Program Opieki nad Zabytkami Gminy Jasieniec na lata

Załącznik do Uchwały Nr VI.26.2017 Rady Gminy Jasieniec z dnia 22 czerwca 2017 roku w sprawie przyjęcia Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Jasieniec na lata 2017-2020 Program Opieki nad Zabytkami Gminy Jasieniec na lata 2017-2020 Jasieniec, marzec 2017 r.

Sporz. mgr inż. Ida Mroczek-Lep Kierownik Referatu Rozwoju i Polityki Informacyjnej Urząd Gminy Jasieniec ul. Warecka 42, 05-604 Jasieniec 2

Spis treści: 1. Wstęp... 4 2. Podstawa prawna opracowania i cele programu... 5 3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce... 6 4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego... 10 4.1. Dokumenty strategiczne na szczeblu krajowym... 10 4.2. Dokumenty strategiczne na szczeblu wojewódzkim... 10 4.3. Dokumenty strategiczne na szczeblu powiatowym... 14 5. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego... 15 6. Zasoby oraz analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy Jasieniec.. 17 6.1. Zarys historii gminy... 17 6.2. Geografia gminy... 20 6.3. Krajobraz kulturowy... 21 6.4. Obiekty zabytkowe nieruchome na terenie gminy... 26 6.4.1. Obiekty wpisane do Rejestru Zabytków... 26 6.4.2. Pozostałe obiekty znajdujące się w Gminnej Ewidencji Zabytków... 36 6.5. Zabytki ruchome... 37 6.6. Cmentarze, kapliczki, miejsca pamięci narodowej... 41 6.7. Stanowiska archeologiczne... 44 6.8. Dziedzictwo niematerialne... 45 7. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy analiza SWOT... 50 8. Założenia programowe... 52 9. Instrumentarium programu... 56 10. Źródła finansowania... 58 11. Zasady oceny realizacji programu... 59 12. Wykorzystane dokumenty i materiały... 61 Załącznik nr 1 do Programu opieki nad zabytkami gminy Jasieniec na lata 2017-2020. 65 Załącznik nr 2 do Programu opieki nad zabytkami gminy Jasieniec na lata 2017-2020. 68 3

1. Wstęp Zabytkiem, zgodnie z art. 3 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami jest każda nieruchomość lub rzecz ruchoma, a także ich części lub zespoły, które powstały w wyniku działalności człowieka. Stanowią one świadectwo minionych epok lub zdarzeń, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną czy naukową. Są one nieodłącznym elementem krajobrazu kulturowego, w którym żyjemy i funkcjonujemy, który stanowi o naszej tożsamości lokalnej i narodowej. Wytwory i osiągnięcia człowieka, stanowiące zarówno materialny jak i duchowy dorobek kolejnych pokoleń, w połączeniu z elementami przyrodniczymi stanowią o walorach danego regionu i składają się na dziedzictwo kulturowe naszą spuściznę po przodkach. Jej bogactwo i różnorodność stanowi potencjał, który jest w stanie znacznie przyczynić się do rozwoju społeczno-gospodarczego regionu, a tym samym do poprawy warunków życia mieszkańców. Ochrona dziedzictwa kulturowego i racjonalne nim gospodarowanie będzie nie tylko przyczynkiem do zachowania go i przekazania naszym następcom, ale również znacznego ubogacenia. Przedmiotem niniejszego opracowania jest dziedzictwo kulturowe gminy Jasieniec. Obejmuje ono przede wszystkim obiekty zabytkowe w kontekście uwarunkowań przestrzennych gminy jako pojedyncze obiekty oraz jako integralne części krajobrazu gminy wraz z ukształtowaniem przyrodniczym terenu, a także dawnymi i współczesnymi obiektami nie mającymi charakteru zabytkowego. Jego uzupełnieniem jest dziedzictwo niematerialne, na które składają się lokalne produkty i sposoby ich wytwarzania, jak również zwyczaje i święta świadczące o narodowej i lokalnej tożsamości mieszkańców gminy. Zasadniczym celem opracowania jest określenie kierunków działań oraz zadań realizowanych na rzecz ochrony i opieki nad zabytkami oraz ich spodziewanych efektów. Program zawiera charakterystykę stanu zachowania dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy Jasieniec oraz jego ocenę w formie analizy SWOT, określa cele i kierunki działań na lata 2017-2020, mierniki ich wykonania, jak również spodziewane źródła finansowania. Spodziewanym efektem realizacji celów i kierunków określonych w niniejszym dokumencie będzie: wzrost świadomości mieszkańców w zakresie dbałości o dziedzictwo kulturowe gminy Jasieniec, odnowa obiektów zabytkowych wpisanych do rejestru zabytków oraz gminnej ewidencji zabytków, poprawa stanu środowiska kulturowego gminy, poprawa estetyki przestrzeni poszczególnych miejscowości, nadanie obiektom zabytkowym nowych funkcji, kształtowanie lokalnej tożsamości i wzmocnienie identyfikacji mieszkańców z gminą, uwrażliwienie mieszkańców i inwestorów na potrzeby związane z utrzymaniem i ochroną środowiska kulturowego, poprawa warunków zamieszkania, życia społecznego i kulturalnego, prowadzenia działalności gospodarczej itp. 4

2. Podstawa prawna opracowania i cele programu Podstawę prawną opracowania Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Jasieniec na lata 2017-2020 stanowi ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2014 r. poz. 1446), zwana dalej ustawą, która w art. 87 ust. 1 nakłada na wójta (burmistrza, prezydenta miasta) obowiązek sporządzania na okres 4 lat gminnego programu opieki nad zabytkami. Jego cele określa ust. 2 w/w przepisu wskazując, że są nimi w szczególności: włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami; określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków; podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami. Ust. 3 i 4 wspomnianego przepisu wymagają zaopiniowania projektu Programu przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków oraz ogłoszenia dokumentu finalnego w wojewódzkim dzienniku urzędowym. W myśl ust. 5 wójt (burmistrz, prezydent miasta) raz na 2 lata składa Radzie Gminy sprawozdanie z realizacji Programu. 5

3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce Zabytki stanowią nieodłączny element dziedzictwa narodowego. Obowiązek jego ochrony wynika z art. 5 Konstytucji RP: Rzeczpospolita Polska strzeże ( ) dziedzictwa narodowego ( ). Stanowi ono dobro wspólne, które jest przedmiotem troski każdego obywatela polskiego (art. 82 Konstytucji RP). Jednocześnie, jak wskazuje art. 6 ustawy zasadniczej, dobra kultury stanowią źródło tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju. Dziedzictwo to należy upowszechniać i gwarantować wszystkim równy do niego dostęp. Podstawowym aktem prawnym regulującym zasady ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce jest ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2014 r. poz. 1446 ze zm.). Wyznacza ona zakres prac i badań oraz zasady finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach. W art. 4 i 5 określa podstawowe zadania organów administracji publicznej oraz właścicieli lub posiadaczy zabytków. Sprowadzają się one do ochrony zabytków oraz opieki nad nimi. Ochrona zabytków polega, w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu: zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków; udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków; przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę; kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków; uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Formami ochrony zabytków, określonymi w art. 7 ustawy są: wpis do rejestru zabytków; wpis na Listę Skarbów Dziedzictwa; uznanie za pomnik historii; utworzenie parku kulturowego; ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego. Jako organy ochrony zabytków ustawa wskazuje ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje Generalny Konserwator Zabytków oraz wojewodę, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje wojewódzki konserwator zabytków. Opieka nad zabytkiem sprawowana jest przez jego właściciela lub posiadacza i polega, w szczególności, na zapewnieniu warunków: 6

naukowego badania i dokumentowania zabytku; prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku; zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości; popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury. Zgodnie z art. 6 ust. 1 ustawy ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania: 1) zabytki nieruchome będące, w szczególności: a) krajobrazami kulturowymi, b) układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, c) dziełami architektury i budownictwa, d) dziełami budownictwa obronnego, e) obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi, f) cmentarzami, g) parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, h) miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji; 2) zabytki ruchome będące, w szczególności: a) dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, b) kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje, c) numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami, d) wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, e) materiałami bibliotecznymi, f) instrumentami muzycznymi, g) wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi, h) przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji, 3) zabytki archeologiczne będące, w szczególności: a) pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, b) cmentarzyskami, c) kurhanami, d) reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej. Ochronie mogą podlegać również nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej. Na podstawie art. 72 ust. 2 ustawy jednostka samorządu terytorialnego jest zobligowana do opieki nad zabytkami, w tym finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach stanowiącym jej własność. 7

Jednocześnie, podobnie jak osoba fizyczna czy inny właściciel lub posiadacz zabytku wpisanego do rejestru zabytków może ubiegać się o udzielenie dotacji celowej z budżetu państwa na dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy tym zabytku. Dotacji takich, zgodnie z ustawą, udziela minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego ze środków finansowych z części budżetu państwa Kultura i Ochrona Dziedzictwa Narodowego oraz wojewódzki konserwator zabytków ze środków finansowych z budżetu państwa w części, której dysponentem jest wojewoda. Również Rada Powiatu oraz Rada Gminy mogą udzielać dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków. Zasady udzielania dotacji określa się w stosownej uchwale. Art. 87 ustawy nakłada na organ samorządu terytorialnego obowiązek opracowania programu ochrony i opieki nad zabytkami. Podstawę do jego stworzenia stanowi gminna ewidencja zabytków, a zapisy programu uwzględnia się w strategii rozwoju gminy, studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminu oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, decyzjach o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzjach o warunkach zabudowy, a także decyzjach o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, ustaleniu lokalizacji linii kolejowej czy zezwoleniu na realizację lotniska użytku publicznego. Wykonanie zadań w zakresie kultury i ochrony zabytków jest ustawowym zadaniem samorządów, o których mowa w art. 7 ust. 1, pkt 9 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2016 r., Nr 446): Zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy. W szczególności zadania własne obejmują sprawy kultury ( ) oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Realizując zadania w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami należy również brać pod uwagę zapisy innych aktów prawnych, w tym w szczególności: 1. ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (t.j. Dz. U. z 2016 r. poz. 778), 2. ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (t.j. Dz. U. z 2016 r. poz. 2147), 3. ustawa z dnia 5 sierpnia 2015 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (Dz. U. z 2016 r. poz. 2052), 4. ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. prawo budowlane (t.j. Dz. U. z 2016 r. poz. 290 ), 5. ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. prawo ochrony środowiska (t.j. Dz. U. z 2016 r. poz. 672), 6. ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (t.j. Dz. U. z 2016 r. poz. 2134 ze zm.), 7. ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (tj. Dz. U. z 2012 r. poz. 406), 8. ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (tj. Dz.U. 2016 poz. 1817), 9. ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (t.j. Dz. U. z 2012 r. poz. 987 ze zm.), 10. ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (tj. Dz. u. z 2012 r. poz. 642 ze zm.), 11. ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (tj. Dz. U. z 2016 r. poz. 1506) 8

aktów wykonawczych do ustaw, w tym w szczególności: 1. rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 14 października 2015 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań zabytków (Dz. U. z 2015 r. poz. 1789), 2. rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 6 czerwca 2005 r. w sprawie udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (Dz. U. z 2014r. poz.399), 3. rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (Dz. U. z 2004 r. Nr 212, poz. 2153), 4. rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 12 maja 2004 r. w sprawie odznaki "Za opiekę nad zabytkami" (Dz. U. z 2004 r. Nr 124, poz. 1304 ze zm.), 5. rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 18 kwietnia 2011 r. w sprawie wywozu zabytków za granicę (Dz. U. z 2011 r. Nr 89, poz. 510), 6. rozporządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz. U. z 2011 r. Nr 113, poz. 661), 7. rozporządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 9 lutego 2004 r. w sprawie wzoru znaku informacyjnego umieszczanego na zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków (Dz. U. z 2004 r. Nr 30, poz. 259), rozporządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 1 kwietnia 2004 r. w sprawie nagród za odkrycie lub znalezienie zabytków archeologicznych (Dz. U. z 2004 r. Nr 71, poz. 650), oraz aktów prawa międzynarodowego, a w szczególności: 1. Europejskiej Konwencji o ochronie dziedzictwa archeologicznego sporządzonej w La Valetta dnia 16 stycznia 1992 r. (Dz. U. z 1996 r. Nr 120, poz. 564), 2. Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego przyjętej w Paryżu dnia 16 listopada 1972 r. (Dz. U. z 1976 r. Nr 32, poz. 190 i 191), 3. Europejskiej Konwencji Kulturalnej przyjętej w Paryżu 19 grudnia 1954 r. (Dz. U. z 1990 r. Nr 8, poz. 45), 4. Konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego podpisanej w Hadze 14 maja 1954 r. 5. Międzynarodowej Karty Konserwacji i Restauracji Zabytków i Miejsc Zabytkowych (Karta Wenecka) przyjętej w Wenecji w dniach 25 31 maja 1964r. 6. Międzynarodowej Karty Ogrodów IFLA-ICOMOS (Karta Florencka) przyjętej dnia 15 grudnia 1981r. we Florencji, 7. Europejskiej Konwencji Krajobrazowej podpisanej 21 grudnia 2001 r. (Dz. U. z 2006 r., Nr 14, poz. 99) 9

4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego 4.1. Dokumenty strategiczne na szczeblu krajowym 21 września 2004r. w ramach opracowywania strategicznych dokumentów programowych rozwoju społeczno-gospodarczego państwa Rada Ministrów przyjęła Narodową Strategię Rozwoju Kultury na lata 2004 2013, której funkcjonowanie przedłużyło w 2005 r. Ministerstwo Kultury przygotowując Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 2020. Dokument ten tworzy ramy dla nowoczesnego mecenatu państwa w sferze kultury określające wspólne działania o charakterze horyzontalnym realizowane wiodąco przez Ministerstwo Kultury we współdziałaniu z innymi partnerami w realizacji działań kulturowych i jednostkami samorządu terytorialnego. W ramach prac nad Narodową Strategią Rozwoju Kultury na lata 2004 2013 określono misję, którą w ramach przedstawionych założeń do strategii, wypełniać powinny instytucje zarządzające, pośredniczące, finansujące, współpracujące oraz wnioskodawcy. Misją tą jest zrównoważony rozwój kultury jako najważniejszej wartości przenoszonej ponad pokoleniami, określającej całokształt historycznego i cywilizacyjnego dorobku Polski, wartości warunkującej tożsamość narodową i zapewniającej ciągłość tradycji i rozwój regionów. Przesłanie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 2020 zwraca uwagę na szczególny aspekt, jakim stał się region i jego potrzeby w dziedzinie kultury i ochrony dziedzictwa narodowego w ramach osiągnięcia głównego celu jakim jest zrównoważony rozwój kultury w poszczególnych regionach. Dokument wyznacza cel nadrzędny (strategiczny) określony jako zrównoważenie rozwoju kultury w regionach, uzupełniony przez cele cząstkowe, wśród których szczególną uwagę w aspekcie ochrony zabytków stanowi zachowanie dziedzictwa kulturowego i aktywna ochrona zabytków. Dokumentem służącym wdrożeniu Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 2013 z uzupełnieniem na lata 2015 2020 w sferze spuścizny kulturowej Polski jest Narodowy Program Kultury Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego. Uszczegółowienie Narodowych Programów Kultury stanowią odpowiednie Programy Operacyjne Ministra Kultury. W tym miejscu na szczególną uwagę zasługuje POMK Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego, którego priorytetami są Rewaloryzacja zabytków nieruchomych i ruchomych zarządzany przez Departament Ochrony Zabytków oraz Rozwój i konserwacja kolekcji muzealnych, dla którego instytucją zrządzającą jest Departament Dziedzictwa Narodowego. 4.2. Dokumenty strategiczne na szczeblu wojewódzkim 28 października 2013 r. Sejmik Województwa Mazowieckiego uchwałą nr 158/13 przyjął Strategię Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2030 Innowacyjne Mazowsze, która określa główne zasady realizacji polityki regionalnej władz województwa, stanowiąc tym samym punkt odniesienia do wszelkich powstających na poziomie województwa dokumentów programowych i planistycznych. Strategia wskazuje cele i kierunki działań dla Mazowsza w wymiarze polityki regionalnej i terytorialnej. Jednym z sześciu zdefiniowanych w niej obszarów jest dziedzictwo kulturowe. Za cel rozwojowy w tym zakresie uznano Wykorzystanie 10

potencjału kultury i dziedzictwa kulturowego oraz walorów środowiska przyrodniczego dla rozwoju gospodarczego regionu i poprawy jakości życia. Cel ten ma być osiągany poprzez działania w następujących kierunkach: wykorzystanie walorów środowiska przyrodniczego oraz potencjału dziedzictwa kulturowego do zwiększenia atrakcyjności turystycznej regionu, kreowanie miast jako centrów aktywności kulturalnej, wspieranie rozwoju sektora kreatywnego, wykorzystanie dziedzictwa kulturowego w działalności gospodarczej SPÓJNOŚĆ, upowszechnianie kultury i twórczości. Działania kierowane dla obszarów wiejskich w tym zakresie to: 1) poprawa atrakcyjności turystycznej regionu w oparciu o walory przyrodnicze (w szczególności w obszarach pasm turystycznych), 2) wspieranie rozwoju turystyki kulturowej oraz tworzenia nowych produktów turystycznych, 3) ochrona spuścizny kulturowej regionu (materialnej i niematerialnej), 4) rozwój systemu obsługi turystów (zaplecza turystycznego i systemu informacji turystycznej), 5) rozwój zaplecza instytucjonalnego kultury i digitalizacja zasobów, 6) promowanie różnorodności kulturowej i artystycznej regionu, 7) wspieranie edukacji kulturalnej i artystycznej, 8) wspieranie inicjatyw gospodarczych w sektorze kreatywnym, 9) wspieranie przedsiębiorczości w obszarze kultury. Drugim po Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego dokumentem określającym kierunki rozwoju regionu jest Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego. Wskazuje on szczegółowe zasady organizacji przestrzennej województwa, formułuje kierunki polityki przestrzennej, przenosząc zapisy Strategii na układ przestrzenny w formie polityk przestrzennych. Jedną z nich jest Polityka rozwoju i modernizacji obszarów wiejskich. Ma ona na celu przede wszystkim zrównoważone kształtowanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej, jak również wspieranie rozwoju działalności gospodarczej oraz wykorzystanie walorów krajobrazowych i kulturowych obszarów wiejskich. W zakresie wykorzystania potencjału kulturowego ustala główny zakres działań polegający na: objęciu ochroną unikalnych elementów architektury wiejskiej, w tym układów ruralistycznych, rewitalizacji wsi poprzez inwestycje związane z ochroną zabytkowej i charakterystycznej dla poszczególnych regionów architektury, utrzymywaniu unikalnych tradycji wiejskich występujących w regionach etnograficznych, w tym wspieraniu imprez folklorystycznych, twórców ludowych oraz producentów wyrobów tradycyjnych, wykorzystaniu wartości kulturowych wsi do rozwoju turystyki, w tym agroturystyki, promowaniu regionalnych produktów turystycznych. Strategia Innowacyjne Mazowsze, a także ustalenia przyjęte w Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego stanowiły podstawę do wyznaczenia obszarów wsparcia dla Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego na lata 2014 2020. Cel generalny RPO WM 2014 2020 to inteligentny, zrównoważony rozwój zwiększający spójność 11

społeczną i terytorialną przy wykorzystaniu potencjału mazowieckiego rynku pracy. RPO WM 2014-2020 realizowany będzie w jedenastu Osiach Priorytetowych. Oś Priorytetowa V Gospodarka przyjazna środowisku zawiera w celu szczegółowym 3 Zwiększona dostępność oraz rozwój zasobów kulturowych regionu odniesienie do dziedzictwa kulturowego Mazowsza. Działanie 5.3 Dziedzictwo kulturowe ma na celu zwiększenie dostępności oraz rozwój zasobów kulturowych regionu, które jako takie stanowią ogromny potencjał rozwojowy Mazowsza. Planowane do realizacji w ramach RPO WM 2014-2020 prace modernizacyjne i renowacyjne, mają przyczynić się do zahamowania procesu degradacji obiektów zabytkowych, nadania im nowych funkcji oraz utrwalenia ich historycznych i artystycznych walorów, pozwalając na zachowanie dziedzictwa kulturowego dla przyszłych pokoleń. Działania te mają stać się motorem wzrostu atrakcyjności regionu, sprzyjać podnoszeniu regionalnego potencjału turystycznego, co z kolei będzie się przekładać się na pobudzenie wzrostu gospodarczego Mazowsza. Podstawowym dokumentem określającym politykę samorządu województwa w sferze sprawowania opieki nad dziedzictwem kulturowym oraz jego racjonalnym wykorzystaniem jest Wojewódzki program opieki nad zabytkami na lata 2012-2015. W wyniku jego realizacji, zgodnie z zaproponowaną misją Mazowsze ma się stać regionem o bogatym i różnorodnym dziedzictwie kulturowym oraz wyrazistej i opartej na tradycji tożsamości regionalnej, wykorzystującym potencjał przeszłości dla rozwoju regionu oraz kreowania pasm turystyczno-kulturowych i umacniania więzi społecznych. Zawarty w Programie cel strategiczny: Zachowanie regionalnej przestrzeni kulturowej i kultywowanie tradycji jako podstawa budowania tożsamości kulturowej regionu i kształtowanie postaw społecznych w sferze opieki nad zabytkami oraz wykorzystanie dziedzictwa dla rozwoju regionu obejmuje 4 podstawowe cele operacyjne: 1) ochronę i zachowanie materialnego i niematerialnego dziedzictwa regionu, 2) kształtowanie tożsamości regionu, 3) wzrost społecznej akceptacji dla ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego regionu, 4) efektywne zarządzanie zasobami dziedzictwa kulturowego regionu oraz kreowanie pasm turystyczno-kulturowych. Ich realizację precyzują poszczególne kierunki działań, co w efekcie umożliwi wykreowanie norm z zakresu ochrony i opieki nad zabytkami województwa mazowieckiego oraz wykorzystanie dziedzictwa kulturowego jako czynnika kształtującego rozwój gospodarczy i społeczny regionu. Kolejnym istotnym dokumentem dla ochrony dziedzictwa kulturowego Mazowsza jest Strategia rozwoju kultury w województwie mazowieckim na lata 2015 2020. Opisuje ona zamierzenia samorządu województwa mazowieckiego w obszarze kultury i kształtuje realizowaną w latach 2015 2020 politykę kulturalną. Przyjęta misja polityki kulturalnej województwa mazowieckiego brzmi: Kultura włącza każdego. Jako jeden z kluczowych problemów dla kultury województwa mazowieckiego zdefiniowano tu niejednoznaczną tożsamość historyczno-kulturową oraz brak dialogu współczesnych mieszkańców regionu z bogactwem jego zróżnicowanych tożsamości 12

historycznych. Strategia zauważa, iż różnorodność, która mogłaby być bogactwem kulturowym Mazowsza, w obecnej chwili stanowi przyczynę jego podziałów. Jeden z celów strategicznych w obszarze Dziedzictwo tożsamość wspólnota określony został jako Żywe dziedzictwo. Jest on nastawiony na włączanie wątków dziedzictwa historyczno-kulturowego w dialog ze współczesnością i budowanie wokół dziedzictwa żywych obiektów kultury. Propozycją reagowania w tym zakresie mają być programy: 1) Zabytki i muzea żywe atrakcje, którego celem jest promowanie takich form i koncepcji opieki nad dziedzictwem kulturowym zasobami muzealnymi i zabytkami, które zbudują wokół niego żywą atrakcyjność, wkomponowaną w programy turystyczne, promocyjne, edukacyjne, społeczno-animacyjne lub aktywizacyjno-gospodarcze, 2) To także nasze dziedzictwo, którego celem jest włączanie w żywy obieg kultury wątków dziedzictwa kulturowego regionu, które są szczególnie narażone na zapomnienie. Pośrednio cele opieki nad zabytkami w województwie mazowieckim uwzględnione są również w Strategii Rozwoju Turystyki w województwie mazowieckim na lata 2014 2020, która dziedzictwo kulturowe Mazowsza uznaje za niewątpliwy atut województwa generujący ruch turystyczny w jego obszarze. Proponuje ona tworzenie na bazie zabytków i dziedzictwa kulturowego konkretnych produktów turystycznych wpływających na gospodarczy i społeczny rozwój regionu. Sfery ochrony zabytków dotyka również uchwalany corocznie Program współpracy Województwa Mazowieckiego z organizacjami pozarządowymi oraz podmiotami wymienionymi w art. 3 ust. 3 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Celami szczegółowymi współpracy z organizacjami pozarządowymi są m. in.: kształtowanie społeczeństwa obywatelskiego w regionie poprzez ( ) umacnianie w świadomości społecznej poczucia odpowiedzialności za siebie, swoje otoczenie, wspólnotę lokalną oraz jej tradycję, ( ), poprawa jakości życia mieszkańców województwa, poprzez pełniejsze zaspokajanie potrzeb społecznych, w szczególności ( ) działania związane z ochroną dziedzictwa kulturowego województwa, Diagnozy stanu zachowania wartości środowiska kulturowego wykonane w ramach w/w dokumentów strategicznych ukazują, że województwo mazowieckie ma predyspozycje, aby być regionem wykorzystującym potencjał kulturowy dla umacniania więzi społecznych i gospodarczych. Zwiększające się zapotrzebowanie na dziedzictwo jako produkt kulturowy (zwłaszcza w turystyce) sprawia, że następuje zmiana punktu ciężkości z ochrony wartości zabytkowych na ich wykorzystanie. Ważna jest świadomość, że współczesne społeczeństwa są odpowiedzialne wobec przyszłych pokoleń za stan zachowania dziedzictwa kulturowego. Realizacja wizji województwa mazowieckiego, jako regionu o bogatym i różnorodnym dziedzictwie kulturowym, wyrazistej i opartej na tradycji i tożsamości regionalnej wymaga podejmowania przez samorząd województwa współpracy z samorządami na szczeblu powiatu oraz gminy. 13

4.3. Dokumenty strategiczne na szczeblu powiatowym Strategia rozwoju lokalnego powiatu grójeckiego na lata 2004 2020 przyjęta uchwałą Nr XVIII /153/2004 Rady Powiatu Grójeckiego z dnia 20 lipca 2004 r. nie odnosi się bezpośrednio do ochrony i opieki nad zabytkami. W celach i kierunkach zwraca jednak uwagę na turystyczny i rekreacyjny potencjał powiatu, wskazując na konieczność jego rozwoju. Wpływ na to ma mieć zwiększenie środków budżetowych przeznaczonych na sektor turystyki, a także na oświatę, edukację, kulturę i promocję powiatu, a w szczególności jego walorów kulturowych. Analizując dokument można więc wysnuć wniosek, że wskazanie jako kluczowe dziedzin pośrednio związanych z zasobami dziedzictwa kulturowego, (np. turystyka, kultura), będzie bezpośrednio wpływać na konieczność ochrony zabytków, a także możliwości ich adaptacji i wykorzystania drzemiącego w nich potencjału. Strategii swoje źródło ma Program Opieki nad Zabytkami w powiecie grójeckim na lata 2015 2018. Zgodnie z jego założeniami programowymi w najbliższej perspektywie najistotniejsze będzie: 1) kształtowanie krajobrazu kulturowego powiatu i jego ochrona, poprzez: a) ochronę i zachowanie materialnych zasobów powiatu, b) zachowanie i ochronę środowiska przyrodniczego jako elementu krajobrazu kulturowego, c) kształtowanie struktur przestrzennych powiatu z zachowaniem zasad ładu przestrzennego 2) działania kreujące rozwój społeczno gospodarczy powiatu poprzez popularyzację i promocję dziedzictwa kulturowego, a w szczególności: a) popularyzacja wiedzy o zabytkach wśród społeczności lokalnej i kultywowanie tradycji regionu, b) tworzenie oferty turystycznej w ramach promocji dziedzictwa kulturowego powiatu. 14

5. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. szczególną rolę w opiece nad zabytkami przeznaczyła zapisom strategii rozwoju gmin, studium uwarunkowań i zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowym planom zagospodarowania przestrzennego (Art. 18). Niezależnie bowiem od ochrony wynikającej z wpisu do rejestru zabytków to Rada Gminy decyduje poprzez zapisy w w/w dokumentach o sposobach opieki nad swym dziedzictwem, mającym znaczenie lokalne i ponadlokalne. Strategia Rozwoju Gminy Jasieniec na lata 2014-2020 następująco określa misję gminy: Misją gminy Jasieniec jest podniesienie poziomu i jakości życia mieszkańców oraz zapewnienie dogodnych warunków do rozwoju wyspecjalizowanego sadownictwa, rolnictwa, przedsiębiorczości oraz turystyki. Gmina dąży do dalszego rozwoju przemysłu przetwórczego i sieci handlowousługowej, jako rynku zbytu dla produktów rolnych. Misją gminy jest stworzenie dogodnych warunków infrastrukturalnych i ekonomicznych dla inwestorów. Gmina nadal będzie dążyć do poprawy stanu infrastruktury technicznej oraz zwiększenia atrakcyjności jako miejsca pracy, nauki i wypoczynku. Identyfikuje ona trzy obszary, w których koncentrować ma się rozwój gminy. W dwóch z nich: Obszarze Społecznym i Obszarze Infrastruktura i Środowisko, odbicie znajduje problematyka ochrony i ekspozycji dziedzictwa kulturowego gminy Jasieniec. W obszarze społecznym: Cel strategiczny: 2.1 Wspieranie rozwoju kapitału ludzkiego i społecznego. Cel Operacyjny: 2.1.1 Wzbogacenie i zróżnicowanie oferty działań kulturalno-sportowo rozrywkowych. Kierunki działań: - wspieranie i promowanie lokalnego dziedzictwa kulturowego, - rewitalizacja obiektów gminnych celem stworzenia przestrzeni publicznych służących mieszkańcom, W obszarze Infrastruktura i Środowisko: Cel strategiczny: 3.1 Zachowanie i promocja środowiska naturalnego oraz dziedzictwa kulturowego. Cel operacyjny: 3.1.2 Ochrona walorów środowiska przyrodniczego i środowiska kulturowego. Kierunki działań: - oznakowanie cennych przyrodniczo i kulturowo obiektów (tablice informacyjne z krótką charakterystyką), zapobieganie dewastacji obiektów zabytkowych, dbałość o układy ruralistyczne wsi oraz zabytkową architekturę obiektów, utrzymywanie niezaburzonych osi widokowych na kompleksy leśne, parki oraz obiekty zabytkowe (unikanie dominant krajobrazowych oraz elementów psujących walory widokowokrajobrazowe). Cel strategiczny: 3.3 Budowa, rozbudowa i modernizacja zintegrowanej infrastruktury technicznej. 15

Cel operacyjny: 3.3.2 Wspieranie działań w zakresie renowacji i ochrony obiektów zabytkowych. Kierunki działań: - aktualizacja i realizacja programu opieki nad zabytkami gminnymi, w tym Gminnej Ewidencji Zabytków (GEZ), pozyskiwanie środków finansowych na renowację zabytkowych obiektów, współpraca z sąsiednimi gminami w zakresie ochrony obiektów zabytkowych, poprawa stanu zabytków znajdujących się na terenie gminy, podejmowanie działań mających na celu zwiększenie atrakcyjności zabytków oraz ich promocja,. podejmowanie wspólnych działań z właścicielami zabytków w celu zwiększenia ochrony. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Jasieniec przyjmuje podstawowe cele zagospodarowania przestrzennego wynikające ze stanu obecnego oraz z uwarunkowań rozwoju gminy. Obszary objęte lub wskazane do objęcia ochroną to, m.in.: obszary parków dworskich, tereny stref konserwatorskich przy obiektach zabytkowych, obiekty zabytkowe znajdujące się w rejestrze zabytków prowadzonym przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków oraz wpisane do Gminnej Ewidencji Zabytków. Uszczegółowienie Studium stanowią Miejscowe Plany Zagospodarowania Przestrzennego uchwalone przez Radę Gminy Jasieniec dla miejscowości Jasieniec, Olszany oraz części sołectwa Warpęsy. Dokumenty te ustalają ochronę konserwatorską dla obiektów zabytkowych znajdujących się w obszarze ich opracowania. Dla ich właścicieli oznacza to ograniczenia dotyczące realizacji niektórych prac budowlanych przy tych zabytkach, a także konieczność ubiegania się o opinię Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w zakresie prowadzonych przy nich remontów. 16

6. Zasoby oraz analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy Jasieniec 6.1. Zarys historii gminy Pierwsze ślady osadnictwa na terenie gminy Jasieniec datowane są na schyłek epoki brązu (800-500 lat p.n.e.). Znaleziono je w dzisiejszej wsi Gośniewice nad rzeką Kraską. Inne ważne stanowiska archeologiczne znajdują się w miejscowościach: Osiny, Boglewice, Jasieniec, Warpęsy i Turowice. Nazwa wsi Jasieniec jest typową nazwą florystyczną i pochodzi od drzew - jesionów porastających te rejony. Źródłosłów nazwy potwierdza również nazwa niedalekiej od Jasieńca historycznej wsi Jasionna, która obecnie wchodzi w skład Jasieńca. W roku 1508 pisano tę nazwę Jassyenycze, ale już w 1569 roku, piszący wymieniali ją w dokumentach jako Jasieniecz. Na terenie współczesnej Gminy Jasieniec, wskazać można dwie historyczne parafie i dwa ważne dla przeszłości tych terenów gniazda osadnicze: Gminny dziś Jasieniec, siedziba parafii od co najmniej 1434 roku, stanowił niegdyś gniazdo rodowe Warpężów Jasieńskich. W historii opracowanej na potrzeby jasienieckiej parafii wymienianych jest jednak kilka dość wczesnych dat, m.in.: 1208 r. - budowa pierwszego kościoła; 1362 r. uposażenie kościoła przez Jasieńskich, trudno jednak znaleźć w źródłach ich potwierdzenie. Pierwszą pewną historyczną wzmianką jest zapis mówiący, że w 1443 roku plebanem w Jasieńcu był niejaki Stefan: W sporze z plebanem Wrociszewskim przyznano wyrokiem polubownym w 1454 r. plebanowi w Jasieńcu Stefanowi co drugi rok dziesięcinę z folwarków wsi Lychowicze (ob. Łychów), obu wsi Michałów i Branków. Jako kolatorzy występowali w 1533 r. liczni Jasieńscy, Mroczkowie z Jasieńca, Czachowscy, Milanowscy z Kurczowejwsi, Olszamowscy z Jasieńca, Gośniewscy, Łychowscy, Kociszewscy i Poliknowscy. Liczni Warpężowie pełnili w parafii posługę kapłańską (w XVI wieku było ich co najmniej czterech). Na przestrzeni wieków poszczególne wsie i majątki zmieniały właścicieli, ale Warpężowie vel Jasieńscy pozostali tutejszymi dziedzicami aż do początków XIX wieku. W XVI w. do parafii Jasieniec należało aż 19 wsi szlachty folwarcznej i 8 wsi szlachty zagrodowej. Kiedy pierwsza świątynia spłonęła wzniesiono we wsi kolejną drewnianą budowlę, wyświęcając ją w 1603 roku i ofiarowując Duchowi Świętemu. Parafia stawała się coraz obszerniejsza. W 1540 roku należało do niej 21 wsi, a w 1616 roku stanowiła religijne centrum dla 27 miejscowości okolicznych. Była drugą co do wielkości po parafii grójeckiej. Wiek później i ten kościół uległ zniszczeniu. Budową kolejnego murowanego zajął się kasztelan ciechanowski, Władysław Grzegorzewski, generał major regimentu gwardii królewskiej. Budowa nowego kościołamtrwała od 1747 do 1754 roku, pod nadzorem sławnego architekta i autora projektu budowli Jakuba Fontany. Jasieniec miał wielu właścicieli. Byli to m.in.: Domańscy, Suscy, Jarnatowscy, najdonośniej jednak w jego historii zapisali się książę Jan Tadeusz Lubomirski i Antoni Dall Trozzo, którzy zadecydowali o budowie w Jasieńcu cukrowni Czersk. W 1867 roku zaczęła działać Spółka Akcyjna, dając małorolnym chłopom zatrudnienie i możliwość osiedlenia na przysiółku Czersk. Inwestycja przyczyniła się do zmiany szklaków komunikacyjnych w okolicy, łącząc większe majątki traktem grójecko wareckim 17

oraz do budowy kolejki wąskotorowej w 1920 r. W tym czasie Jasieniec rozrósł się, wzrosła zamożność mieszkańców, nastąpiła urbanizacja wioski i jej kulturalny rozwój była tu straż ogniowa, świetlica, szkoła dla dzieci pracowników, szpital dla ubogich. Niestety zakład upadł już w 1927 roku zmuszając wielu pracowników do zarobkowej emigracji do niedalekiej Warszawy. Fot. 1 Kościół parafialny pw. Zesłania Ducha Św. w Jasieńcu (fot. www.archwwa.pl) Poza siedzibą Warpężów Jasieńskich na terenie obecnej gminy Jasieniec wskazać należy jednak znacznie starszy i rozleglejszy majątek ziemski - Boglewice. Wieś ta należała co najmniej od 1237 roku do Paska h. Doliwa. W kolejnym stuleciu jako właściciel tej wsi występuje Panięta z Boglewic też h. Doliwa, podsędek czerski (1327), kasztelan warszawski (1340), kasztelan czerski (1343) i sędzia czerski (1347), zmarły około 1350 roku. Tenże Panięta miał zamienić część swoich dóbr (w tym Boglewice i Wolę Boglewską) z książętami mazowieckimi Ziemowitem i Kazimierzem na dobra Siekluki i Szczyty. Przed 1368 rokiem książęta mazowieccy nadali dobra boglewickie Jelitczykom, którzy z czasem od nazwy tych dóbr zaczęli zwać się Boglewskimi. W 1408r. kasztelanem czerskim był Jan z Bolewic h. Jelita, a w roku 1412 ten sam urząd piastował Sławiec z Boglewic. Temuż Sławcowi w 1441 roku książę Bolesław darował Łęczeszyce. Pozostawały one w ręku Boglewskich do 1639 roku, gdy Mikołaj Boglewski darował je Ojcom Paulinom z Częstochowy. Na terenie dzisiejszej gminy Jasieniec Boglewscy władali w różnym czasie następującymi wsiami: Boglewice, Wola Boglewska, Ryszki, Rytomoczydła, Osiny. W Księdze ziemi czerskiej 1404-1425 zachowało się niemało zapisków na temat Doliwów Boglewskich (jak również Warpężów Jasieńskich). W źródle tym znajdujemy m.in. taki zapis: Boglewice, siedziba rodziny starożytnej i możnej Boglewskich. (...) 18

Bolewice miały kościół już w 1428 r. pod wezwaniem św. Krzyża. Rodzina jakkolwiek zamożna, nigdy jednak nie zebrała się na postawienie kościoła murowanego, nawet w czasach świetności swojej w XV w. I nieco dalej: Wydatne położenie zajmowały trzy rodziny: Boglewscy, Oborscy i Parysowie. Boglewscy, świetni starożytnością (Boglewic bowiem ich przodek podpisał przywilej, jako świadek już w roku 1239), posiadali Boglewice, Łęczeszyce pod Warką i Grójcem, lasy nad Pilicą i Seroczyn za Garwolinem. W ciągu wieku Boglewski Jan był wojewodą, a aż trzech (Sławiec, Jan i Dzierżysław) kasztelanami. Także w innych źródłach nie brak zapisków na temat kolejnych przedstawicieli rodu Boglewskich h. Jelita, którzy dziedziczyli majątki Boglewice, Wolę Boglewską, Ryszki, Rytomoczydła czy Osiny. Wśród z nich znajdujemy cały poczet chorążych, kasztelanów, wojewodów, starostów, cześników, stolników, a także podstolego, rotmistrza królewskiego i kanonika gnieźnieńskiego. Na pewno jeszcze w pierwsze połowie XVIII wieku majątek Boglewice należał do Mikołaja Boglewskiego, ostatniego wymienianego przedstawiciela tego rodu na terenie dzisiejszej gminy Jasieniec. Później właścicielami byli Rychłowscy i Pułascy (przed 1815), Schillingowie (1815-50), Brzezińscy (1850-1887) i Bersonowie (od 1887) aż do parcelacji w ramach tzw. reformy rolnej przeprowadzonej na podstawie dekretu PKWN z 6 września 1944 r. Fot. 2 Kościół parafialny pw. Przemienienia Pańskiego w Boglewicach (fot. www.archwwa.pl) W XIX wieku na terenach poszczególnych majątków szlacheckich na terenie gminy Jasieniec zaczęły powstawać siedziby rodów, m.in. Jasieńczyków, Łychowskich (herbu Jasieńczyk), Falęckich, od nazwisk których zostały utworzone nazwy poszczególnych wsi. Pałace lub dwory wraz z zespołami parkowymi wybudowano w miejscowościach: Boglewice, Jasieniec, Kurczowa Wieś, Łychowska Wola, Rytomoczydła, Turowice, Warpęsy, Wola Boglewska. Tereny gminy Jasieniec mają też swoją kartę w kronice walk narodowowyzwoleńczych. 18 maja 1863 roku w miejscowości Gołębiów została stoczona jedna z bitew powstania styczniowego. Oddział powstańczy majora Władysława 19

Grabowskiego stoczył tam walkę z regularnym wojskiem carskim dowodzonym przez gen. Mikołaja Meller-Zakomelskiego. Zginęło wówczas ponad 30 powstańców, a 180 dostało się do niewoli. Fot. 3 Mogiła powstańcza w Gołębiowie (fot. UG Jasieniec) Region grójecki, którego gmina Jasieniec jest częścią, nazywany bywa największym sadem Europy". Tradycje sadownicze sięgają tu co najmniej XVI wieku, tj. okresu panowania Zygmunta Starego i królowej Bony Sforzy, która w 1545 roku otrzymała duże połacie ziemi na tym terenie. Dzięki jej staraniom w powiecie grójeckim było wówczas kilkakrotnie więcej sadów dworskich niż w powiatach ościennych. Od tego czasu sadownictwo bardzo prężnie się rozwijało. W XIX stuleciu duże zasługi w promowaniu jabłek spod Grójca odegrali duchowni, którzy w swoich dobrach zajmowali się uprawą jabłoni i propagowaniem wiedzy sadowniczej. W 1918 roku powstała na tym terenie pierwsza w Polsce przechowalnia owoców umożliwiająca sprzedaż jabłek także w miesiącach zimowych. Dynamiczny rozwój sadownictwa wkroczył na te tereny wraz z mechanizacją rolnictwa po II Wojnie Światowej. W wyniku reformy podziału administracyjnego kraju w 1975 roku Jasieniec znalazł się w nowo utworzonym województwie radomskim, jako ośrodek gminy. Obecnie gmina należy do województwa mazowieckiego. Położona jest w centralnej jego części, w południowo-wschodniej części powiatu grójeckiego. 6.2. Geografia gminy Gmina Jasieniec położona jest w centralnej Polsce. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym J. Kondrackiego leży na pograniczu dwóch makroregionów: Równiny 20

Warszawskiej i Wysoczyzny Rawskiej (skrawek części zachodniej gminy). Pod względem geologicznym leży w południowozachodniej części niecki warszawskiej na wysokości 70-110 m n.p.m. Obszar ten cechuje się małym zalesieniem i brakiem naturalnych zbiorników wodnych. Największe kompleksy leśne gminy znajdują się pomiędzy miejscowościami Osiny i Rytomoczydła oraz w rejonie Boglewic. Mapa 1 Położenie Gminy Jasieniec (opr. UG Jasieniec) Teren gminy leży w całości w zlewni rzeki Wisły, którą tworzą na tym obszarze rzeki: Czarna (w centralnej części gminy) i Kraska (w północnej części) oraz ich dopływy. Wody podziemne w gminie ujmowane są z utworów trzecioi czwartorzędowych. Gmina Jasieniec znajduje się na pograniczu dwóch regionów klimatycznych: mazowiecko-podlaskiego i wielkopolsko-mazowieckiego. Klimat należy do grupy umiarkowanie ciepłych a warunki lokalne powodują, że jest on korzystny dla upraw rolnych, zwłaszcza sadowniczych. Gmina Jasieniec jest przede wszystkim terenem rolniczym, gdzie ok. 82% powierzchni zajmują użytki rolne i sady. Dominują tu gleby autogeniczne z rzędu brunatnoziemnych - brunatne kwaśne i wyługowane, wytworzone z utworów gliniastych oraz piasków gliniastych lekkich. Gleby te charakteryzują się korzystnymi stosunkami wodno-powietrznymi, a tym samym wysokimi walorami produkcyjnymi. 6.3. Krajobraz kulturowy Krajobraz kulturowy to, zgodnie z definicją ustawy przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. 21

Gmina zajmuje obszar około 10 780 ha, z czego około 8 974 ha stanowią użytki rolne. Lasy i grunty leśne zajmują ok. 1530 ha, co stanowi 14,6 % powierzchni gminy. Resztę stanowią grunty zabudowane, zagospodarowane tereny inwestycyjne oraz nieużytki. W skład gminy wchodzi 36 wsi rolniczych, zorganizowanych w 31 sołectw. Największe z nich to: Jasieniec, Boglewice, Gośniewice i Zbrosza Duża. a terenie gminy Jasieniec zamieszkuje 5 403 mieszkańców, z tego 1100 osób mieszka w miejscowości Jasieniec. Ludność gminy jest znacznie rozproszona. Tylko osiem miejscowości liczy więcej niż 200 mieszkańców, w 12 miejscowościach mieszka od 100 do 200 osób, a w pozostałych 16 poniżej 100 osób. Fot. 4 Jasieniec centrum wsi (fot. UG Jasieniec). W wielu wsiach zabudowa jest silnie rozproszona wśród sadów i pól uprawnych pojedyncze zagrody z prowadzącą do nich drogą. We wsiach przeważa zabudowa jednorodzinna i zagrodowa spełniająca funkcje mieszkalne, gospodarcze i produkcyjne należąca do prywatnych właścicieli. Uzupełniają ją budynki użyteczności publicznej, lokalne zakłady oraz zabytkowe obiekty XIX wiecznych dworów. Budynki pochodzą głównie z okresu powojennego. Z czasów przedwojennych pochodzi ok. 13% ogółu zabudowy. Ważnym elementem kulturowego krajobrazu gminy są miejsca kultu religijnego, w tym zabytkowe kościoły pw. Zesłania Ducha Świętego w Jasieńcu oraz pw. Przemienienia Pańskiego w Boglewicach obydwa to zabytki wpisane do Rejestru Zabytków Województwa Mazowieckiego. Obiekty te funkcjonują, są użytkowane zgodnie ze swoim przeznaczeniem, a prawa własności są uregulowane. Obecnie trwają prace remontowe wewnątrz świątyni w Boglewicach, natomiast kościół w Jasieńcu staraniem obecnego proboszcza został gruntownie wyremontowany. 22

Częstym motywem w krajobrazie gminy są kapliczki i krzyże przydrożne. Najczęściej występują krzyże drewniane dość wysokie (około 3 metrów) ustawione na rozdrożach lub kamienne ustawione na postumentach schodkowych kamiennych o prostej formie i bryle geometrycznej forma pasyjki. Niektóre kapliczki są odnowione. Ich konserwacją, porządkowaniem i dekoracją zajmują się najczęściej mieszkańcy poszczególnych miejscowości. Fot. 4 Kapliczki na terenie Gminy Jasieniec: murowana w Olszanach i żeliwna w Jasieńcu (fot. UG Jasieniec). Na walory krajoznawcze składają się również osobliwości przyrody, które są niezaprzeczalnym atutem i atrakcją tego obszaru. Na szczególną uwagę zasługuje niezwykle cenny zespół przyrodniczy, będący częścią dziedzictwa kulturowego gminy, położony w obrębie rzeki Kraski na granicy dwóch wsi: Jasieniec i Warpęsy. W jego skład wchodzą: dwa zespoły parkowo-pałacowe, tereny leśne z niewielkimi zbiornikami wodnymi, zespół trzech stawów w Jasieńcu (niemal 3-hektarowy teren rekreacyjnowypoczynkowy dla mieszkańców gminy), zespół stawów i zalesień otaczający dwór w Warpęsach oraz rozległe łąki w dolinie rzeki Kraski. W gminie znajduje się 8 zespołów parkowo-pałacowych i dworskich o wartościach zabytkowych i historycznych. Są to pałace i dwory w otoczeniu parków w: Boglewicach, Jasieńcu, Kurczowej Wsi, Rytomoczydłach, Turowicach, Warpęsach, Łychowskiej Woli, Woli Boglewskiej. Największy powierzchniowo ponad 15 ha jest park w Warpęsach. Przydrożne kapliczki, obiekty zabudowy przemysłowej dawnej cukrowni Czersk, grzybne lasy sosnowe z niewielkimi połaciami drzewostanu dębowego rozciągające się od Boglewic do Rytomoczydeł to kolejne atuty krajobrazu kulturowego gminy. Na jej terenie zarejestrowano osiem pomników przyrody, w tym 5 okazów dębu szypułkowego i buk pospolity w Łychowskiej Woli, jesion wyniosły w Warpęsach i modrzew polski w Woli Boglewskiej. Wartość historyczną i symboliczną mają miejsca pamięci narodowej związane z martyrologią narodu polskiego w czasie powstania styczniowego oraz I i II Wojny Światowej. Są to zarówno współcześnie wystawione obiekty w formie prostej płyty lub kamienia z płytą, proste groby na cmentarzach bez istotnej wartości artystycznej, jak również zabytkowe obeliski, jak np. przy kościele w 23

Jasieńcu. W miejscach tych odbywają się uroczystości patriotyczne, co w sposób szczególny przyczynia się do umacniania tożsamości narodowej mieszkańców gminy. Fot. 6. Zabytkowe obeliski upamiętniające mieszkańców gminy poległych podczas I i II Wojny Światowej (fot. UG Jasieniec). Gmina Jasieniec leży niemal w połowie drogi między dwoma największymi miastami województwa mazowieckiego, tj. Warszawą (odległą o 53 km) i Radomiem (odległym o 60 km), które łączy droga krajowa nr 7 (Warszawa-Kraków), przebiegająca w pobliżu granic gminy. Najbliższe miasta to: Grójec (6 km) oraz Warka (18 km, równocześnie najbliższa stacja kolejowa), które łączy droga wojewódzka nr 730. Gmina Jasieniec sąsiaduje z gminami: Grójec, Chynów, Warka, Promna, Goszczyn i Belsk Duży. Transport osobowy realizowany jest przez komunikację autobusową (PKS), która zapewnia bezpośrednie połączenia Jasieńca z Grójcem i Warką. Kształt gminy jest wrzecionowaty, poprzecinany drogami (droga wojewódzka nr 730 z zachodu na wschód oraz drogi powiatowe, gminne i lokalne), wzdłuż których kształtuje się zabudowa oraz tereny rolne. Obsługę ludności na poziomie lokalnym pełni miejscowość gminna Jasieniec, gdzie funkcjonuje administracja samorządowa, instytucje i obiekty użyteczności publicznej: placówki oświaty, służby zdrowia, kultury i sportu oraz inne obiekty i usługi. Obsługę ludności na poziomie ponadlokalnym pełni Grójec - siedziba powiatu oraz pobliska Warka i dalej Radom i Warszawa. Stan obecny zagospodarowania przestrzeni na terenie gminy powinien mieć znaczący wpływ na jakość i kształt nowego zagospodarowania. Uwarunkowania lokalizacji nowych inwestycji powinny zawierać zasady m.in.: estetycznego kontynuowania zabudowy, ochrony gleb czy ciągów ekologicznych (korytarze 24

ekologiczne rzeki Kraski i Czarnej), uwarunkowań technicznych oraz brać pod uwagę zarówno istniejącą zabudowę mieszkaniową, jak i obiekty zabytkowe. Zespoły dworskoparkowe często tworzą wyodrębnione z charakteru wsi obszary, ale też, jak w przypadku Boglewic czy Jasieńca, stanowią o całości układu przestrzennego. W Boglewicach wieś rozrasta się w układzie osiowym pałac kościół i układ ten należy zachować. W Jasieńcu poza zespołem dworskim i kościelnym także poprzemysłowy budynek cukrowni Czersk został wkomponowany w nowopowstającą ulicową zabudowę jednorodzinną. Fot. 7. Zabytkowy budynek dawnej cukrowni Czersk (fot. UG Jasieniec). Wodociągi obsługują ludność z 18 miejscowości z 6 ujęć wody. Na terenie gminy działają również studnie kopane. Kanalizacja funkcjonuje w 4 miejscowościach. Ok. 75 % terenu gminy jest zgazyfikowane. Większość mieszkań i budynków opalana jest paliwami stałymi w indywidualnych kotłowniach. Lokalne kotłownie zaopatrują w ciepło obiekty użyteczności publicznej. Zagrożeniem dla tradycyjnego krajobrazu oraz utrzymania lokalnego charakteru miejscowej architektury i budownictwa jest potrzeba dostosowania do obecnych norm i potrzeb. Zabytkowe obiekty, zwłaszcza należące do dworów, utraciły swój charakter poprzez dostosowanie ich do pełnienia innych funkcji mieszkalnych, usługowych. Modernizacje budynków często polegały na zmianie konstrukcji, przebudowie, nadbudowie, co doprowadziło do zniekształcania formy architektonicznej; wymianie okien i drzwi, co prowadziło do likwidacji detali architektonicznych; montażu nowoczesnych urządzeń, itp. Liczne szkody w tradycyjnej zabudowie przyniosło również zaprzestanie użytkowania, a co za tym idzie niszczenie i dewastację obiektów. Gmina Jasieniec jest gminą rolniczą i ten charakter dominuje w jej rozplanowaniu terenu, zabudowie, rodzaju zabytków. Użytki rolne stanowią ponad 80% terenu Gminy Jasieniec, z czego większość stanowią sady owocowe z dominującą uprawą jabłoni, a także wiśni. To między innymi tu uprawia się słynne jabłka grójeckie, zarejestrowane przez Komisję Europejską jako kolejny polski produkt regionalny. 25

6.4. Obiekty zabytkowe nieruchome na terenie gminy Na terenie gminy znajduje się ogółem 58 obiektów wpisane do Gminnej Ewidencji Zabytków, wśród nich dwory i parki podworskie, kościoły wraz z otoczeniem, kapliczki przydrożne i cmentarze. 21 z tych obiektów wpisanych jest do Rejestru Zabytków Województwa Mazowieckiego. Są to dwory i pałace oraz parki podworskie, kościoły i cmentarz. W gminie rozsianych jest 60 zabytków archeologicznych, będących przeważnie śladami osadnictwa i cmentarzysk. 6.4.1. Obiekty wpisane do Rejestru Zabytków Do Rejestru Zabytków Województwa Mazowieckiego wpisane są następujące zabytki architektoniczne znajdujące się na terenie gminy Jasieniec: Lp. Miejscowość Obiekt, czas powstania Nr z rejestru 1 Boglewice cmentarz rzymsko-katolicki z II poł. XIX wieku 476/A z 0.5.11.1919 r. 2 Bolewice 56 kościół paraf. p.w. Przemienienia Pańskiego, mur. cegła 1900-1908, neogotycki z wieżą, wg proj. Konstantego Wojciechowskiego 286/A z 04.03.1985 r. 3 Bolewice 6 pałac, mur., lata 60-te XIX w. 31/A z 25.04.1980 r. oraz park pałacowy z XIX w. 1165/A/75 z 22.05.1975 4 Gołębiów kaplica, mur., II poł. XIX w. 2/A z 14.02.1977 r. 5 Jasieniec, pałac, mur., 1780 r., 1169/A z 22.05.1975 r. 97/A ul. Kasztanowa 7 1 poł. XIX w. z 18.03.1981 6 Jasieniec, Czersk park dworski z XIX w. 12/A z 15.12.1978 r. 7 Jasieniec, ul. Warecka 37 8 Kurczowa Wieś 21a, 22 9 Łychowska Wola 8 10 Rytomoczydła 11 Turowice 25 18 Warpęsy 41 20 Wola Boglewska 55 kościół paraf. p. w. św. Rocha, mur. 1747-54, pocz. XIX w., remont 1849, 1857, 1903, 1917, 1947, 1967, wg. proj. arch. Jakuba Fontany dwór, ok. 1920 r., folwark, mur. 1. 20-te XX w. oraz park dwór, mur. 2 poł. XIX w. oraz park dworski z XIX w. dwór, mur., 1 pół. XIX w. oraz park dworski, XIX w. dwór, drew. ok. 1840 r., rozbudowany o murowaną cz. klasyc. k. XIX w. oraz park dworski z XIX w. dwór, mur. ok. pół. XIX w. rozbud. ok. 1900 r. oraz park podworski z XIX w. pałac, mur. ok. 1900 r. oraz park pałacowy z XIX w. 351/A/62 z 2.02.1962 r. 73/A z 09.03.1981 r. 544/A/95 z 06.05.1995 r. 1175/A/75 z 22.05.1975 r. 208/A z 14.04.1983 r. 481/62 z 23.03.11962, 14/A/78 z 15.12.1978 r. i z 4.03.1997 r. 705/A/62 z 03.05.1962 r. 11/A z 15.12.1978 r. 272/A z 07.06.1984 r. 1175/A/75 z 22.05.1975 208/A z 14.04 1983 r. 26

Karty adresowe poszczególnych obiektów znajdujących się w Rejestrze Zabytków Województwa Mazowieckiego znajdują się w Gminnej Ewidencji Zabytków dla Gminy Jasieniec, która stanowi podstawę sporządzenia niniejszego opracowania. Syntetyczny opis nieruchomych zabytków architektonicznych znajdujących się w Rejestrze Zabytków Województwa Mazowieckiego: Boglewice Cmentarz rzymsko-katolicki Fot. 8. Mauzoleum Bersonów na cmentarzu parafialnym w Boglewicach (fot. UG Jasieniec). Na cmentarzu rzymsko-katolickim w Boglewicach znajduje się wiele zabytkowych mogił najczęściej z kamienia (piaskowca) w rozmaitych formach (płyt, katakumb, ołtarzy, itp.). Najokazalszym grobem jest mauzoleum rodziny Bersonów usytuowane na osi wejścia na cmentarz najwyższy pomnik, ogrodzony, obsadzony świerkami. W innej części cmentarza znajduje się miejsce pamięci narodowej poświęcone poległym za wolność w czasie II wojny światowej. Cmentarz w Boglewicach zajmuje teren ok. 1 ha. 27

Kościół parafialny p.w. Przemienienia Pańskiego Fot. 9 Kościół parafialny pw. Przemienienia Pańskiego w Boglewicach (fot. UG Jasieniec). Kościół powstał w latach 1900-1908, w 1928 dobudowano wieżę. Wybudowany w stylu neogotyckim, według projektu Konstantego Wojciechowskiego. Usytuowany w zamknięciu ulicy wiejskiej, na jednej osi z pałacem położonym w zachodniej części wsi. Kościół jest murowany, z czerwonej cegły, rozplanowany w układzie krzyżowym. Pokrycie dachu stanowi blacha stalowa, miedziowana. Teren ogrodzony jest ceglanym murkiem z żeliwnym płotkiem pomiędzy słupkami oraz bramą i furtkami. Historia parafii sięga prawdopodobnie 1400 roku, ale najstarszy dokument datowany na 1538 rok. Mówi on o wybudowaniu przez rodzinę Boglewskich drewnianego kościoła, istniał do 1702 r. Kolejny, również drewniany przetrwał do 1782 r., kiedy to wybudowano trzeci, z fundacji Izabeli Kicińskiej. Kolejnym kościołem jest ten istniejący do dziś. Pałac i park Fot. 10. Pałac w Boglewicach (fot. http://www.sothebysrealty.com) 28

Pałac z II połowy XIX w., zbudowany dla rodziny Bersonów, dotrwał do 1939 roku jako majątek rodowy. Projekt pałacu w stylu neorenesansowym wykonany został prawdopodobnie przez Zygmunta Gorgolewskiego. Wokół pałacu urządzono ogród: wykonano staw, usypano wzgórek oraz dokonano nasadzeń, w tym wielu drzew egzotycznych. Park ma powierzchnię 5,92 ha. Pałac i park są odrestaurowane. Właściciel przeznacza je na spotkania i plenery malarskie. Gołębiów Kaplica Fot. 11 Kaplica w Gołębiowie (fot. UG Jasieniec) Kaplica położna jest poza wsią, wśród pól w kępie drzew. Datowana jest na II połowę XIX wieku, prosta w formie, na planie kwadratu, w stylu neoklasycystycznym, z kolumnami na każdym boku. Murowana z cegły, tynkowana. Kubatura obiektu to 1070 m 3. Na zewnątrz stan obiektu jest dobry, wewnątrz zdewastowana. Przy kaplicy znajdują się groby zmarłych około 1850 roku na cholerę (nie ma śladu w terenie). Właścicielem obiektu jest parafia rzymsko-katolicka w Boglewicach. 29

Jasieniec Kościół parafialny p.w. Zesłania Ducha Św. Fot. 12 Kościół parafialny w Jasieńcu (fot. UG Jasieniec) Kościół został wybudowany w latach 1747-54, według projektu architekta Jakuba Fontany. Reprezentuje styl późnobarokowy. Był remontowany w latach: 1849, 1857, 1903, 1917, 1947, 1967, 2011. Kościół jest murowany z cegły, tynkowany. Zrealizowany na planie prostokąta z dwiema wieżami w narożach i dobudowaną zakrystią od zachodu. Dach kościoła jest dwuspadowy, kryty blachą, hełmy na wieżach barokowe, zwieńczone kulami i krzyżami. Kościół usytuowany jest w pobliżu drogi Grójec-Warka, poprzedzony owalnym podjazdem z klombem i figurą Najświętszej Marii Panny. Plac kościelny jest ogrodzony od frontu metalowym płotem, a z boków murem. Na placu zachowały się nagrobki z dawnego cmentarza przykościelnego. Pałac i park Pałac zbudowano z II połowie XVIII wieku w stylu późnobarokowym. Należał do Antoniego Okęckiego, następnie Czerskich i Domańskich. Dla tej ostatniej rodziny został przebudowany w połowie XIX wieku na styl neorenesansowym. Dwór jest murowany z cegły, tynkowany, piętrowy, na planie prostokąta. Dach czterospadowy, niski, kryty blachą. Wokół pałacu rozłożony był folwark oraz oficyny. W chwili obecnej w dużej mierze utraciły one swój charakter na skutek wielu zmian dostosowawczych do pełnienia innych funkcji. Park wokół pałacu ma powierzchnię 1,09 ha, w tym 0,20 ha zajmują stawy. Obecnie są to pozostałości parku z okazałym starodrzewem oraz odnowionymi stawami i najbliższym terenem wokół nich. Właścicielem zespołu jest osoba prywatna. 30

Kurczowa Wieś Dwór, folwark, park Fot. 13. Pałac w Jasieńcu (fot. UG Jasieniec) Fot. 14. Dwór w Kurczowej Wsi (fot. http://www.polskiezabytki.pl) Dwór zbudowany w latach 20-30 XX w. zapewne dla Zygmunta Racięckiego, właściciela dóbr od 1909 roku. Wzniesiony został na planie prostokąta, drewniany, otynkowany, na fundamencie z cegły. To parterowy, podpiwniczony budynek, 31

z mieszkalnym poddaszem. Wejście z czterokolumnowym portykiem toskańskim podtrzymującym balkon. Dwór otoczony jest parkiem o powierzchni 3,35 ha, a na sąsiedniej działce znajduje się ok. 15-arowy staw. Park jest częściowo uporządkowany. Całość stanowi własność prywatną. Łychowska Wola Dwór i park Fot. 15. Dwór w Łychowskiej Woli (fot. http://www.polskiezabytki.pl) Pierwszymi właścicielami Łychowskiej Woli byli Bersonowie, a następnie Niwińscy, który sprzedali ją przed 1914 r. Władysławowi Markowskiemu i Stanisławowi Taborskiemu. Dwór wybudowany w II połowie XIX w. tradycyjnie na planie wydłużonego prostokąta, parterowy, jednotraktowy, w części centralnej wysunięty ganek zabudowany, zwieńczony tympanonem, dach dwuspadowy. Ganek ozdobiony elementami architektonicznymi: półkolumny, półkoliście zakończone okna i drzwi wejściowe, gzyms. Powierzchnia parku wynosi 6,48 ha, w tym 1,59 ha wód. Przed dworem znajdował się klomb z objazdem, do którego wiodła aleja od bramy. Za dworem niegdyś był sad, a w części południowej są dwa stawy. W parku znajduje się siedem pomników przyrody, nie zachowały się jednak ani klomb, ani sad czy warzywnik. Dwór wraz z parkiem stanowi własność prywatną. 32

Rytomoczydła Dwór i park Fot. 16 Dwór w Rytomoczydłach (fot. http://www.polskiezabytki.pl) Dworek rodziny Radzimirskich został wybudowany w I połowie XIX wieku na miejscu dawnego, drewnianego. Budynek w stylu klasycystycznym wybudowany jest tradycyjnie na planie wydłużonego prostokąta, parterowy, jednotraktowy, posiada czterokolumnowy portyk z trójkątnym szczytem. Park w nieregularnym kształcie zajmuje powierzchnię ok. 2 ha i jest zdziczały. Przeważają w nim gatunki rodzime tj.: lipy drobnolistne i klony pospolite. Dawniej przed dworkiem usytuowany był okazały klomb z objazdem wokół. Zachowana część zabudowań folwarcznych. Całość stanowi własność prywatną. Turowice Dwór i park Dwór pochodzi z ok. 1840 roku. Wybudowany był przez Wincentego Zielińskiego na miejscu dawnego majątku. Jest to obiekt drewniany (obecnie otynkowany), jednokondygnacyjny, z dobudowanym w okresie późniejszym dwukondygnacyjnym murowanym zajazdem. W części pierwotnej wejście stanowi drewniany portyk wsparty na czterech kolumnach toskańskich z murowanymi cokołami. Od strony południowej znajduje się obszerny taras otoczony murkiem z kolumienkami, zadaszony okrągłym daszkiem wspartym na 6 kolumnach. Dach trójspadowy, a w części dobudowanej czterospadowy. Zespół parkowy ma powierzchnię 2,58 ha. Rosą tu sosny czarne, żywotniki, świerki, orzech włoski. Na skraju parku znajduje się ok. 30 arowy staw. W 1959 roku 33

na terenie parku wzniesiono modrzewiową bibliotekę jeden z pierwszych budynków o takim przeznaczeniu na Mazowszu. Budynek ten nie przetrwał do naszych czasów. Posiadłość znajduje się w rękach prywatnych. Warpęsy Dwór i park Fot. 17 Dwór w Turowicach (fot. UG Jasieniec) Fot. 18. Dwór w Warpęsach (fot. http://www.polskiezabytki.pl) 34

Dwór z połowy XIX wieku, rozbudowany w 1900 roku. Murowany z cegły, tynkowany, częściowo jednokondygnacyjny, część poprzeczna dwukondygnacyjna. W części bocznej dwukondygnacyjna okrągła wieża, dość szeroka. Dekoracyjny ryzalit pod dachem, dach dwuspadowy, okna częściowo zakończone półkoliście, dekoracje architektoniczne: półkolumny i obramowanie okien. Obecnie nieużytkowany. Park wokół dworu okazały o powierzchni 15,25 ha, z zachowanym starodrzewem, obecnie zaniedbany. Właścicielem jest osoba prywatna. Wola Boglewska Pałac i park Fot. 19. Pałac w Woli Boglewskiej (fot. UG Jasieniec) Pałac wybudowany w 1900 dla rodziny Teofila i Eugenii Kępaliskich według projektu Apoloniusza Pawła Nieniewskiego. Utrzymany jest w stylu neorenesansowym z elementami dekoracji secesyjnej cechą charakterystyczną są liczne ryzality, różnej wielkości na elewacji budynku. Bryła pałacu jest rozczłonkowana, z dwiema wieżami, portykiem wspartym na kolumnach, tworzącym taras na piętrze, z tarasem do strony parku. Część okien zakończona półkoliście. Na elewacji boniowanie. Na dachu i wieżyczkach dekoracyjne formy wazonowate. Obiekt zniszczony poprzez użytkowanie powojenne szpital, a potem szkoła podstawowa. Park ma powierzchnię 5,31 ha, jest rozległy, zaniedbany, z cennym starodrzewem (jeden pomnik przyrody). Całość jest własnością Gminy Jasieniec. Obiekty wpisane do Rejestru Zabytków Województwa Mazowieckiego są w rozmaitym stanie technicznym. Pałace i dwory w znakomitej większości znajdują się w rękach prywatnych (poza pałacem w Woli Boglewskiej). Gruntownie odnowione 35

są pałac w Boglewicach i dwór w Łychowskiej Woli. W trakcie remontu znajduje się dwór w Turowicach. Rozpoczęto również remont pałacu w Warpęsach i w Jasieńcu, jednak obecnie prace te zostały wstrzymane. Pozostałe obiekty nie są odnawiane, ale też nie zostały znacząco przebudowane, przez co nie utraciły zabytkowego charakteru. Obecnie w trakcie remontu znajduje się również kościół w Boglewicach, natomiast w 2011 roku, zgodnie z zaleceniami konserwatorskimi przeprowadzono pełny remont kościoła w Jasieńcu. Obiekty przebudowane to głównie obiekty podworskie, które zostały zaadoptowane na mieszkania, budynki gospodarcze. Najwięcej takich obiektów znajduje się przy dawnym dworze w Jasieńcu. Problem stanowi zespół parkowo-pałacowy w Woli Boglewskiej, który jest własnością gminną, jednak od lat spadkobiercy dawnych właścicieli czynią starania o jego odzyskanie. 6.4.2. Pozostałe obiekty znajdujące się w Gminnej Ewidencji Zabytków Na kartach adresowych Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków znajduje się szereg obiektów z terenu gminy Jasieniec. Karty te wykonywane były głównie w drugiej połowie lat 70-tych i pierwszej połowie lat 80-tych XX-ego wieku. Stan wielu znajdujących się na nich obiektów już wówczas był nienajlepszy, zwłaszcza, że większość z nich to domy mieszkalne lub zabudowa gospodarcza. Pełna ewidencja zabytków nieruchomych na terenie gminy Jasieniec w formie kart adresowych zabytków stanowi oddzielny dokument. Na uwagę zasługują w nim poza w/w: Lp. Miejscowość Obiekt, czas powstania 1 Boglewice kapliczka przydrożna, żeliwna 1932r. 2 Boglewice ogrodzenie kościoła, mur. pocz. XX w. 3 Bolewice 57 plebania, mur. przed 1908 r. 4 Boglewice ogrodzenie pałacu, mur. 1. 60 - XIX w. 5 Boglewice obory, ob. magazyny, mur. po 1900 r. 6 Boglewice kapliczka przydrożna, mur. cegła, p. XX w. 7 Boglewice kapliczka narożna w murze, mur. cegła pół. XIX w. 8 Boglewice kapliczka przydrożna, mur. cegła, tynk, 1 pół. XIX w. 9 Boglewice figura NMP na mur. cokole, poł. XX w. 10 Gołębiów miejsce pamięci narodowej powstanie 1863 roku 11 Jasieniec cmentarz rzymsko-katolicki 12 Jasieniec, ul. Grójecka 1 młyn elektryczny, mur. 1935 r. 13 Jasieniec, ul. Czerska 7 cukrownia, mur. 1827 r. 14 Jasieniec wozownia przy cukrowni, mur. po 1900 r. 15 Jasieniec, ul. Czerska 7 wartownia przy cukrowni, mur. ok. 1850 r., przebud. 1980 r. 16 Jasieniec, ul. Czerska 7 brama wjazdowa do cukrowni, mur. ok. 1850 r. 17 Jasieniec magazyn po cukrowni, mur. 1. 30-te XXw. 18 Jasieniec, ul. Warecka 37 plebania, mur. 1933 r. 19 Jasieniec ogrodzenie kościoła, mur. XIX w. 20 Jasieniec nagrobek Poległym za Ojczyznę Parafianom 1914-20, mur. 1927 36

21 Nagrobek Antoniego Domańskiego właściciela Jasieniec Warpęsów, murowany 1827 r. 22 Jasieniec figura św. Rocha ok. 1875 r. 23 Jasieniec kapliczka mur. ok. 1850 przy murze ogrodzenia 24 Jasieniec kapliczka, żeliwna 1907 25 Jasieniec, ul. Czerska 9 dom mieszkalny, mur. ok. 1875 r. 26 Kurczowa Wieś kapliczka przydrożna, cokół mur., cegła, 1873 r. 27 Łychów kapliczka przydrożna, mur. cegła, tynk. p. XX w. 28 Nowy Miedzechów kapliczka przydrożna NMP, murowana 1910 r. 29 Olszany kapliczka, mur. cegła, tynk., 1912 r. 30 Ryszki kapliczka, mur. cegła, tynk. p. XIX w. 31 Turowice stodoła d. dworska, mur. cegła, p. XX w. 32 Turowice dawna stajnia, mur. po 1870 r., kamień ciosany 33 Turowice spichlerz, ob. magazyn, mur. 1. 20-te XX w. 34 Turowice kapliczka NMP, mur. 1873 r. 35 Warpęsy kapliczka, żeliwna - krzyż beton, k. XIX w. 36 Wierzchowina kapliczka przydrożna NMP, mur. cegła, 1 ćw. XX w 37 Zbrosza Duża kapliczka przydrożna, mur. cegła, 1 ćw. XX w. 38 Zbrosza Duża cmentarz rzymsko-katolicki Figury i kapliczki są zadbane, okresowo odnawiane i przystrajane dzięki opiece okolicznych mieszkańców. Budynki i budowle częściowo zaniedbane i wymagające gruntownego remontu. Część obiektów została przebudowana, często wielokrotnie zmieniano ich przeznaczenie, przez co utraciły swój pierwotny charakter, np.: Lp. Miejscowość Obiekt, czas powstania 1 Jasieniec, ul. Warecka 34 stacja kolei wąskotorowej, ob. dom mieszkalny mur. 1917 r. 2 Jasieniec, ul. Czerska 7 lamus przy cukrowni, mur. po 1900 r. 3 Jasieniec, ul. Kasztanowa 7 spichlerz, ob. bud. gospodarczy, mur. ok. 1850 r. 4 Jasieniec, ul. Kasztanowa 5 oficyna przy dworze, ob. dom mieszkalny, mur. 1 pół. XIX w. 5 Jasieniec, ul. Kasztanowa 7 oficyna przy dworze, mur. pocz. XX w. 6 Jasieniec stajnia przy dworze, mur. pocz. XX w., ob. garaże 7 Jasieniec spichlerzyk, drew. po pół. XIX w. 8 Wola Boglewska 56 rządcówka - ob. dom mieszk. drew., ok. 1900 r. Powyższe wykazy stanowią zapis architektonicznego krajobrazu gminy Jasieniec, który należy brać pod uwagę przy definiowaniu aktualnego charakteru zabudowy. 6.5. Zabytki ruchome Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami definiuje zabytek ruchomy jako rzecz ruchomą, jej część lub zespół rzeczy ruchomych, będących dziełem człowieka 37

lub związanych z jego działalnością i stanowiących świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Do zabytków ruchomych podlegających ochronie i opiece zalicza się dzieła sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, prezentujące minione kierunki artystyczne oraz inne obiekty, niebędące w pełni dziełami sztuki (np. wytwory sztuki ludowej i rękodzieła, obiekty etnograficzne, instrumenty muzyczne, przedmioty zgromadzone w kolekcjach, numizmaty, pieczęcie, medale i ordery, militaria, pamiątki historyczne, przedmioty związane z wybitnymi osobistościami lub instytucjami). Jako zabytki ruchome, prócz obiektów wchodzących w skład wyposażenia budowli, traktowany jest również ich wystrój architektoniczny (np. rzeźby, płaskorzeźby, malowidła ścienne, mozaiki, sztukaterie i detal architektoniczny: gzymsy, obramowania otworów okiennych i drzwiowych oraz rzeźby ogrodowe, fontanny, kapliczki i krzyże przydrożne, drogowskazy kamienne, nagrobki itp.). Rejestr Zabytków Ruchomych prowadzony jest podobnie jak Rejestr Zabytków Nieruchomych przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Do rejestru wpisuje się zabytek ruchomy na podstawie decyzji wydanej przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, na wniosek właściciela zabytku lub z obawy zniszczenia, uszkodzenia lub nielegalnego wywiezienia zabytku za granicę. Do rejestru zabytków nieruchomych nie wpisuje się obiektów znajdujących się w inwentarzu muzeum lub wchodzącego w skład narodowego zasobu bibliotecznego. Na terenie gminy Jasieniec nie ma oddziału muzealnego, skansenu czy innej instytucji statutowo zajmującej się ochroną zabytków. Nie ma również informacji, aby jakieś obiekty pochodzące z gminy Jasieniec znajdowały się w zbiorach muzeów w Polsce. Zabytków ruchomych to obiekty stanowiące wyposażenie kościołów. Ewidencja wykonana dla kościoła pw. Zesłania Ducha Św. w Jasieńcu obejmuje zabytki z zakresu: rzeźby, malarstwa, meblarstwa, złotnictwa, kamieniarki oraz odlewnictwa. Wyposażenie rzeźbiarskie kościoła w Jasieńcu stanowią: chrzcielnica barokowa drewniana, polichromowana, XVIII w, 3 postaci alegoryczne barokowe drewno rzeźbione, XVIII w., 2 krucyfiksy barokowe drewno rzeźbione, XVIII w., ambona barokowa z baldachimem drewno rzeźbione, polichromowane, XVIII w., aniołki barokowe (2 szt.) drewno rzeźbione, polichromowane, XVIII w., figura św. Piotra neobarokowa gipsowa, ręcznie modelowana, koniec XIX w., figura św. Pawła neobarokowa gipsowa, ręcznie modelowana, koniec XIX w., duży krucyfiks gotycki drewno rzeźbione, polichromowane, XVI w., figura św. Antoniego Padewskiego barokowa drewno rzeźbione, polichromowane, koniec XVIII w., figura św. Józefa barokowa drewno rzeźbione, polichromowane, początek XIX w., figura św. Rocha barokowa drewno rzeźbione, polichromowane, XVIII w., figura św. Jana barokowa drewno rzeźbione, polichromowane, XVIII w., figura św. Jadwigi barokowa drewno rzeźbione, polichromowane, XVIII w., figura św. Katarzyny barokowa drewno rzeźbione, polichromowane, XVIII w., figura św. Stanisława barokowa drewno rzeźbione, polichromowane, XVIII w., 38

figura św. Wojciecha barokowa drewno rzeźbione, polichromowane, XVIII w., 2 pary aniołków barokowych - drewno rzeźbione, polichromowane, XVIII w., uskrzydlony anioł barokowy drewno rzeźbione, polichromowane, XVIII w., ołtarz Męki Pańskiej, jednokondygnacyjny, jednoosiowy, późny barok drewno rzeźbione, polichromowane, początek XIX w., ołtarz Matki Bożej Bolesnej, jednokondygnacyjny, jednoosiowy, późny barok drewno rzeźbione, polichromowane, początek XIX w., ołtarz św. Rocha, jednokondygnacyjny, jednoosiowy, późny barok drewno rzeźbione, polichromowane, początek XIX w., ołtarz Świętej Rodziny, jednokondygnacyjny, jednoosiowy, barok drewno rzeźbione, polichromowane, początek XIX w., ołtarz główny z obrazem Zesłania Ducha Świętego murowany (marmur rzeźbiony i drewno), jednokondygnacyjny, jednoosiowy, barok, 1747-1755 r., organy klasycystyczne, obudowa trójdzielna, drewno, metal, początek XIX w., Wyposażenie meblarskie kościoła stanowią: 3 szafki ścienne barokowe drewno rzeźbione, XVIII w., ławki drewniane (2 szt.) XIX w., konfesjonał barokowym drewniany, z 1772 r. Wyposażenie malarskie kościoła stanowią: obraz św. Jana Nepomucena, barokowy olej na płótnie XVIII w., obraz matki Boskiej Bolesnej, barokowy deska olej, blach posrebrzana XVIII w., fragment obrazu Pojmanie Chrystusa, barokowy olej na płótnie XVIII w., obraz św. Rocha, barokowy olej na płótnie XVIII w., obraz św. Antoniego z Dzieciątkiem, barokowy na płótnie XVIII w., obraz Świętej Rodziny, klasycystyczny olej na płótnie początek XIX w., Obraz Zesłanie Ducha Świętego, barokowy, olej na płótnie, około połowy XVIII w. Wyposażenie kamieniarskie kościoła to głównie epitafia i tablice pamiątkowe, oraz kropielnice. Są to: tablica nad portalem, klasycystyczna ( VTA NOSTRA DOMINI A.D. 1873 ), marmurowa płyta, 1837 r., tablica pamiątkowa Wł. Grzegorzewskiego, barokowa z czarnego marmuru, 1755 r., tablica pamiątkowa Eustachego Skarbka Słanki, barokowa z czarnego marmuru, 1754 r., inskrypcja fundacyjna Wł. Grzegorzewskiego na cokole, barokowa z czarnego marmuru, koniec XVIII w., epitafium Justyny Domańskiej, klasycyzm, czarny marmur 1853 r., epitafium Ferreniusza Radyszkiewicza, klasycyzm, czarny marmur 1828 r., epitafium Marcina Stokowskiego, biały marmur, XIX w., epitafium Mieczysława Huby, bezstylowy, biały marmur 1895 r., epitafium Barbary Domańskiej, bezstylowy, biały marmur 1896 r., epitafium Władysława Domańskiego, bezstylowy, biały marmur 1925 r., 39

epitafium Mateusza Domańskiego, neobarok, piaskowiec, rzeźbiony, polichromowany, 1849 r., 3 kropielnice barokowe: miedziana, kamienna rzeźbiona oraz z czarnego marmuru z XVIII w., Fot. 20. Ołtarz główny z obrazem Zesłania Ducha Św. w kościele parafialnym w Jasieńcu (fot. UG Jasieniec). Wyposażenie złotnicze i odlewnicze kościoła w Jasieńcu to: puszka pseudo barokowa, srebro złocone, 1898 r., monstrancja barokowa, srebro złocone, trybowane, XIII/XIX w., wieczna lampka neobarokowa, posrebrzana miedź, XIX w., 4 lichtarze barokowe, srebrzony mosiądz, XVIII w., 6 lichtarzy klasycystycznych, posrebrzana miedź, początek XIX w., Krucyfiks stojący neoklasycystyczny, odlew metalowy, początek XIX w.. Szczegółowa ewidencja zabytków ruchomych kościoła pw. Zesłania Ducha Św. w Jasieńcu stanowi cz. II Gminnej Ewidencji Zabytków. Dla kościoła p.w. Przemienienia Pańskiego w Boglewicach nie była wykonywana szczegółowa ewidencja, choć również we wnętrzu tego kościoła znajdują się cenne zabytki ruchome. Są to między innymi: obraz koronacji Najświętszej Marii Panny, prawdopodobnie z XVII wieku, neogotycka ambona z baldachimem, 40

neogotycki ołtarz drewniany, rzeźby świętych drewniane w niszach ołtarza, posrebrzany krucyfiks i 4 lichtarze. Fot. Ołtarz główny w kościele parafialnym w Boglewicach (fot. UG Jasieniec). 6.6. Cmentarze, kapliczki, miejsca pamięci narodowej Ważnymi elementami krajobrazu kultowego są miejsca związane z historią, kulturą, religią i obyczajami mieszkańców regionu. Na terenie gminy Jasieniec funkcjonują trzy cmentarze grzebalne rzymsko-katolickie w tych miejscowościach, przy których działają parafie: w Boglewicach, w Jasieńcu i w Zbroszy Dużej oraz pozostałości cmentarza przykościelnego w Jasieńcu, który obecnie nie pełniący już funkcji grzebalnej. Cmentarz w Boglewicach Cmentarz wpisany jest do Rejestru Zabytków Województwa Mazowieckiego. Na jego terenie znajduje się wiele zabytkowych mogił głównie z połowy XIX wieku m.in.: mauzoleum rodziny Bersonów. Cmentarz ogrodzony jest murem z czerwonej cegły, w narożniku znajduje się niewielka nisza z figurą Najświętszej Marii Panny. 41

Fot. 22. Grobowiec z 1932 r. na cmentarzu w Boglewicach (fot. wikimedia.com) Cmentarze w Jasieńcu Fot. 23. Jeden z nagrobków na cmentarzu przykościelny w Jasieńcu (fot. UG Jasieniec) Na cmentarzu przykościelnym znajdują się nagrobki dawnych właścicieli, proboszczów, pomniki pamiątkowe i figury świętych, a na elewacji kościoła - płyty z epitafiami. Na cmentarzu grzebalnym, zwłaszcza przy jego głównej alei, znajduje się wiele starych pomników z połowy XIX wieku. Są tu groby z rodziny: Hubów, Kołodziejskich, Czerkiewiczów, Pętkowskich, Sadkowskich. W dalszych częściach znajdują się nowsze nagrobki parafian. Większa część cmentarza nie posiada alejek, nagrobki są ustawione rzędami. Zajmuje on powierzchnię ponad 2 ha. 42

Cmentarz w Zbroszy Dużej Jest to cmentarz nowy, utworzony w II połowie XX wieku po wybudowaniu kościoła i utworzeniu parafii (1969 rok). Nie ma na nim pamiątkowych grobów. Cmentarz znajduje się w oddaleniu od kościoła i zabudowań. Zajmuje powierzchnię ok. 2 ha. Częstym elementem krajobrazu gminy Jasieniec są kapliczki i krzyże przydrożne. Krzyże są najczęściej drewniane, dość wysokie (powyżej 3 metrów) lub metalowe na murowanych postumentach (niższe), ustawione na rozdrożach. Pochodzą przeważnie z II połowy XX wieku. Najstarszy znajduje się w miejscowości Koziegłowy. Jest to krzyż metalowy z 1926 roku. Często ozdabiane są wstęgami i sztucznymi kwiatami w całości lub bukietami ustawionymi na postumencie. Często również otoczone są płotkiem. Zdarzają się krzyże w figurą Chrystusa lub z figurą Marii u podnóża. Kapliczki w gminie występują w formie krzyży kamiennych ustawionych na postumentach schodkowych, kamiennych o prostej formie i bryłach geometrycznych (kapliczka w formie pasyjki). Często w części zasadniczej postumentu znajduje się wnęka z małą rzeźbą lub obrazem. Są również kapliczki w formie walca z blachy, na murowanym postumencie, zwieńczone żeliwnym krzyżem, a także kapliczki prezentujące figury Maryi. Stan zachowania kapliczek jest ogólnie dobry. Wiele z tych obiektów zostało odremontowanych dzięki staraniu i środkom mieszkańców, gminy lub sołectwa (niektóre obiekty zostały poddane gruntowemu remontowi i odbudowane w całości). Ich porządkowaniem i dekorowaniem zajmują się najczęściej mieszkańcy poszczególnych miejscowości. Często ozdabiane są kolorowymi wstęgami lub wieńcami ze sztucznych kwiatów. Fot. 25. Kapliczka w miejscowości Wierzchowina (fot. UG Jasieniec). W gminie znajduje się również kilka kapliczek i krzyży współczesnych, nie umieszczonych w powyższym wykazie, które zostały wykonane w końcu XX wieku. Nie mają one wartości historycznych. 43

Miejsca pamięci narodowej na terenie gminy Jasieniec związane są z ruchem narodowo-wyzwoleńczym, głównie w czasie powstania styczniowego oraz I i II Wojny Światowej. Pomniki upamiętniające tragiczne wydarzenia i groby poległych znajdują się w miejscowościach Boglewice, Rytomoczydła, Stefanków, Gołębiów, Jasieniec. Fot. 26 Miejsca Pamięci Narodowej w Rytomoczydłach i Stefankowie (Fot. UG Jasieniec) 6.7. Stanowiska archeologiczne Zabytkiem archeologicznym jest każdy ślad działalności człowieka znajdujący się w ziemi lub pod wodą, którego zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową tak tego rodzaju zabytki definiuje ustawa. Można wyróżnić dwa typy zabytków archeologicznych ruchome i nieruchome. Zabytki ruchome to przedmioty związane z działalnością człowieka w przeszłości. Z perspektywy nauki i dziedzictwa znacznie ważniejsze są jednak archeologiczne zabytki nieruchome, tj. stanowiska archeologiczne, czyli zespoły obiektów o charakterze kultowym, grobowym, mieszkalnym lub gospodarczym, otaczający je układ warstw glebowych oraz znajdujące się w nich zabytki ruchome. Ochrona dziedzictwa archeologicznego z zasadzie powinna polegać na zachowaniu stanowisk archeologicznych w stanie nienaruszonym. Dziedzictwo archeologiczne jest nieodnawialne, ponieważ nie da się odtworzyć raz naruszonego układu warstw. Jedynym sposobem ochrony takiego zasobu jest zachowanie miejsc zalegania zabytków w stanie nienaruszonym, tak, aby kolejne pokolenia mogły poznawać swoją przeszłość, stosując coraz bardziej skuteczne, a jednocześnie mniej inwazyjne metody badawcze. Dotyczy to także archeologicznych badań wykopaliskowych, które są dopuszczalne tylko na stanowiskach zagrożonych zniszczeniem, np. w wyniku planowanej inwestycji budowlanej. Oczywiście nie jest możliwe zachowanie w ten sposób wszystkich zabytków archeologicznych, pozostawianie stanowisk in situ może dotyczyć jedynie terenów szczególnie cennych. Stanowiska archeologiczne na terenie gminy Jasieniec zostały odkryte na podstawie badań Archeologicznego Zdjęcia Polski, które były realizowane w latach 70-tych i 80-tych XX wieku. Karty ewidencyjne stanowisk archeologicznych znajdują się 44

w archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Delegatura w Radomiu. Teren gminy rozkłada się na powierzchni 4 obszarów AZP. Są to obszary oznaczone numerami: 66-66, 65-66, 65-67 i 67-66. Materiał zabytkowy pochodzący z tych badań przechowywany jest w Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu oraz w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie. Ewidencja stanowisk archeologicznych na terenie gminy Jasieniec jest częścią Gminnej Ewidencji Zabytków. Na terenie gminy Jasieniec zarejestrowano ogółem 60 stanowisk archeologicznych, nie zaznaczonych w terenie. Większość z nich to osady, ślady osadnictwa i cmentarzyska pochodzące z okresu średniowiecznego i nowożytnego oraz kultur: łużyckiej, przeworskiej i grobów kloszowych. Pierwsze ślady osadnictwa na terenie gminy datowane są na schyłek epoki brązu tj. 800-500 lat p.n.e. Ich ślady znaleziono w rejonie dzisiejszej wsi Gośniewice nad rzeką Kraską. Na terenie gminy znaleziono m.in. pozostałości 45 jam gospodarczych, pozostałości konstrukcji budowlanych i narzędzi. Odkryto cmentarzyska z późniejszych okresów oraz tzw. skarb (odnaleziony na terenie bagiennym) datowany na 500-400 lat p.n.e. Zaewidencjonowane stanowiska archeologiczne nie są zagrożone, ponieważ znajdują się w większości na terenach leśnych lub łąkowo-polnych, w oddaleniu od linii zabudowy poszczególnych miejscowości, jednak w przypadku prowadzenia inwestycji inwazyjnych należy prace ziemne prowadzić pod nadzorem archeologicznym. W przypadku, kiedy podczas realizacji inwestycji wykonawca natrafi na materiał archeologiczny, zobowiązany jest zgodnie z art. 32 ustawy wstrzymać wszelkie roboty mogące uszkodzić lub zniszczyć odkryty przedmiot, zabezpieczyć przedmiot i miejsce jego odkrycia przy użyciu dostępnych środków oraz niezwłocznie powiadomić właściwego terytorialnie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, a jeśli nie jest to możliwe - wójta gminy (burmistrza lub prezydenta miasta). Organ gminy zobowiązany w terminie nie dłuższym niż 3 dni przekazać informację Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków, który następnie, w terminie 5 dni od dnia otrzymania informacji dokona oględzin znalezionego przedmiotu i miejsca jego znalezienia oraz, w razie potrzeby, nakaże przeprowadzenie na koszt inwestora ratunkowych badań archeologicznych. Badania ratunkowe wstrzymujące roboty inwestycyjne nie mogą trwać dłużej niż miesiąc od dnia doręczenia decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, jednakże w przypadku, gdy znaleziska posiadają wyjątkową wartość, Wojewódzki Konserwator Zabytków może wydać decyzję o przedłużeniu wstrzymania robót do 6 miesięcy. Nie zgłoszenie znaleziska archeologicznego lub narażenie go na zniszczenie bez powiadomienia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków podlega zgodnie z art. 115 ustawy karze grzywny. 6.8. Dziedzictwo niematerialne W rozumieniu Konwencji UNESCO, której tekst został przyjęty na 32 sesji Konferencji Generalnej UNESCO w październiku 2003 r., dziedzictwo niematerialne to zwyczaje, przekaz ustny, wiedza i umiejętności oraz związane z nimi przedmioty i przestrzeń kulturowa, które są uznane za część własnego dziedzictwa przez daną wspólnotę, grupę lub jednostki. Dziedzictwo niematerialne to ten rodzaj dziedzictwa, który jest przekazywany z pokolenia na pokolenie i ustawicznie odtwarzany przez wspólnoty i grupy w relacji z ich środowiskiem, historią i stosunkiem do przyrody. 45

Dla danej społeczności dziedzictwo niematerialne jest źródłem poczucia tożsamości i ciągłości. Dziedzictwo niematerialne w rozumieniu wspomnianej wyżej Konwencji obejmuje: tradycje i przekazy ustne, w tym język jako narzędzie przekazu, spektakle i widowiska, zwyczaje, obyczaje i obchody świąteczne, wiedzę o wszechświecie i przyrodzie oraz związane z nią praktyki, umiejętności związane z tradycyjnym rzemiosłem. Rejon Jasieńca słynie z sadownictwa, a produkcja owoców jest jednym z elementów kulturotwórczych tego regionu, z pewnością jest też więc jego dziedzictwem. Historia sadownictwa w regionie grójeckim jest dawna sięga połowy XVI wieku i czasów królowej Bony. W tym czasie istniały tu sady dworskie i chłopskie, zazwyczaj przy dworach i domach w obejściu. Na przełomie XIX i XX wieku zakładano sady handlowe i zaczęto sadzić drzewa owocowe na polach, aby zwiększyć plony. Przed I wojną światową szerzono wiedzę sadowniczą włościanom pomagali tzw. ogrodnicy objazdowi lub instruktorzy. W tym też czasie zaczęły powstawać kółka rolnicze organizujące kursy, prenumerowano prasę fachową, sprowadzano środki ochrony roślin. Do tej pory funkcjonują lub powstają nowe organizacje, stowarzyszenia związane z sadownictwem. Tradycje sadownicze są kontynuowane w całym regionie, który nazywany jest największym sadem Europy lub krainą kwitnących jabłoni i wiśni. Fot. 26. Jabłka w jednym z sadów w Zbroszy Dużej (fot. UG Jasieniec) To między innymi tu uprawia się słynne jabłka grójeckie, które 5 października 2011 roku zostały zarejestrowane w przez Komisję Europejską jako kolejny polski produkt regionalny. Zgodnie z przyznanym certyfikatem jabłko grójeckie posiada szczególną, specyficzną jakość, reputację, cieszy się uznaniem i posiada inne cechy przypisywane temu pochodzeniu. Jakość ta może wynikać z naturalnych lub ludzkich czynników, takich jak: klimat, szata roślinna, specyficzna gleba, ukształtowanie powierzchni czy też niezmienna i tradycyjna metoda lokalna. Ochroną zostały objęte jabłka ponad 40 odmian, uprawianych na ściśle wyznaczonym obszarze powiatów 46

województwa mazowieckiego (grójeckiego, żyrardowskiego, piaseczyńskiego, kozienickiego, otwockiego, garwolińskiego, białobrzeskiego) oraz województwa łódzkiego (powiat rawski i skierniewicki). Działalność kulturotwórczą na terenie gminy Jasieniec realizują szkoły i przedszkole, świetlica wiejska w Jasieńcu, Koło Seniorów Złota Jesień oraz Gminna Biblioteka Publiczna w Jasieńcu. Jednostki te prowadzą działalność edukacyjną i kulturalną. Organizowane są często koncerty, teatry, lekcje biblioteczne, wystawy tematyczne, spotkania autorskie, warsztaty rękodzieła, konkursy i inne imprezy kulturalno-oświatowe, uroczystości patriotyczne. Działalność sportowa na terenie gminy Jasieniec koncentruje się przy hali sportowej z siłownią w Publicznym Gimnazjum im. K. K. Baczyńskiego, boisku Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych im W. Witosa w Jasieńcu gdzie trenują drużyny piłkarskie GKS Kraska Jasieniec oraz boisku przy Publicznej Szkole Podstawowej im. Ks. Cz. Sadłowskiego w Zbroszy Dużej gdzie trenuje drużyna piłkarska UKS Iskra Zbrosza Duża. Sport rozwija się również w Sali rekreacyjnej świetlicy wiejskiej w Jasieńcu. Na terenie gminy funkcjonują następujące stowarzyszenia i organizacje pozarządowe: Gminny Klub Sportowy KRASKA Jasieniec, powstały w 1952 roku, a w nim sekcja piłkarska i ciężarowa (podnoszenie ciężarów z sukcesami trenują również osoby niepełnosprawne), Uczniowski Klub Sportowy ISKRA w Zbroszy Dużej popularyzujący piłkę nożną, Stowarzyszenie Szansa dla dziecka działające od 2008 r. przy Publicznej Szkole Podstawowej im. J. Suskiego w Jasieńcu - jego celem jego jest promocja aktywności i innowacyjności szkoły, jej dorobku dydaktycznego, wychowawczego i kulturalnego, wyrównywanie szans edukacyjnych dzieci z gminy Jasieniec, podnoszenie poziomu czytelnictwa wśród dzieci i młodzieży, wzbogacanie wiedzy na temat tradycji kulturowych i zwyczajów polskich, podtrzymywanie tradycji szkoły, Stowarzyszenie Gmina Jasieniec dla pokoleń grupa radnych, sołtysów i aktywnych mieszkańców połączonych ideą ochrony krajobrazu wiejskiego, ochrony środowiska i edukacji, Związek Sadowników RP O/Jasieniec kultywujący tradycje sadownicze krainy kwitnących jabłoni i wiśni, organizujący konferencje, szkolenia i kursy dla rolników sadowników, Stowarzyszenie Plantatorów Truskawek O/ Jasieniec kultywujące rodzime tradycje uprawy truskawki i owoców jagodowych, Stowarzyszenie Powiatowy Klub Uśmiechniętego Seniora PoKUSa przeciwdziałające wykluczeniu osób starszych, działające na rzecz rozwoju turystyki seniorów, poznawania piękna lokalnego krajobrazu, przyrody i zabytków oraz budowania świadomości lokalnej wśród młodszych mieszkańców, 44 Szczep Drużyn Harcerskich Plankton szerzący idee harcerskie pośród dzieci i młodzieży w gminie, włączający się w organizację imprez kulturalnych, edukacyjnych i partiotycznych, 47

szkolne kluby wolontariatu przy ZSP w Jasieńcu i Publicznym Gimnazjum w Jasieńcu ich członkowie aktywnie włączają się w życie gminy, szerzą ideę wolontariatu, organizują pomoc potrzebującym, angażują się w pomoc edukacyjną i oświatową dla dzieci i młodzieży (nauka jęz. angielskiego i niemieckiego), organizują koncerty, spotkania i kluby dyskusyjne; Klub Seniora Złota Jesień z Jasieńca angażujący osoby starsze i dzieci w działalność artystyczną (Artystyczne Centrum Integracji Lokalnej Społeczności Do [ręko]dzieła! ), rekreacyjną, kulturalną; Ochotnicze Straże Pożarne w Jasieńcu, Gośniewicach, Zbroszy Dużej i Gośniewicach wraz z Gminną Orkiestrą Dętą OSP Jasieniec i Młodzieżową Drużyna Pożarniczą OSP Jasieniec, biorące udział w uroczystościach patriotycznych i związanych z kalendarzem liturgicznym w parafiach na terenie gminy, uczestniczące w pracach społecznych, organizujące i współpracujące przy organizacji imprez sportowych i kulturalnych dla mieszkańców. Fot. 27. Artystyczne Centrum Integracji Lokalnej Społeczności Do [ręko]dzieła! (fot. Klub Seniora Złota Jesień ) W pobudzanie aktywności mieszkańców gminy Jasieniec włącza się aktywnie również Stowarzyszenie W.A.R.K.A. (Wizja, Aktywność, Rozrywka, Kultura, Alternatywa) z siedzibą w Warce, działające na terenie powiatu grójeckiego. Stowarzyszenie organizuje szkolenia dla społeczników, wspiera lokalne inicjatywy, organizuje konkursy grantowe, upowszechnia działalność społeczną oraz organizuje imprezy promujące powiat grójecki. Tradycje kościelne kultywowane są przez kościoły parafialne oraz mieszkańców poszczególnych parafii. Obrzędowość kościelna to nie tylko uczestnictwo w świętach roku liturgicznego, ale i dbałość miejsca kultu: kościoły, kapliczki i krzyże przydrożne oraz nagrobki na cmentarzach. Z obrządkami kościelnymi wiążą się uroczystości patriotyczne, które zwykle posiadają oprawę religijno-patriotyczną. Mimo braku gminnej jednostki kultury na terenie gminy organizowane są z powodzeniem imprezy cykliczne. Należą do nich: letni piknik rodzinny Spotkajmy się nad stawami w Jasieńcu 48