienie prokuratora o umorzeniu postępowania przygotowawczego w fazie in rem, nie jest prawomocnym orzeczeniem sądu kończącym postępowanie w rozumieniu art. 521 1 KPK. uchw. SN (7) Izba Karna z 29.11.2016 r., I KZP 6/16, Legalis Pozostawienie bez rozpoznania środka odwoławczego w sytuacji, gdy przedmiot zaskarżenia przestał istnieć Gdy prokurator (lub sąd) w ramach swych uprawnień uchyla lub zmienia zastosowany wcześniej środek zapobiegawczy (art. 253 1 KPK), to uprzednie postanowienie o zastosowaniu tego środka przestaje prawnie egzystować. Skoro zaś przestaje istnieć przedmiot zaskarżenia, to złożony wcześniej środek odwoławczy należy uznać za niedopuszczalny, co zgodnie z regulacją art. 430 1 KPK, prowadzi do pozostawienia go bez rozpoznania przez sąd odwoławczy. post. SA w Krakowie z 12.4.2012 r., II AKz 133/12, KZS 2012, Nr 5, poz. 53 Dopuszczalność wydania orzeczenia surowszego po uchyleniu orzeczenia z powodu jego rażącej niesprawiedliwości Przewidziany w art. 440 KPK zakres rozpoznania sprawy, niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów, może 17

Część I. Komentarz praktyczny z orzecznictwem prowadzić, poprzez uchylenie zaskarżonego orzeczenia, także do rozstrzygnięcia w dalszym postępowaniu niekorzystnego w porównaniu z treścią orzeczenia zaskarżonego, czemu nie stoi na przeszkodzie pośredni zakaz reformationis in peius określony w art. 443 KPK, który dopuszcza wydanie orzeczenia surowszego niż uchylone, gdy było ono zaskarżone na niekorzyść. wyr. SN Izba Karna z 7.2.2012 r., III KK 243/11, Legalis 3.2. Model kontroli odwoławczej Przesłanki i wymogi reformatoryjnego orzeczenia sądu odwoławczego 1. Przepis art. 437 2 KPK, zezwalając sądowi odwoławczemu na odmienne orzekanie co do istoty sprawy, uprawnia go do dokonania własnej oceny dowodów przeprowadzonych przed sądem pierwszej instancji i dokonania nowych ustaleń faktycznych. Stąd też dla skuteczności zarzutu naruszenia przepisu art. 437 2 KPK nie jest wystarczające powołanie się na dokonanie przez sąd odwoławczy odmiennych ustaleń faktycznych, lecz konieczne jest wykazanie wadliwości postąpienia sądu, uznającego, że zebrane dowody pozwalały mu na reformatoryjne orzekanie. Może to nastąpić wówczas, gdy skarżący wykaże, że sąd odwoławczy orzekał odmiennie co do istoty sprawy mimo istnienia okoliczności świadczących o tym, że materiał dowodowy, którym dysponował, wymagał poszerzenia. 2. Uzasadnienie wyroku sądu odwoławczego orzekającego odmiennie musi czynić zadość nie tylko standardom określonym w przepisach art. 433 2 KPK i art. 457 3 KPK, ale także spełniać wymagania stawiane wyrokowi sądu pierwszej instancji. Określone w przepisach art. 424 KPK i art. 457 3 KPK dyrektywy nie tworzą jednego abstrakcyjnego i modelowego wzorca uzasadnienia takiego wyroku. Sposób przedstawienia motywów, którymi kierował się sąd orzekający odmiennie co do istoty, jest determinowany realiami sprawy, a o jego prawidłowości decyduje to, czy umożliwia skontrolowanie poprawności toku rozumowania sądu. 3. W przypadku przestępstwa znęcania ocena zachowania sprawcy i postawy osoby pokrzywdzonej jest istotnym elementem 18

Rozdział 1. System środków zaskarżenia w polskim... orzekania o odpowiedzialności karnej. Uznanie, że jednostkowe działania sprawcy wyczerpują znamiona przestępstwa stypizowanego w art. 207 1 KK, wymaga wykazania, że są one podejmowane przez niego w wykonaniu zamiaru znęcania się, który wyraża się w dążeniu do wyrządzania dolegliwości fizycznych i psychicznych pokrzywdzonemu, nad którym sprawca ma przewagę. wyr. SN Izba Karna z 13.6.2012 r., II KK 3/12, Legalis Obowiązek sądu odwoławczego przedstawienia oceny dowodu przeprowadzonego na rozprawie apelacyjnej Jakkolwiek art. 457 3 KPK statuuje w sposób nader zwięzły obowiązek sądu odwoławczego w zakresie redagowania motywacyjnej części wyroku, niemniej z całą pewnością trzeba przyjąć, że chodzi w tym przepisie również o konieczność zamieszczenia rozważań i ocen co do dowodu przeprowadzonego w trybie art. 452 2 KPK. wyr. SN Izba Karna z 23.10.2012 r., III KK 481/11, Legalis Odmowa uwzględnienia wniosku o sprowadzenie oskarżonego na rozprawę apelacyjną jako rażące naruszenie prawa Wprawdzie z art. 451 KPK expressis verbis nie wynika obowiązek sądu odwoławczego sprowadzenia oskarżonego pozbawionego wolności na rozprawę apelacyjną, gdy ma on obrońcę, ani przepis ten nie określa warunków wydania pozytywnej decyzji procesowej, lecz oczywiste jest, że w związku z apelacją prokuratora co do kary na niekorzyść, jego obecnością na rozprawie i popieraniem jej, dla spełnienia wymogu równości stron powinien na rozprawę apelacyjną zostać sprowadzony oskarżony, skoro żądał tego, aby móc również osobiście odpierać zarzuty tej apelacji. Nierozpoznanie wniosków oskarżonego oraz zaniechanie doprowadzenia go na rozprawę jest rażącym naruszeniem prawa oskarżonego do obrony, a także ratio legis art. 451 KPK, urzeczywistniającego zasadę określoną art. 6 KPK, w odniesieniu do postępowania przed sądem odwoławczym. wyr. SN Izba Karna z 15.2.2012 r., III KK 220/11, KZS 2012, Nr 5, poz. 34 19

Część I. Komentarz praktyczny z orzecznictwem Zaniechanie sprowadzenia oskarżonego na rozprawę odwoławczą jako podstawa kasacyjna Sąd Najwyższy uznaje za nazbyt kategoryczny pogląd, zgodnie z którym w przypadku naruszenia art. 451 KPK należy a priori przyjąć istotność wpływu tego uchybienia na treść orzeczenia. Stanowisko to, prowadzące do automatyzmu w orzekaniu, nie jest trafne, albowiem prowadzi do zrównania w konsekwencjach prawnych wadliwych orzeczeń sądów odwoławczych, niezależnie od treści zarzutów podniesionych w apelacji i szans ich uwzględnienia w kontekście okoliczności danej sprawy. Tak formalistyczne podejście jest sprzeczne z normą wyrażoną w art. 523 1 KPK, gdzie wymóg badania kwestii wpływu uchybienia na treść orzeczenia jest wyłączony jedynie w odniesieniu do tzw. bezwzględnych przyczyn odwoławczych. Możliwość wpływu obrazy art. 451 KPK na treść zaskarżonego orzeczenia powinna więc podlegać każdorazowemu badaniu i być stwierdzana in concreto. post. SN Izba Karna z 6.12.2011 r., IV KK 247/11, Legalis Zmiana wyroku przez sąd odwoławczy; niedopuszczalność rozstrzygnięcia o kosztach w orzeczeniu uchylającym wyrok i przekazującym sprawę do ponownego rozpoznania 1. Rozstrzygnięcie reformatoryjne sprowadzające się do zmiany wyroku i odmiennego orzeczenia co do istoty sprawy nie powinno być wydane wówczas, gdy sąd pierwszej instancji, naruszając dyspozycję art. 413 2 pkt 1 KPK, w ogóle nie określił w wyroku skazującym czynu przypisanego oskarżonemu. W tym bowiem wypadku Sąd Apelacyjny, zmieniając wyrok sądu a quo, w istocie pełniłby funkcję organu pierwszej instancji, określając mimo braku bezpośredniego kontaktu ze źródłami i środkami dowodowymi podmiot, przedmiot oraz elementy strony podmiotowej i przedmiotowej zaistniałego przestępstwa. Tego rodzaju procedowanie naruszałoby jedną z naczelnych zasad procesu karnego, jaką jest zasada bezpośredniości. W konsekwencji wspomniana zmiana wyroku sądu pierwszej instancji niweczyłaby gwarancyjną funkcję ustawowego (art. 425 1 KPK i art. 426 1 KPK) i konstytucyjnego (art. 176 ust. 1 Kon- 20

Rozdział 1. System środków zaskarżenia w polskim... stytucji RP) standardu dwuinstancyjności postępowania sądowego, godząc w jego istotę. 2. O kosztach procesu (w tym, lege non distinguente, o kosztach obrony z urzędu stanowiących składnik kosztów procesu art. 616 KPK; art. 618 1 pkt 11 KPK) rozstrzyga się w orzeczeniu kończącym postępowanie. Takim zaś orzeczeniem nie jest wyrok sądu odwoławczego, którym uchylono wyrok sądu pierwszej instancji i przekazano sprawę do ponownego rozpoznania. Wyrok sądu odwoławczego nie kończy postępowania, lecz stanowi punkt wyjścia do dalszego jego prowadzenia przez sąd pierwszej instancji. Wniosek obrońcy o zasądzenie stosownych kosztów za obronę z urzędu w instancji ad quem jest w tych okolicznościach przedwczesny. wyr. SA w Gdańsku z 24.8.2011 r., II AKa 204/11, KZS 2012, Nr 1, poz. 47 Właściwość Sądu Najwyższego do rozpoznania zażalenia na zarządzenie prezesa sądu odwoławczego o odmowie przyjęcia wniosku o doręczenie odpisu wyroku sądu odwoławczego z uzasadnieniem Sąd Najwyższy jest sądem funkcjonalnie właściwym do rozpoznania zażalenia na zarządzenie prezesa sądu odwoławczego o odmowie przyjęcia złożonego na podstawie art. 524 1 zdanie drugie KPK wniosku o doręczenie odpisu wyroku sądu odwoławczego z uzasadnieniem. uchw. SN(7) z 27.2.2013 r., I KZP 26/12, Legalis Podstawy zarzutów kasacji karnej; przypisanie znamion konkretnego przestępstwa a opis czynu zabronionego 1. Poza okolicznościami wymienionymi w art. 439 1 KPK i pozostałym obszarem kontroli prowadzonej z urzędu (np. art. 440 KPK), nie można czynić podstawą zarzutów kasacyjnych tych zagadnień, których sąd odwoławczy nie miał obowiązku zbadać w związku z rozpoznawaniem zwykłego środka odwoławczego. 2. Dla przypisania znamion konkretnego przestępstwa nie jest niezbędne powtórzenie wyrażeń zastosowanych przez ustawodawcę w jego opisie. Zasadnicze znaczenie ma natomiast użycie takich określeń zachowania sprawcy czynu zabronionego, które 21

Część I. Komentarz praktyczny z orzecznictwem jednoznacznie wypełniają treść elementów składających się na jego ustawową postać. post. SN Izba Karna z 7.2.2012 r., III KK 227/11, Legalis Przesłanki rozpoznania kasacji przez Sąd Najwyższy Właściwość rzeczową Sądu Najwyższego określa przepis art. 27 KPK. W świetle zawartej w tym przepisie zasady i uregulowania instytucji kasacji w rozdziale 55 KPK nie ulega żadnej wątpliwości to, że jeżeli decyzja sądu powszechnego nie została wydana w trybie tzw. przedkasacyjnym, to Sąd Najwyższy nie jest uprawniony do rozpoznania środka odwoławczego wniesionego od tej decyzji. post. SN Izba Karna z 23.3.2006 r., III KZ 8/06, OSNwSK 2006, Nr 1, poz. 637 3.3. Dwuinstancyjność postępowania karnego Wydanie przez sąd odwoławczy orzeczenia odmiennego co do istoty sprawy a zasada dwuinstancyjności Wydanie orzeczenia odmiennego co do istoty sprawy przez sąd odwoławczy znajduje pełne uzasadnienie w przepisach procedury karnej i jest ono w świetle art. 437 2 KPK wręcz obowiązkiem sądu, jeżeli na takie rozstrzygnięcie pozwalają zebrane dowody. Zasada dwuinstancyjności nie polega na zakazie orzekania przez sąd drugiej instancji co do istoty, ale na tym, że każde orzeczenie kończące postępowanie w pierwszej instancji podlega kontroli tego sądu. Nie można zaś upatrywać sensu tej zasady w konieczności poddania kontroli instancyjnej każdego orzeczenia lub każdej jego części także i w wypadku wydania go właśnie przez sąd drugiej instancji, jeśli orzeczenie to jest w swej treści w jakimkolwiek elemencie odmienne niż orzeczenie wydane przez sąd pierwszej instancji. post. SN Izba Karna z 13.12.2012 r., II KK 40/12, Legalis Zasada dwuinstancyjności w postępowaniu karnym Standard konstytucyjny, który przewiduje model postępowania (co najmniej) dwuinstancyjnego (zob. art. 176 ust. 1 oraz art. 78 Konstytucji RP), podobnie zresztą jak przewidują to przepisy Kon- 22

Rozdział 1. System środków zaskarżenia w polskim... wencji z 1950 r. o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (art. 13), wcale nie oznacza, że tożsame rozstrzygnięcia mają zapaść w sądach pierwszej i drugiej instancji w tym sensie, że sąd odwoławczy miałby co najwyżej możliwość utrzymania w mocy zaskarżonego orzeczenia, a jeśli takie rozstrzygnięcie byłoby nie do zaakceptowania, to zmuszony byłby jedynie do uchylenia takiego orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania. Rzecz więc w tym, aby sprawa została rozpoznana w dwóch instancjach, a nie w tym, aby każde rozstrzygnięcie było poddane zawsze kontroli instancyjnej. Wydanie orzeczenia reformatoryjnego jest w szczególności dopuszczalne, gdy u podstaw takiego rozstrzygnięcia nie leżą dowody przeprowadzone przed tym sądem, a jedynie odmienna ocena dowodów przeprowadzonych przez sąd ad quo. post. SN Izba Karna z 12.4.2012 r., IV KK 28/12, Legalis Naruszenie zasady dwuinstancyjności postępowania Procedowanie sądu drugiej instancji z rażącą obrazą art. 425 1 KPK i art. 433 1 i 2 KPK stanowi naruszenie zasady dwuinstancyjności postępowania i prowadzić musi do uchylenia wyroku, albowiem niedopuszczalne jest uzupełniające rozpoznanie środka odwoławczego pominiętego podczas pierwszego rozpoznania sprawy przez sąd odwoławczy. wyr. SN Izba Karna z 20.1.2015 r., III KK 356/14, Legalis Niedopuszczalność zażalenia na postanowienie sądu odwoławczego w przedmiocie sprostowania omyłki pisarskiej Na postanowienie wydane przez sąd odwoławczy w kwestii sprostowania omyłki we własnym orzeczeniu środek odwoławczy w postaci zażalenia nie przysługuje. post. SN z 23.9.2014 r., WZ 19/14, KZS 2014, Nr 12, poz. 31 Forma rozstrzygnięcia o niedopuszczalności środka odwoławczego od orzeczenia sądu odwoławczego Wniesienie środka odwoławczego w postępowaniu mającym ze swojej istoty charakter jednoinstancyjny, a ponadto od orzeczenia 23

Część I. Komentarz praktyczny z orzecznictwem wydanego przez sąd odwoławczy, nie może wywoływać skutków prawnych i inicjować postępowania procesowego o charakterze dwuinstancyjnym zmierzającym do badania warunków formalnych lub warunków dopuszczalności takiego środka odwoławczego (poza wyjątkami wskazanymi wyraźnie w ustawie). Brak jest zatem podstawy prawnej do wydania zarządzenia o odmowie przyjęcia środka odwoławczego w trybie określonym w art. 429 1 KPK przez prezesa sądu odwoławczego (przewodniczącego wydziału lub upoważnionego sędziego sądu odwoławczego), bowiem przytoczony przepis zawiera wyraźną dyspozycję w tym względzie, adresowaną do organów pierwszej instancji. W takiej sytuacji procesowej, jeżeli orzeczenie sądu odwoławczego nie należy do postanowień wymienionych w art. 426 2 KPK, wystarczające jest poprzestanie na wydaniu przez prezesa sądu odwoławczego (przewodniczącego wydziału lub upoważnionego sędziego sądu odwoławczego) stosownego zarządzenia o charakterze administracyjno-porządkowym (np. o załączeniu pisma do akt sprawy, zwróceniu nadawcy, przesłaniu właściwemu organowi) i poinformowaniu nadawcy o sposobie załatwienia sprawy. post. SN Izba Wojskowa z 10.1.2013 r., WZ 35/12, Legalis Postanowienie w przedmiocie nieuwzględnienia wniosku o przywrócenie terminu do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku jako orzeczenie sądu odwoławczego Zaskarżone postanowienie w przedmiocie nieuwzględnienia wniosku ukaranego o przywrócenie terminu do złożenia wniosku o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku sądu okręgowego jest orzeczeniem sądu odwoławczego, bo dotyczy sporządzenia i doręczenia uzasadnienia sądu drugiej instancji (arg. z art. 426 KPK w zw. z art. 109 2 KPW). Sąd Apelacyjny nie jest właściwy do rozpoznania go, dlatego przekazał je do rozpoznania sądowi właściwemu, a to Sądowi Okręgowemu w Krakowie (art. 14 1 pkt 2 KPW), w instancji poziomej, bo zaskarżone postanowienie nie zamyka drogi do wydania wyroku, a zostało wydane przez sąd okręgowy, nie rejonowy. post. SA w Krakowie II Wydział Karny z 7.11.2013 r., II AKz 432/13, Legalis 24