Awifauna stawów rybnych zlewni rzeki Wschodniej stan aktualny, zmiany i problematyka ochrony

98 Awifauna stawów rybnych zlewni rzeki Wschodniej stan aktualny, zmiany i problematyka ochrony Avifauna of the fish ponds in the Wschodnia River catchment area current state, changes and conservation issues Adam Grzegolec, Jarosław Sułek, Piotr Wilniewczyc, Dariusz Winiarski Abstrakt: W latach 2001-2015 prowadzono obserwacje ornitologiczne na 10 kompleksach stawów rybnych (łącznie 417,5 ha) w zlewni rzeki Wschodniej (woj. świętokrzyskie). Stwierdzono tam 28 lęgowych lub prawdopodobnie lęgowych gatunków Non-Passeriformes, w tym istotne w skali kraju populacje: gęgawy Anser anser (55-62 pary), czernicy Aythya fuligula (160-211 samic), głowienki Aythya ferina (61-64 samice) i śmieszki Chroicocephalus ridibundus (820-920 par). Spośród gatunków rzadkich i nielicznych na stawach Jastrzębiec stwierdzono lęgi mew: czarnogłowej Larus melanocephalus (1 para) i białogłowej Larus cachinnans (do 3 par), a na stawach Falęcin rybitw: czarnej Chlidonias niger (do 31 par) i rzecznej Sterna hirundo (do 20 par). W okresie migracji i dyspersji na stawach Jastrzębiec notowano znaczące koncentracje: krzyżówki Anas platyrhynchos (1000 os.), czernicy (900 os.), głowienki (700 os.), mewy białogłowej (700 os.), bataliona Calidris pugnax (300 os.), rycyka Limosa limosa (60 os.), krwawodzioba Tringa totanus (50 os.) i samotnika Tringa ochropus (25 os.). W wyniku masowego usuwania trzcinowisk, likwidacji wysp ziemnych i pogłębiania akwenów w ostatnim czasie silnie obniżyły liczebności: bąk Botaurus stellaris, łyska Fulica atra, perkoz dwuczuby Podiceps cristatus i perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena. Ze względu na duży potencjał ornitologiczny analizowanych stawów, a w szczególności kompleksów: Jastrzębiec, Sufczyce i Falęcin, potrzebne jest wypracowanie zrównoważonego modelu gospodarowania, uwzględniającego istnienie enklaw siedlisk lęgowych dla ptaków wodnych. Słowa kluczowe: awifauna lęgowa, koncentracje ptaków nielęgowych, stawy rybne, zlewnia rzeki Wschodniej, zmiany liczebności, ochrona Wstęp Stawy rybne odgrywają w Polsce kluczową rolę dla ochrony ptaków wodno-błotnych w okresie lęgów i migracji (por. Wilniewczyc et al. 2001; Wiehle 2002; Wiehle et al. 2002; Wylegała et al. 2010; Grzybek 2012; Szyra 2012; Witkowski & Orłowska 2012). W Regionie Świętokrzyskim, gdzie brak jest dużych, naturalnych akwenów, rola takich zbiorników jest tym większa. Na ponad 100 kompleksach stawów gniazduje większość populacji ptaków wodnych, a dla wielu gatunków zbiorniki te stanowią najważniejsze żerowiska w okresie przelotów (por. Polak & Wilniewczyc 2001; Wilniewczyc et al. 2001; Chmielewski et al. 2005; Kaczorowski & Czyż 2013). W ostatnim

NATURALIA 3-2014 (2015): 98-110 99 czasie powstało kilka opracowań zawierających dane o awifaunie stawów rybnych Regionu Świętokrzyskiego z dolin: Białej Nidy (Dudzik et al. 2010), górnej i środkowej Pilicy (Wilniewczyc et al. 2012; Kaczorowski & Czyż 2013), Czarnej Włoszczowskiej (Wilniewczyc et al. 2014; Grzegorczyk et al. 2015), Czarnej Staszowskiej (Sułek et al. 2014), górnej Iłżanki (Wilniewczyc & Wachecki 2014) i Mierzawy (Maniarski & Przybylska 2015). Jak dotąd brakuje opracowań dotyczących awifauny stawów rybnych zlewni rzeki Wschodniej, pomimo że z danych zamieszczonych w monografii regionalnej wynika, że ma ona istotne znaczenie dla ornitofauny, co najmniej w skali regionalnej (por. Wilniewczyc & Nawrocki 2005). Celem niniejszej publikacji jest określenie wielkości populacji i zmian liczebności gatunków ptaków lęgowych na stawach w zlewni rz. Wschodniej, dokonanie oceny znaczenia tych akwenów oraz omówienie problematyki ich ochrony. Teren badań Badania prowadzono na 10 kompleksach stawów rybnych położonych w zlewni rzeki Wschodniej, w południowej części Regionu Świętokrzyskiego (ryc. 1). Stanowi ona część mezoregionu Niecka Połaniecka w makroregionie Niecka Nidziańska (Kondracki 2009). Badane stawy zajmowały łącznie powierzchnię 417,5 ha, w tym: Bosowice I (8,5 ha; 5% udziału szuwarów 1 ), Bosowice II (36,2 ha; 13%), Budy (38,9 ha; 10%), Jarząbki (24,1 ha; 32%), Jastrzębiec (93,0 ha; 6%), Falęcin (30,1 ha, 12%), Palonki (9,8 ha; 64%), Pozdzeń (6,1 ha; 86%), Sieragi (100,0 ha; 7%) i Sufczyce (70,8 ha; 5%). Zlewnia Wschodniej sąsiaduje z innymi atrakcyjnymi pod względem ornitologicznym terenami: od zachodu z doliną Nidy, od południa z doliną Wisły, od wschodu z doliną Czarnej Staszowskiej. Stawy rybne położone są w krajobrazie otwartym lub w sąsiedztwie lub (rzadziej) otoczeniu niewielkich Ryc. Teren badań Fig. Research area 1 W przypadku kompleksów: Bosowice I, Falęcin i Jastrzębiec stan na rok 2013, w przypadku pozostałych kompleksów na rok 2015.

100 Fot. 1. Wyspy z kolonią śmieszki Chroicocephalus ridibundus na stawach Jastrzębiec w roku 2008 (fot. P. Wilniewczyc) Photo 1. Islets with the colony of Black-headed Gull Chroicocephalus ridibundus on Jastrzębiec fish ponds in 2008 (photo by P. Wilniewczyc) Fot. 2. Rodzinka czernic Aythya fuligula najliczniej gniazdującego w zlewni Wschodniej przedstawiciela grążyc, stawy Falęcin, 27.07.2013 (A. Grzegolec) Photo 2. A family of Tufted Ducks Aythya fuligula the most numerous species of diving ducks nesting in the catchment area of the Wschodnia River, Falęcin fish ponds, 27.07.2013 (photo by A. Grzegolec) Fot. 3. Gegawa Anser anser gatunek silnie zwiększający liczebność w zlewni rz. Wschodniej, stawy Jastrzębiec, 12.05.2008 (fot. J. Sułek) Photo 3. Greylag Goose Anser anser species increasing in numbers in the catchment area of the Wschodnia River, Jastrzębiec fish ponds, 12.05.2008 (photo by J. Sułek)

NATURALIA 3-2014 (2015): 98-110 101 Fot. 4. Mieszane stado ptaków siewkowatych Charadriiformes z przewagą bataliona Calidris pugnax na stawach Jastrzębiec, 03.04.2012 (A. Grzegolec) Photo 4. A mixed flock of waders Charadriiformes, dominated by Ruff Calidris pugnax on Jastrzębiec fish ponds, 03.04.2012 (photo by A. Grzegolec) Fot. 5. Spuszczone stawy Jastrzębiec 13.11.2010 (fot. J. Sułek) Photo 5. Emptied fish ponds Jastrzębiec, 13.11.2010 (photo by J. Sułek) Fot. 6. Stada grążyc na stawach Jastrzębiec, 10.04.2014 (fot. J. Sułek) Photo 6. Flocks of diving ducks on Jastrzębiec fish ponds, 10.04.2014 (photo by J. Sułek)

102 kompleksów leśnych (ryc. 1). Dominującym zbiorowiskiem roślinności przybrzeżnej na stawach był szuwar trzcinowy Phragmitetum communis, a miejscami występował szuwar wąskopałkowy Typhetum angustifoliae. Głównym gatunkiem hodowlanym był karp Cyprinus carpio, w mniejszym udziale tołpyga pstra Hypophthalmichthys nobilis, amur biały Ctenopharyngodon idella, lin Tinca tinca i szczupak Esox lucius, a lokalnie sum Silurus glanis i jesiotr syberyjski Acipenser baerii. Metodyka W latach 2001-2015 na badanym terenie wykonano łącznie 348 kontroli. Najczęściej obserwacje prowadzono na stawach Jastrzębiec i Falęcin (tab. 1). Zasadniczą część niniejszego artykułu stanowią wyniki metodycznych liczeń awifauny lęgowej wykonanych w latach 2013 i 2015, a pozostałe dane pochodzą z licznych, choć niesystematycznych obserwacji prowadzonych w latach 2001-2012. Ptaki lęgowe liczono z grobli stawów, zawsze w korzystnych warunkach pogodowych, używając lornetek (10x50) oraz lunet (25-60x65). W zależności od wielkości stawów oraz ich potencjału ornitologicznego, wykonano różną ilość kontroli. Na kompleksach Jastrzębiec i Falęcin było ich pięć i miały miejsce w dniach: 07.04., 09.05., 25.05., 22.06., 27.07.2013. Trzy kontrole wykonano na stawach Bosowice II, Budy, Pozdzeń, Jarząbki i Palonki (08.04., 28.05., 19.07.2015), Sieragi (15.04., 22.05., 16.07.2015) i Sufczyce (24.04., 24.05., 04.07.2015). Liczenia na stawie Bosowice I przeprowadzono dwukrotnie (20.04 i 25.05.2013). Każdorazowo penetrowano całe kompleksy ze średnim tempem 3 godz./100 ha. Liczenia rozpoczynano w różnych porach dnia. Nie prowadzono kontroli nocnych ani stymulacji głosowych. Wyniki obserwacji kartowano na mapach w skali 1:5000, dla każdego ze stawów oddzielnie. Do oceny liczebności ptaków lęgowych zastosowano kryteria przyjęte w publikacjach Borowiec et al. (1981) oraz Ranoszek (1983). Ponadto w pracy uwzględniono wyniki liczeń ptaków nielęgowych, zebrane podczas niesystematycznych kontroli. W pracy wykorzystano obserwacje udostępnione z Kartoteki Przyrodniczej Towarzystwa Badań i Ochrony Przyrody, a także wyniki Monitoringu Mewy Czarnogłowej programu realizowanego na zlecenie GIOŚ i finansowanego przez NFOŚiGW. Istotność koncentracji ptaków nielęgowych ustalono w oparciu o dane zawarte w regionalnej monografii awifaunistycznej (Chmielewski et al. 2005). Tabela 1. Liczba wykonanych kontroli na poszczególnych kompleksach stawów rybnych w zlewni rzeki Wschodniej w latach 2001-2015 Table 1. The number of counts on complexes of fish ponds in the catchment area of the Wschodnia River in 2001-2015 Bosowice I Bosowice II Budy Falęcin Jarząbki Jastrzębiec Palonki Pozdzeń Sieragi Sufczyce Razem II-IV 11 1 1 24 2 57 8 1 2 15 119 V-VII 14 3 4 23 3 41 9 3 7 14 121 VIII-X 4 19 2 36 1 1 4 67 XI-I 1 6 25 1 1 7 41 Łącznie 30 4 5 72 7 159 19 4 11 40 348

NATURALIA 3-2014 (2015): 98-110 103 Wyniki W latach 2001-2015 na stawach w zlewni Wschodniej stwierdzono lęgi 28 gatunków ptaków wodno-błotnych Non-Passeriformes, przy czym 4 uznano za prawdopodobnie lęgowe (płaskonos Anas clypeata, samotnik Tringa ochropus, kszyk Gallinago gallinago i zimorodek Alcedo atthis) (tab. 2). W latach 2013-2015, spośród Non-Passeriformes najliczniej występującym gatunkiem była śmieszka (820-920 par, w tym 800-900 na stawach Jastrzębiec ), a poza nią: czernica Aythya fuligula (160-211, z czego 119-167 na stawach Jastrzębiec ), gęgawa Anser anser (55-62 pary), głowienka Aythya ferina (61-64 ), krzyżówka Anas platyrhynchos (90-127 par) oraz łyska Fulica atra (40-58 par). Wśród ptaków wróblowatych Passeriformes stosunkowo licznie występował trzciniak (66-72 ) i brzegówka (100 par gniazdujących w urwisku wysepki ziemnej na stawach Sieragi ). Ponadto, w okresie lęgowym odnotowano gatunki rzadkie, których lęgów nie potwierdzono: czapla biała Ardea alba zaniepokojona para widziana w trzcinowisku na stawach Sufczyce w dniach 15.05. i 09.06.2002, hełmiatka Netta rufina 1 na stawach Sufczyce w dniu 18.06.2005, wąsatka Panurus biarmicus 13.05.2001 2 na stawach Jastrzębiec (R. Maniarski i in.), zielonka Porzana parva 15.04.2005 1 os. na stawach Jastrzębiec, mewa białogłowa Larus cachinnans na stawach Jastrzębiec w kolonii śmieszki w sezonie 2004 para zaniepokojonych ptaków, a w latach 2005-2006 3 pary. Poza tym, stwierdzono lęgi mewy czarnogłowej Larus melanocephalus, w przypadku której najpierw odnotowano dorosłego osobnika 24.04.2006, a w dniu 11.05.2008 widziano parę i znaleziono gniazdo z 3 jajami w kolonii śmieszki na stawach Jastrzębiec. Także w dniu 18.04.2009 obserwowano tam dorosłego ptaka. Lęgu tego gatunku nie potwierdzono natomiast w latach 2009-2015, pomimo ukierunkowanych poszukiwań w ramach Monitoringu Mewy Czarnogłowej GIOŚ. Dyskusja Na stawach rybnych w zlewni rzeki Wschodniej w latach 2001-2015 liczba stwierdzonych lęgowych i prawdopodobnie lęgowych gatunków ptaków wodno-błotnych Non-Passe- Fot. 7. Mewa czarnogłowa Larus melanocephalus, stawy Jastrzębiec, 12.05.2008 (fot. J. Sułek) Photo 7. Mediterranean Gull Larus melanocephalus, Jastrzębiec fish ponds, 12.05.2008 (photo by J. Sułek)

104 Tabela 2. Liczebność populacji lęgowych wybranych gatunków ptaków na stawach rybnych w zlewni rzeki Wschodniej. Objaśnienia: - brak oceny Table 2. Numbers of breeding pairs of selected bird species on the fish ponds in the catchment area of the Wschodnia River. - not estimated Liczebność łączna w latach 90. XX w. (Chmielewski et al. 2005) Szacunkowa liczebność łączna w latach 2001-2004 Liczebność łączna w latach 2013-2015 Sufczyce Sieragi Pozdzeń Palonki Jastrzębiec Jarząbki Falęcin Budy Bosowice II Bosowice I Lp. Gatunek 2013 2015 2015 2013 2015 2013 2015 2015 2015 2015 1. Acrocephalus arundinaceus 3 8-12 6 3-4 11-14 5 3 1 22-24 4 66-76 - - 2. Alcedo atthis 0-1 0-1 0-1 0-3 - 1 3. Anas clypeata 0 0-1 - 4. Anas platyrhynchos 3 11-19 10-15 8-10 7-10 25 4-9 2-4 20-32 3 90-127 - - 5. Anas querquedula 0-1 1 1-2 0-2 - 6. Anas strepera 1 2 1 4 2-3 - 7. Anser anser 1 12-14 2-3 1-2 29-30 2-4 9 51-63 30-50 6-7 8. Aythya ferina 0-1 1 1 14-17 26 3 9 7 61-64 - 66-82 9. Aythya fuligula 0-1 3 13-16 1 119-167 3 17 4 160-211 - 150 10. Botaurus stellaris 1 1 7-12 >10 11. Charadrius dubius 3 1 0-1 2-3 1-3 7-11 5-15 - 12. Chlidonias niger 0 2-31 min. 20 13. Chroicocephalus ridibundus 820-920 10-100 < 10 14. Circus aeruginosus 2 1-2 2-3 2-3 1-2 1 1-2 1 11-16 20-25 - 15. Cygnus olor 1-2 1 1 0-1 1 0-1 1 5-8 7-14 7-10 16. Erythrina erythrina 1 1 2 min. 7

NATURALIA 3-2014 (2015): 98-110 105 17. Fulica atra 0-1 0-1 8-10 3-7 10 10-16 2 1 4-6 2-5 40-61 100-150 - 18. Gallinago gallinago 1 1 - - 19. Gallinula chloropus 2 1-2 1-2 2-3 1-2 1 1 4-6 1-3 min. 14-22 - min. 3 20. Ixobrychuns minutus 0 0 2 21. Larus cachinnans 0 0-3 0 22. Larus melanocephalus 0 0-1 0 23. Panurus biarmicus 0 0-2 0 24. Podiceps cristatus 1 3-4 2 5-7 2-3 13-17 40-60 - 25. Podiceps grisegena 1 1 2 10-15 - 26. Podiceps nigricollis 3 2-5 0-2 5-10 3-27. Porzana parva 0? min. 2 28. Rallus aquaticus 1 2-4? 4-6? 5-6 2 1 min. 15-20 - min. 13-15 29. Remiz pendulinus 0 2-4 - 30. Riparia riparia 100 100 30-31. Sterna hirundo 0 2-20 - 32. Tachybaptus ruficollis 1 1-2 1 1 2-4 0 1-2 1 8-12 10-20 min. 20 33. Tringa ochropus 0-1 0-1 0 0 34. Tringa totanus 1-2 0-1 0-2 0-1 0-1 0-5 - - 35. Vanellus vanellus 2 1 0-4 2 5-9 5-10 -

106 Tabela 3. Istotne w skali regionu koncentracje ptaków wodnych na stawach rybnych w zlewni rzeki Wschodniej Table 3. Significant concentrations of waterbirds on the fish ponds in the catchment area of the Wschodnia River Lp. Gatunek Data Liczebność Kompleks Obserwatorzy 1. Anas platyrhynchos 2002-10-05 1000 Jastrzębiec J. Sułek i inni 2. Anas platyrhynchos 2007-02-18 1000 Jastrzębiec J. Sułek, A. Grzegolec 3. Anas penelope 2005-03-28 210 Jastrzębiec J. Sułek i inni 4. Anser anser 2008-03-02 150 Jastrzębiec J. Sułek i inni 5. Anser anser 2013-07-27 150 Jastrzębiec J. Sułek, A. Grzegolec 6. Aythya ferina 2014-04-10 700 Jastrzębiec J. Sułek i inni 7. Aythya fuligula 2014-04-10 900 Jastrzębiec J. Sułek 8. Calidris pugnax 2012-04-03 300 Jastrzębiec A. Grzegolec 9. Cygnus olor 2005-07-23 113 Sufczyce A. Grzegolec i inni 10. Larus cachinnans 2011-09-17 700 Jastrzębiec A. Grzegolec 11. Limosa limosa 2012-04-03 60 Jastrzębiec A. Grzegolec 12. Limosa limosa 2003-04-05 51 Jastrzębiec J. Sułek i inni 13. Mergus merganser 2004-11-07 50 Jastrzębiec W. Szczepaniak i inni 14. Phalacrocorax carbo 2008-03-16 150 Jastrzębiec J. Sułek, A. Grzegolec 15. Tringa ochropus 2012-04-03 25 Jastrzębiec A. Grzegolec 16. Tringa totanus 2012-04-03 50 Jastrzębiec A. Grzegolec 17. Tringa totanus 2011-06-09 30 Jastrzębiec J. Sułek 18. Vanellus vanellus 2011-10-08 400 Jastrzębiec J. Sułek riformes 2 była zbliżona do tej, jaką uzyskano w dolinach Białej Nidy oraz górnej i środkowej Pilicy odpowiednio 31 i 27 gatunków (Dudzik et al. 2010; Wilniewczyc et al. 2012), przy czym wyraźnie niższa niż w dolinie Nidy 37 gatunków (Polak & Wilniewczyc 2001). Różnorodność gatunkowa ptaków z tej grupy na analizowanych stawach była znacząca w porównaniu z wieloma cennymi kompleksami stawów rybnych w Polsce, np. Spytkowice - 31 gatunków (Wiehle 2002), Wielikąt 28 (Szyra 2012), czy Starzawa 27 (Grzybek 2012). Jest to zapewne związane z różnorodnością dostępnych siedlisk dla ptaków, co przy szerokim ich spektrum może wpływać na dużą różnorodność gniazdującej ornitofauny (por. Polakowski & Niedźwiecki 2006). Istotne były liczebności niektórych gatunków. Biorąc pod uwagę dane szacunkowe z opracowania Chodkiewicza i in. (2015) 3, na stawach rybnych w zlewni Wschodniej mogło występować powyżej 1% krajowej populacji lęgowej: gęgawy (0,64-1,05% liczebności krajowej populacji), głowienki (0,55-3,20%), czernicy (2,00-10,40%), śmieszki (0,82-1,02%) i mewy czarnogłowej (1,03-1,75%). Do mo- 2 28 gatunków. 3 W opracowaniu Chodkiewicza et al. (2015) zwraca uwagę niski próg oceny krajowej populacji czernicy (2000 par) i głowienki (2000 par), będący odzwierciedleniem silnych spadków tych grążyc na wielu krajowych lęgowiskach (T. Stawarczyk inf. ustna).

NATURALIA 3-2014 (2015): 98-110 107 mentu zniszczenia wysp ziemnych na stawach Jastrzębiec i Falęcin w roku 2014 zlewnia Wschodniej wyróżniała się dużą populacją śmieszki (do 820-920 par). W 2013 roku kolonia na stawach Jastrzębiec liczyła 800-900 par i była jedną z największych w regionie (Kartoteka Przyrodnicza TBOP), przy jednoczesnym zaniku gatunku w wielu dolinach (np. Wilniewczyc et al. 2012; Grzegorczyk et al. 2015). W kolonii tej mewy na stawach Jastrzębiec licznie gniazdowała czernica i głowienka. Ich populacje były, obok populacji doliny Nidy (Maniarski et al. 2010) i Białej Nidy (Dudzik et al. 2010), najliczniejszymi w regionie i istotnymi w skali Polski (por. Chodkiewicz et al. 2015). Ponadto w 2008 roku na stawach Jastrzębiec stwierdzono lęg mewy czarnogłowej, której liczebność w Polsce szacuje się w ostatnim czasie na 57-97 par (Chodkiewicz et al. 2015). Pierwszy przypadek jej gniazdowania w regionie stwierdzono w dolinie Nidy w roku 2001 (Jantarski 2004), w odległości ok. 25 km od stanowiska na stawach Jastrzębiec. Stawy Falęcin były jednym z nielicznych w Regionie Świętokrzyskim miejsc liczniejszego gniazdowania rybitw: czarnej i rzecznej. Ponadto zlewnię Wschodniej zasiedlała liczna populacja gęgawy, wykazująca w ostatnich latach silną tendencję wzrostową (tab. 2). W Polsce gęś ta jest obecnie gatunkiem o najwyższym tempie wzrostu populacji lęgowej (Neubauer et al. 2015). W zlewni Wschodniej w ostatnich latach stosunkowo licznie zasiedlała nawet niewielkie, śródleśne kompleksy, np. na stawach Bosowice II w 2015 roku występowało12-14 par lęgowych na ok. 36 ha. Wysoka różnorodność gatunkowa ptaków wodno-błotnych Non-Passeriformes oraz liczebności populacji lęgowych: gęgawy, czernicy, głowienki, śmieszki, rybitwy czarnej i rzecznej wskazują na istotne znaczenie stawów rybnych zlewni Wschodniej w skali regionu, a liczebności gęgawy, czernicy, głowienki i śmieszki również w skali kraju. Stawy rybne w zlewni rzeki Wschodniej stanowią dogodne miejsce lęgów wielu gatunków ptaków wodno-błotnych, których obecność uzależniona jest od sposobu prowadzenia gospodarki rybackiej. O wartości stawów decyduje nie tylko sam potencjał ekologiczny zbiorników, ale również ich położenie wśród rozległych łąk oraz w bliskim sąsiedztwie innych obszarów cennych ornitologicznie, takich jak dolina górnej Wisły (Wiehle et al. 2002), Nidy (Polak & Wilniewczyc 2001; Wilniewczyc et al. 2001; Maniarski et al. 2010) i Czarnej Staszowskiej (Sułek et al. 2014). Aktualnie funkcje tych stawów jako lęgowiska ptaków są ograniczane. Na części kompleksów stawów w zlewni Wschodniej począwszy od roku 2004 zachodzą niekorzystne zmiany siedliskowe, polegające na pogłębianiu stawów, usuwaniu trzcinowisk i wysp ziemnych, zwłaszcza na kompleksach: Jastrzębiec, Falęcin i Sufczyce. Skutkowało to spadkami liczebności bąka, błotniaka stawowego, łabędzia niemego, łyski, perkoza dwuczubego, perkoza rdzawoszyjego i perkozka. Na niewielkich kompleksach: Jarząbki, Palonki i Pozdzeń zaprzestano użytkowania części stawów. Spowodowało to nadmierne zarastanie stawów szuwarem trzcinowym i wpływało niekorzystnie na gatunki związane z otwartym lustrem wody (np. łyska, perkozy). Podobne w skutkach niekorzystne zmiany siedliskowe, polegające na odejściu od zrównoważonego gospodarowania na stawach, odnotowano w dolinie górnej i środkowej Pilicy oraz górnej Iłżanki (Wilniewczyc et al. 2012; Wilniewczyc & Wachecki 2014). Spadki liczebności niektórych gatunków mogły wynikać również z sytuacji niezależnych od warunków na lęgowiskach. Na badanym terenie nie notowano sukcesu lęgowego u większości par perkoza rdzawoszyjego Podiceps grisegena. Rodziny z młodymi po raz ostatni obserwowano w 2004 roku na stawach Falęcin. Po tym okresie widywano pary budujące gniazda, ale nie stwierdzano rodzin z młodymi. Podobnie było na stawach w Chotowie w roku 2013 (Wilniewczyc et al. 2014), na stawach w dolinie Mierzawy po roku 2000 (Maniarski &

108 Przybylska 2015) oraz na stawach Starzawa w latach 2001-2008 (Grzybek 2012). Niski sukces rozrodczy populacji amerykańskiego podgatunku P. g. holboellii wynika m.in. z akumulacji metali ciężkich u ptaków dorosłych na zimowiskach, która powoduje osłabienie skorup jaj i straty w lęgach na etapie inkubacji (Stout & Neuchterlein 1999). Być może analizowana w niniejszym artykule populacja tego perkoza podobnie reaguje na skażenie środowiska poza terenami lęgowymi. W latach 2001-2015, na stawach w zlewni rzeki Wschodniej odnotowano szereg dużych koncentracji ptaków w okresie migracji wiosennej i jesiennej (tab. 3), najczęściej na 100-hektarowych stawach Jastrzębiec. Liczne w skali południowo-wschodniej Polski były wiosenne koncentracje grążyc na stawach Jastrzębiec, dochodzące do 700 os. głowienki i 900 os. czernicy (por. Tomiałojć & Stawarczyk 2003). Przykładowo na 760-hektarowych stawach w Starzawie w okresie wiosennego przelotu stwierdzano maksymalne liczebności 167 os. czernicy i 538 os. głowienki (Grzybek 2012). Może to świadczyć o bogatej bazie żerowiskowej dla tych ptaków w dolinie Wschodniej. Liczne zgrupowania grążyc notowano na większych, 400-hektarowych, stawach w Górkach 1850 os. czernicy i 1425 os. głowienki (Wilniewczyc et al. 2001). Maksymalna koncentracja mewy białogłowej na stawach Jastrzębiec (700 os.) była wyższa niż na znacznie większych stawach Starzawa, gdzie odnotowano maksymalnie 604 os. (Grzybek 2012). Koncentracje krwawodzioba Tringa totanus liczące 50 os. były większe niż na stawach Starzawa (Grzybek 2012), a największe stada do roku 2001 w Regionie Świętokrzyskim nie przekraczały 29 os. (Polak 2005a). Podobnie w przypadku samotnika Tringa ochropus na stawach Jastrzębiec notowano liczebności przekraczające ponad dwukrotnie wcześniejsze rekordowe koncentracje w regionie (Polak 2005b). Stosunkowo liczne były również koncentracje rycyka na stawach Jastrzębiec dochodzące do 60 os. Ze względu na duże znaczenie ornitologiczne zespołu stawów rybnych w zlewni rzeki Wschodniej, w szczególności kompleksów Falęcin, Jastrzębiec i Sufczyce, ważne jest aby prowadzono na nich zrównoważoną gospodarkę rybacką, uwzględniającą istnienie enklaw zróżnicowanych siedlisk dla ptaków wodnych, w tym wysp, na których gniazdują mewy i rybitwy oraz szuwarów dla bąka, chruścieli, perkozów i kaczek. Piśmiennictwo Borowiec M., Stawarczyk T., Witkowski J. 1981. Próba uściślenia metody oceny liczebności ptaków wodnych. Not. Orn. 22: 47-61. Chmielewski S., Fijewski Z., Nawrocki P., Polak M., Sułek J., Tabor J., Wilniewczyc P. 2005. Ptaki Krainy Gór Świętokrzyskich. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Kielce-Poznań. Chodkiewicz T., Kuczyński L., Sikora A., Chylarecki P., Neubauer G., Ławicki Ł., Stawarczyk T. 2015. Ocena liczebności populacji ptaków lęgowych w Polsce w latach 2008-2012. Ornis Polonica 56: 149-189. Dudzik K., Bielak E., Maksalon L., Dobosz R. 2010. Awifauna stawów rybnych doliny Białej Nidy i terenów przyległych w latach 2002 2010. Chrońmy Przyr. Ojcz. 66 (4): 261 282. Grzegorczyk P., Wilniewczyc P., Wachecki M., Osicki T. 2015. Awifauna okresu lęgowego doliny rzeki Czarnej Włoszczowskiej i jej głównych dopływów. Naturalia 3: 3-33. Grzybek J. 2012. Zmiany liczebności ptaków wodno-błotnych na stawach rybnych w Starzawie w latach 1989-2008. Ptaki Podkarpacia 12: 3-52. Jantarski M. 2004. Pierwsze stwierdzenie lęgu mewy czarnogłowej Larus melano-

NATURALIA 3-2014 (2015): 98-110 109 cephalus w Krainie Gór Świętokrzyskich. Kulon 9: 230-231. Kaczorowski G., Czyż S. 2013. Awifauna doliny Górnej Pilicy na odcinku Pukarzów - Koniecpol w latach 2000 2010. Chrońmy Przyr. Ojcz. 69 (5): 371-395. Kondracki J. 2009. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Maniarski R., Przybylska J. 2015. Awifauna lęgowa doliny Mierzawy w latach 2001-2015. Naturalia 3: 34-55. Neubauer G., Meissner W., Chylarecki P., Chodkiewicz T., Sikora A., Pietrasz K., Cenian Z., Betleja J., Gaszewski K., Kajtoch Ł., Lenkiewicz W., Ławicki Ł., Rohde Z., Rubacha S., Smyk B., Wieloch M., Wylegała P., Zielińska M., Zieliński P. 2015. Monitoring Ptaków Polski w latach 2013 2015. Biuletyn Monitoringu Przyrody 13: 1 92. Polak M., Wilniewczyc P. 2001. Ptaki lęgowe doliny Nidy. Not. Orn. 42: 89-102. Polak M. 2005a. Krwawodziób Tringa totanus. W: Chmielewski S., Fijewski Z., Nawrocki P., Polak M., Sułek J., Tabor J., Wilniewczyc P. 2005. Ptaki Krainy Gór Świętokrzyskich. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Kielce-Poznań. Polak M. 2005b. Samotnik Tringa ochropus. W: Chmielewski S., Fijewski Z., Nawrocki P., Polak M., Sułek J., Tabor J., Wilniewczyc P. 2005. Ptaki Krainy Gór Świętokrzyskich. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Kielce-Poznań. Polakowski M., Niedzwiecki S. 2006. Rozdział IX: Awifauna zbiornika Siemianówka, str.: 181-192. W: Górniak A. (red.). Ekosystem zbiornika Siemianówka w latach 1990-2004 i jego rekultywacja. Zakład Hydrobiologii, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok. Ranoszek E. 1983. Weryfikacja metod oceny liczebności lęgowych ptaków wodnych w warunkach stawów milickich. Not. Orn. 24: 177-201. Stout B. E., Neuchterlein G. L. 1999. Red-necked Grebe (Podiceps grisegena). In: Poole A., Gill F. (eds.). The Birds Of North America. Inc., Philadelphia, PA. Sułek J., Grzegolec A., Szczepaniak W. 2014. Ptaki Zbiornika Chańcza w latach 1990-2013. Naturalia 2: 3-31. Szyra D. 2012. Awifauna wodno-błotna stawów Wielikąt stan aktualny oraz zmiany liczebności. Przegl. Przyr. 23, 2: 42-65. Wiehle D. 2002. Ptaki stawów rybnych w Spytkowicach w latach 1995-2000. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 1 (58), 25-61. Wiehle D., Wilk T., Faber M., Betleja J., Malczyk P. 2002. Awifauna doliny górnej Wisły część 1. Ptaki Ziemi Oświęcimsko Zatorskiej. Not. Orn. 43: 227 253. Wilk T., Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P. 2010. Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce. OTOP, Marki. Wilniewczyc P., Szczepaniak W., Zięcik P., Jantarski M. 2001. Ptaki stawów rybnych w Górkach i terenów przyległych. Kulon 6: 3-61. Wilniewczyc P., Nawrocki P. 2005. Ostoje i zagrożenia ptaków w regionie. W: Chmielewski S., Fijewski Z., Nawrocki P., Polak M., Sułek J., Tabor J., Wilniewczyc P. Ptaki Krainy Gór Świętokrzyskich. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Kielce-Poznań. Wilniewczyc P., Kaczorowski G., Święciak T., Kmiecik P., Dudzik K., Maniarski R., Jainta K., Wężyk M., Wachecki M., Urbański M., Czajka D., Osicki T., Grzegorczyk P. 2012. Ptaki lęgowe doliny górnej i środkowej Pilicy. Naturalia 1: 3-42. Wilniewczyc P., Wachecki M. 2014. Ptaki okresu lęgowego doliny górnej Iłżanki. Naturalia 2: 49-61.

110 Wilniewczyc P., Wachecki M., Grzegorczyk P. 2014. Awifauna lęgowa stawów rybnych w Chotowie. Naturalia 2: 106-112. Witkowski J., Orłowska B. 2012. Zmiany ilościowe w awifaunie stawów milickich w okresie 1995-2010. Ornis Pol. 53: 1-22. Wylegała P., Batycki A., Rudzionek B., Drab K., Blank M., Blank T., Barteczka J., Bagiński W., Konopka A. 2010. Awifauna Doliny Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego stan aktualny oraz zmiany liczebności. Ornis Pol. 51: 44 56. Adam Grzegolec, Jarosław Sułek, Piotr Wilniewczyc, Dariusz Winiarski Towarzystwo Badań i Ochrony Przyrody 25 501 Kielce, ul. Sienkiewicza 68 e mail: a_grze@wp.pl Summary: Bird censuses were conducted in 2001-2015 on 10 complexes of fish ponds (total area: 417,5 ha) in the catchment area of the Wschodnia River (Świętokrzyskie Province, SE Poland). 28 breeding and probably breeding species of Non-Passeriformes were recorded, including significant populations of the Greylag Goose Anser anser (55-62 pairs), Tufted Duck Aythya fuligula (160-211 females), Common Pochard Aythya ferina (61-64 females) and Black-headed Gull Chroicocephalus ridibundus (820-920 pairs). Among the rare species Mediterranean Gull Larus melanocephalus (1 pair) and Caspian Gull Larus cachinnans (up to 3 pairs) were breeding on the Jastrzębiec fish ponds, whereas Black Tern Chlidonias niger (up to 31 pairs) and Common Tern Sterna hirundo (up to 20 pairs) were breeding on the Falęcin fish ponds. During migration and dispersion significant concentrations of Mallard Anas platyrhynchos (1000 individuals), Tufted Duck (900), Common Pochard (700), Caspian Gull (700), Ruff Calidris pugnax (300), Black-tailed Godwit Limosa limosa (60), Common Redshank Tringa totanus (50) and Green Sandpiper Tringa ochropus (25) were noted on the Jastrzębiec fish ponds. Significant decreases were noted recently in the breeding populations of Eurasian Bittern Botaurus stellaris, Eurasian Coot Fulica atra, Great Crested Grebe Podiceps cristatus and Red-necked Grebe Podiceps grisegena, due to intensive elimination of reed beds, ground islets and deepening the ponds. As the area described, in particular Jastrzębiec, Sufczyce and Falęcin fish ponds, has the ornithological potential, a model of sustainable management should be created, which would include enclaves of breeding habitats for waterbirds.