Józef Ignacy Kraszewski Józef Ignacy Kraszewski (ur. 28 lipca 1812 w Warszawie, zm. 19 marca 1887 w Genewie) polski pisarz, publicysta, wydawca, historyk, działacz społeczny i polityczny, autor z największą liczbą wydanych książek i wierszy w historii literatury polskiej. Pseudonimy literackie: Bogdan Bolesławita, Kaniowa, Dr Omega, Kleofas Fakund Pasternak, JIK, B.B. i inne. Życiorys Kraszewski urodził się w Warszawie w ziemiańskiej rodzinie Jana i Zofii z Malskich. Rodzice mieszkali na Grodzieńszczyźnie w swoim majątku Dołha koło Prużany. Rodzina pieczętowała się herbem Jastrzębiec. Matka szukała w Warszawie schronienia w obawie przed wojną francusko-rosyjską. Oboje rodzice pojawiali się w późniejszej twórczości Kraszewskiego, jako wzorce postaci powieściowych. Ojciec, Jan Kraszewski (1788 1864), chorąży powiatu prużańskiego, został przedstawiony w roli seniora rodziny w Powieści bez tytułu (1855). Zofię Kraszewską (1791 1859) syn sportretował m.in. w Pamiętnikach nieznajomego (1846). Józef Ignacy był najstarszy z pięciorga rodzeństwa; najmłodszy brat Kajetan (1827 1896) także zajął się literaturą, był autorem opowiadań i powieści. Kraszewski wychowywał się w Romanowie w powiecie włodawskim (obecnie powiat bialski), pod opieką babki Zofii Malskiej i prababki Konstancji Nowowiejskiej. Wyniósł stamtąd pierwsze zainteresowania kulturą i literaturą. W latach 1822 1826 kształcił się w szkole wydziałowej w Białej Podlaskiej, zwanej wówczas Akademią Bialską, od 1826 1827 w szkole wojewódzkiej w Lublinie, wreszcie od 1827 do 1829 roku w gimnazjum w Świsłoczy, gdzie zdał egzamin dojrzałości. We wrześniu 1829 podjął studia na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Wileńskiego, wkrótce przeniósł się na literaturę. Pod pseudonimem Kleofasa Fakunda Pasternaka ogłaszał pierwsze utwory literackie drukowane w petersburskim "Bałamucie" (1830) i w wileńskim "Noworoczniku Litewskim" (1831). Brał aktywny udział w życiu studenckim, także w gronie spiskowców. 3 grudnia 1830 wraz z grupą młodzieży został aresztowany. Pobyt w więzieniu (potem 1
w szpitalu więziennym) trwał do marca 1832; Kraszewski otrzymał nakaz osiedlenia się w Wilnie z dozorem policyjnym, ale tylko do końca 1832 r. Od grożącej mu branki do wojska na Kaukaz uratowało go wstawiennictwo ciotki (przełożonej wileńskich wizytek) u generał-gubernatora. W późniejszych latach Kraszewski twierdził, że w początkowej fazie procesu był nawet skazany na śmierć. Wyniósł z tego okresu stosunek do zbrojnej walki powstańczej odnosił się do niej ze zrozumieniem, ale i niechęcią, brakiem wiary w powodzenie. W okresie przymusowego pobytu w Wilnie prowadził historyczne badania źródłowe, co po latach zaowocowało m.in. czterotomową historią tego miasta, Wilno od początków jego do roku 1750, spisywaną w latach 1840 1842, a także kilkoma powieściami. Zaangażował się w popularyzację źródeł historycznych, inicjował wydawanie pamiętników i diariuszy. Z wielu takich źródeł korzystał w swojej twórczości.niedługo potem osiadł w rodzinnej wsi Dołha, gdzie u boku ojca nabierał doświadczenia w pracy gospodarskiej. Wkrótce zawarł związek małżeński (10 czerwca 1838) z Zofią Woroniczówną, bratanicą prymasa Jana Pawła Woronicza. W 1838 wraz z żoną osiedlił się na Wołyniu. Początkowo był dzierżawcą wsi Omelno (powiat łucki), następnie w 1840 roku zakupił wieś Gródek koło Łucka. Tam, obok codziennych zajęć gospodarskich, musiał zmierzyć się z procesem o zatajone zadłużenie ciążące na wiosce. Odbył w tym okresie kilka podróży, m.in. do Kijowa i Odessy, które zaowocowały Wspomnieniami Odessy, Jedyssanu i Budżaku (1845 1846). W 1846 gościł w Warszawie, rok później na leczeniu w Druskienikach. W 1848 Kraszewski sprzedał Gródek i przeniósł się do kolejnego nabytku wsi Hubin (położonej również w powiecie łuckim). Stąd, zrażony niepowodzeniami gospodarskimi, a zarazem przymuszony koniecznością kształcenia czwórki dzieci (Konstancja, ur. 1839; Jan, ur. 1841; Franciszek, ur. 1843; Augusta, ur. 1849), przeniósł się w 1853 do Żytomierza, gdzie mieszkał do 1860, pracując jako kurator szkolny. 2
Dwujęzyczna ukraińsko-polska tablica upamiętniająca pobyt Kraszewskiego w Żytomierzu Kamienica przy ulicy Grodzkiej w Lublinie, gdzie mieszkał Kraszewski W Żytomierzu, będącym w tym okresie 40-tysięcznym miastem, ośrodkiem życia społecznego i towarzyskiego polskiej szlachty oraz siedzibą carskich władz gubernialnych, Kraszewski pełnił szereg funkcji i godności. Był m.in. kuratorem szkół polskich (o ograniczonych kompetencjach), dyrektorem Teatru Żytomierskiego (od 1856), dyrektorem Klubu Szlacheckiego, prezesem Towarzystwa Dobroczynności. Cieszył się jednocześnie rosnącą sławą jako pisarz. Mimo pełnionych godności szlacheckich Kraszewski dostrzegał problemy społeczne i występował przeciwko systemowi pańszczyźnianemu, ogłosił m.in. memoriał popierający projekt nadania ziemi chłopom, przedstawiony na zjeździe gubernialnym szlachty w Żytomierzu na początku 1858. Wkrótce, po odbyciu w 1858 półrocznej podróży po Europie, nabrał także sympatii do idei demokratycznych i gospodarczych zachodniej Europy. Równocześnie nie zaniedbuje działalności literackiej i wydawniczej, między innymi w latach 1841 1851 redaguje wileńskie Athenaeum, od roku 1837 jest współpracownikiem "Tygodnika Petersburskiego", od roku 1851 "Gazety Warszawskiej". W tym okresie parokrotnie odwiedza Odessę i Warszawę. 3
W latach 1860-1887 był członkiem honorowym Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Po powrocie z podróży pisarz poróżnił się ostatecznie ze środowiskiem szlachty wołyńskiej i podjął decyzję o przeniesieniu się do Warszawy (1881), gdzie przez trzy lata mieszkał przy ulicy Mokotowskiej 48. Został redaktorem "Gazety Codziennej" Leopolda Kronenberga (1859), podnosząc znaczenie pisma (co wyraziło się m.in. kilkunastokrotnym wzrostem liczby prenumeratorów). Propagował kapitalistyczne formy gospodarki rolniczej, inwestycje, uprzemysłowienie, rozwój kolei, tworzenie zrzeszeń handlowo-finansowych. Odbywał dalsze podróże zagraniczne, był w Belgii i Francji (dwukrotnie), Włoszech, Rosji (1858). Angażował się w działalność polityczną emigracji i analizował możliwość wybuchu powstania (opublikował w Paryżu broszurę Sprawa polska w r. 1861, 1861). Zgodnie z nabytymi przed trzydziestu laty poglądami nie był zwolennikiem powstania, starając się publikacjami w "Gazecie Polskiej" (1861 nastąpiła zmiana nazwy z "Gazeta Codzienna") tonować atmosferę przedpowstańczą. Został członkiem Delegacji Miejskiej. Jednak jako zdecydowany krytyk polityki margrabiego Wielopolskiego, a także mając opinię "człowieka Kronenberga" (lidera stronnictwa Białych), pod koniec stycznia 1863 został zmuszony do opuszczenia Warszawy. Wyjechał do Drezna. W Dreźnie, od czasów rozbiorowych jednym z głównych ośrodków polskiej emigracji, Kraszewski zajął się pomocą dla szukających schronienia za granicą powstańców styczniowych. W pracy literackiej skupił się na publicystyce politycznej, pod pseudonimem Bogdan Bolesławita ogłosił szereg powieści o tematyce powstańczej. Utwory te zamknęły mu drogę powrotną do Warszawy po upadku powstania, odbywał natomiast kolejne podróże po Europie, w pierwszych latach emigracji szukając wsparcia dla sprawy powstańczej, potem także dla kuracji i wypoczynku obok klęsk narodowych Kraszewski przeżywał niepowodzenia prywatne, problemy finansowe, długi zięcia i syna Jana, deportację brata Lucjana do Rosji, zesłanie zięcia i wyjazd wraz z nim córki Konstancji z dziećmi. Jako doświadczony dziennikarz podjął w 1865 pracę redaktora tworzonego we Lwowie pisma "Hasło". Spotkał się z dużym zawodem nie otrzymał zezwolenia na pobyt we Lwowie i został zmuszony do współpracy na odległość, nie mógł też 4
forsować swoich poglądów; dla właścicieli pisma, lwowskich ziemian, "Hasło" miało być raczej forum poglądów konserwatywnych, a nazwisko Kraszewskiego magnesem dla czytelników. Ostatecznie nic z tych planów nie wyszło, "Hasło" upadło po pół roku. Mimo niepowodzenia we Lwowie pisarz nadal planował osiedlenie się w Galicji. W 1866 został obywatelem Krakowa, a wkrótce Austrii. Plany pozostania na stałe zostały podważone obserwacjami poczynionymi w Galicji, które unaoczniły Kraszewskiemu siłę konserwatyzmu. Wyrazem tego stała się klęska Kraszewskiego w staraniach o katedrę literatury polskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim, które pisarz przegrał z faworytem konserwatystów Stanisławem Tarnowskim, mimo iż konkurent nie spełniał wymogów formalnych. Po kolejnym niepowodzeniu fiasku planów kupna krakowskiego "Czasu" (który niebawem stał się czołowym pismem konserwatystów, a potem stańczyków) Kraszewski założył w 1868 własną drukarnię w Dreźnie. Nie był to dobry interes, już w 1871 został zmuszony do odsprzedania drukarni ze stratą finansową; skutkiem przedsięwzięcia pozostało obywatelstwo saskie, które w 1871 przeszło na Obywatelstwo Rzeszy Niemieckiej. Od roku 1873 poświęca się wyłącznie pracy literackiej. Parokrotnie w okresie drezdeńskim odwiedzał Galicję i Poznańskie, w r. 1879 podczas jubileuszu pięćdziesięciolecia pracy literackiej entuzjastycznie przyjmowany w Krakowie, w r. 1882 we Lwowie założył "Macierz Polską". W r. 1883 aresztowany w Berlinie pod zarzutem działalności wywiadowczej na rzecz Francji (Kraszewski finansował z własnych pieniędzy sieć wywiadowczą z pobudek patriotycznych. W uznaniu zasług prezydent Francji, marszałek Mac Mahon, chciał nadać Kraszewskiemu Krzyż Komandorski Legii Honorowej). Na procesie w Lipsku został skazany na 3 i pół roku więzienia w twierdzy w Magdeburgu. Z powodu choroby płuc w 1885 roku został wypuszczony za kaucją. Wyjechał do Szwajcarii, a później do San Remo. Zmarł 19 marca 1887 roku w Genewie, został pochowany 18 kwietnia w krypcie zasłużonych na Skałce w Krakowie. 5
Twórczość W licznych utworach zawarł obraz współczesnego mu społeczeństwa oraz polskiej narodowej przeszłości. W powieściopisarstwie Kraszewskiego wyróżnić można trzy okresy: młodzieńczy (1830 1838), wołyńsko-warszawski (1838 1863) i okres drezdeński (od 1863). Po cyklu powieści współczesnych i ludowych ostatni okres twórczości obfitował w powieści historyczne, dotyczące zarówno czasów starożytnych ("Rzym za Nerona"), XV wieku ("Krzyżacy 1410"), wieku XVIII (trylogia saska oraz późniejsze "Saskie ostatki"), jak i innych, np. "Sto diabłów", "Macocha", "Warszawa 1794". Niezwykle płodny, zadziwiający ogromem swych prac, Kraszewski napisał i wydał około 600 tomów, nie licząc w tym pracy redakcyjnej, mnóstwa artykułów w czasopismach i olbrzymiej korespondencji prywatnej. Najważniejszym działem twórczości Kraszewskiego są powieści, w ciągu 57 lat napisał ich 232, w tym 144 powieści społecznych, obyczajowych i ludowych, 88 historycznych. Stał się w nich wychowawcą narodowym we wszelkich kierunkach pracy oświatowej, naukowej i społecznej, reformatorem powieści polskiej przez nadanie jej oryginalnych cech, swoiste przetworzenie wzorów obcych, wprowadzenie różnorodności motywów, odtworzenie całokształtu życia polskiego na podstawie materiału opartego na obserwacji, oraz przez podniesienie jej na wysoki nieraz poziom artyzmu; dziełami swymi wpłynął Kraszewski wydatnie na współczesny mu rozwój polskiej twórczości powieściowej i na jej późniejszy rozkwit, od Sienkiewicza aż po czasy ostatnie, gdy po przejściowym niedocenianiu zalet artystycznych twórczości Kraszewskiego, popularność pisarza wchodzi w okres renesansu. 6
Tablica pamiątkowa umieszczona na domu w Dreźnie Działalność literacka W innych dziedzinach działalności pisarskiej nie ma już Kraszewski tego znaczenia, co na polu powieści, i tu jednak wyrasta nieraz ponad przeciętność. Spośród lirycznych utworów Kraszewskiego ("Poezje" 1838, II. wyd. 1843, III. wyd. 1887) niektóre pozostają popularne po dziś dzień, na przykład powszechnie znany wiersz "Dziad i baba". Za najlepszy utwór poetycki Kraszewskiego uchodzą "Hymny boleści" (1851) o bardzo pięknej formie. Najobszerniejszy poemat, trylogia epiczna "Anafielas" (1840 1846) na tle dziejów Litwy, w swoim czasie ceniony, dziś już zapomniany. Z utworów dramatycznych wysoką wartość mają tak zwane komedie kontuszowe, m.in. "Miód kasztelański" (1860), a zwłaszcza "Panie Kochanku" (1867). Bardzo rozległą była działalność Kraszewskiego na polu krytyki literackiej i artystycznej, wiele tym sprawom poświęca miejsca w swych artykułach i rozprawach w czasopismach, i w kilku oddzielnie wydanych tomach. Niektóre z jego prac historyczno-literackich były pierwszymi poważnymi opracowaniami danych zagadnień, m.in. dał obszerne studia o Syrokomli (1863) i o Krasickim (1879). Zasłużył się też jako wydawca tekstów, m.in. listów Zygmunta Krasińskiego (1882 1883), pism Kazimierza Brodzińskiego (1874, 8 tomów), polskiego przekładu dzieł Szekspira (1876). Sam Kraszewski tłumaczył "Boską komedię" Dantego (znane 7
tylko fragmenty) i parafrazował komedie Plauta (1887). Zajęcie się Kraszewskiego współczesnym ruchem filozoficznym, zwłaszcza Heglem, poza kilkoma rozprawami krytycznymi, odbiło się najwydatniej w niektórych jego powieściach. Bardzo pokaźną i obfitą była praca Kraszewskiego w dziedzinie badań historycznych, którym poświęcał się już od lat najwcześniejszych. Należy tu wymienić prace z dziejów Litwy, dzieło pt. "Polska w czasie trzech rozbiorów" (1873 1875, 3 t., nowe wyd. 1902 1904), oraz liczne wydania źródeł. Z prac z historii sztuki należy przytoczyć "Sztukę u Słowian, szczególniej w Polsce i Litwie przedchrześcijańskiej" (1860), jako pierwszą poważniejszą próbę opracowania tego przedmiotu. Wiele cennych spostrzeżeń z zakresu sztuki zawierają "Kartki z podróży 1858 1864" (1866), "Księga druga" (1874) i niektóre powieści, np. "Sfinks". Zamieszczone tu opisy zabytków włoskich stawiane są wyżej niż podobne opisy Józefa Kremera. Wymienione wyżej dzieła należą właściwie do działu książek podróżniczych, których Kraszewski napisał więcej niejednokrotnie dając bardzo artystyczne opisy zwiedzanych krajów m.in. "Wspomnienia Wołynia, Polesia i Litwy" (1840, 2 t., II. wyd. 1866), "Obrazy z życia i podróży" (1842, 2 t.), "Wspomnienia Odessy i t. p." (1845 1846, 3 t.), "Wieczory wołyńskie" (1859). Bardzo obszerną była redaktorska i publicystyczna działalność Kraszewskiego: "Athenaeum", "Gazeta Codzienna (Polska)", miesięcznik "Przegląd Europejski naukowy, literacki i artystyczny" (1862 1863), lwowskie "Hasło" (1865), poznański "Omnibus" (1869), drezdeński "Tydzień" (1870), wreszcie "Rachunki" (1867 1870), które śmiałością poglądów zdobyły sobie dużą poczytność. Kraszewskiego działał też jako pisarz dla dzieci, m.in. "Bajeczki" (1882, IV. wyd. 1917) oraz autor piszący dla ludu (planowane dwa tomiki z r. 1862, rozpoczęte wydawnictwo "Biblioteki ludowej"). Wydania zbiorowe utworów Kraszewskiego Wydania zbiorowe: "Zbiór powieści" (1872 1876, 102 t.); "Wybór pism" (1878, 15 t.); "Wybór powieści" (1883, 80 t.) ; "Powieści historyczne" (1876 1889, 78 t., parokrotnie przedrukowywane, ostatnio w zmienionym wyborze i układzie, 1929 1930); "Wybór pism" (1884 1894, 10 t., najlepszy z dotychczasowych). Oddzielne, nowsze wydania w "Bibliotece Narodowej" i w "Wielkiej Bibliotece". Bibliografia Karola Estreichera (1887) i P. Chmielowskiego (1894). Podstawowa monografia zbiorowa w "Książce jubileuszowej" (1880), monografia Piotra Chmielowskiego (1888), studia Bronisława Chlebowskiego, Wiktora Hahna i wielu innych. 8
Kraszewski jako malarz i grafik Kraszewski jako malarz i grafik był uczniem Bonawentury Dąbrowskiego w Wilnie, malował widoki akwarelowe, rysował portrety, był też zręcznym akwaforcistą. Rysunki i akwarele Kraszewskiego posiadają: Muzea Narodowe w Krakowie i Warszawie oraz Galeria Mielżyńskich [potrzebne źródło] w Poznaniu, akwaforty Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego w Krakowie, Muzeum Narodowe w Poznaniu i Pracownia-Muzeum J.I. Kraszewskiego w Poznaniu. 9
Utwory Kraszewskiego Ada. Sceny i charaktery z życia powszedniego (1878), Barani Kożuszek (1881), Bezimienna, Biografia sokalskiego organisty Boża czeladka (1858), Boża opieka. Powieść osnuta na opowiadaniach XVIII wieku Bracia rywale Bratanki Brühl (1874), Budnik (1847), Było ich dwoje Całe życie biedna Caprea i Roma (1859) Cet czy licho? Chata za wsią (1854), Chore dusze Ciche wody Czarna Perełka (1871), Czasy kościuszkowskie: Sceny sejmowe. Grodno 1795, Czercia mogiła Cześnikówny Cztery wesela Dawny palestrant Diabeł (1855), Dola i niedola. Powieść z ostatnich lat XVIII wieku (1864), Dowmund Dwa a dwa cztery, czyli Piekarz i jego rodzina (pod pseudonimem Kleofas Fakund Pasternak) Dwa bogi, dwie drogi Dwa światy (1856), Dziad i baba Dziadunio (1868) Dzieci wieku (1857), 10
Dziecię Starego Miasta (1863) Dziennik Serafiny (1876) Dziwadła Emisariusz Ewunia Głupi Maciuś Grunwald 1410 Grzechy hetmańskie. Obrazy z końca XVIII wieku Herod baba Historia kołka w płocie (1860) Historia prawdziwa o Janie Dubeltowym Historia o bladej dziewczynie spod Ostrej Bramy Historia o Janaszu Korczaku i o pięknej miecznikównie: powieść z czasów Jana Sobieskiego (1874), Historia Sawki (1842), Hołota Hrabina Cosel (1873), Hybrydy Interesa familijne Jak się pan Paweł żenił i jak się ożenił Jaryna (1850), Jermoła (1857) Jesienią Kamienica w Długim Rynku Kartki z podróży Kawał literata (1875), Klasztor Klin klinem Komedianci Kopciuszek Kordecki Kościół Świętomichalski w Wilnie Król i Bondarywna. Powieść historyczna Król w Nieświeżu Krzyż na rozstajnych drogach 11
Krzyżacy 1410 (1883) Któś Kunigas (1881, na tle stosunków litewsko-krzyżackich w XIV w.) Kwiat paproci Lalki: sceny przedślubne (1873-1874) Latarnia czarnoksięska (1843 1844), Listy do rodziny Litwa za Witolda Lublana Ładny chłopiec Ładowa Pieczara (1852) Macocha Maleparta Męczennicy. Marynka Męczennicy. Na wysokościach Milion posagu Mistrz Twardowski (1840), Mogilna. Obrazek współczesny Morituri (1874 1875) Moskal: obrazek współczesny narysowany z natury (1865) Na bialskim zamku Na cmentarzu na wulkanie Na tułactwie Na wschodzie. Obrazek współczesny (1866) Nad modrym Dunajem Nad Sprewą Nera Niebieskie migdały Noc majowa Okruszyny Ongi Orbeka Ostap Bondarczuk (1847) Ostatni z Siekierzyńskich (1851), Ostrożnie z ogniem 12
Pałac i folwark Pamiętnik Mroczka (1870), Pamiętnik panicza Pamiętniki Pan i szewc Pan Karol Pan Major Pan na czterech chłopach (1879), Pan Walery Panie kochanku: anegdota dramatyczna we trzech aktach Papiery po Glince Piękna pani Pod Blachą: powieść z końca XVIII wieku (1881, o ks. Józefie Poniatowskim) Poeta i świat (1839) Polska w czasie trzech rozbiorów 1772-1799 Pomywaczka: obrazek z końca XVIII wieku Powieść bez tytułu (1854) Powrót do gniazda (1875, na tle dziejów reformacji w Polsce XVI. w.) Półdiablę weneckie Profesor Milczek Przed burzą Przygody pana Marka Hinczy. Rzecz z podań życia staroszlacheckiego Pułkownikówna Radca Maciek Ramułtowie Raptularz pana Mateusza Jasienickeigo. Z oryginału przepisany mutatis mutandis Resurrecturi Resztki życia Roboty i prace: sceny i charaktery współczesne Rok ostatni panowania Zygmunta III Rzym za Nerona (1865) Sąsiedzi.Wilczek i Wilczkowa Sceny sejmowe. Grodno 1793 (1873) 13
Sekret pana Czuryły. Historia jednego rezydenta wedle podań współczesnych opowiedziana Serce i ręka (1875) Sfinks (1847), Sieroce dole Skarb,, Skrypt Fleminga Sobieradzka Sprawa kryminalna Stara baśń Stara Panna Staropolska miłość Starosta warszawski: obrazy historyczne z XVIII wieku Starościna Bełska: opowiadanie historyczne 1770-1774 Stary sługa Sto Diabłów Syn marnotrawny (1879, z czasów St. Augusta) Szalona (1880), Szaławiła Szpieg (1864) Śniehotowie Tomko Prawdzic Trapezologion Tryumf wiary. Obrazek historyczny z czasów Mieczysława I-go Tułacze (1868), U babuni Ulana (1842) W baśń oblekły się dzieje W pocie czoła. Z dziennika dorobkiewicza (1884), W starym piecu Warszawa 1794 (1873) Wielki nieznajomy Wielki świat małego miasteczka Sąsiedzi.Wilczek i Wilczkowa 14
Wspomnienia Odessy, Jedysanu i Budżaku: dziennik przejażki w roku 1843 od 22 czerwca do 11 września Wspomnienia Wołynia, Polesia i Litwy Z chłopa król Z siedmioletniej wojny (1875) Z życia awanturnika Zadora Zaklęta księżniczka Zemsta Czokołdowa Złote jabłko Złoty Jasieńko Zygmuntowskie czasy. Powieść z roku 1572 (1846), Zygzaki Żacy krakowscy w roku 1549 Żeliga Żyd: obrazy współczesne (1866), Żywot i przygody hrabi Gozdzkiego. Pan starosta Kaniowski Żywot i sprawy Imć pana Medarda z Gołczwi Pełki z notat familijnych spisane (1876), Cykl "Dzieje Polski" 29 powieści z dziejów Polski w porządku chronologicznym (1876 1890, 76 tomów). o 1. Stara baśń (1876), o 2. Lubonie: powieść z X wieku (1876) o 3. Bracia Zmartwychwstańcy: powieść z czasów Chrobrego o 4. Masław o 5. Boleszczyce: powieść z czasów Bolesława Szczodrego o 6. Królewscy synowie: powieść z czasów Władysława Hermana i Krzywoustego, o 7. Historia prawdziwa o Petrku Właście palatynie, którego zwano Duninem: opowiadanie historyczne z XII wieku o 8. Stach z Konar: powieść historyczna z czasów Kazimierza Sprawiedliwego o 9. Waligóra: powieść historyczna z czasów Leszka Białego (1880) o 10. Syn Jazdona: powieść historyczna z czasów Bolesława Wstydliwego i Leszka Czarnego 15
o 11. Pogrobek: powieść z czasów przemysławowskich o 12. Kraków za Łoktka: powieść historyczna o 13. Jelita: powieść herbowa z r. 1331 o 14. Król Chłopów: powieść historyczna z czasów Kazimierza Wielkiego o 15. Biały książę: czasy Ludwika Węgierskiego o 16. Semko: czasy bezkrólewia po Ludwiku : Jagiełło i Jadwiga o 17. Matka królów: czasy Jagiełłowe (1883), o 18. Strzemieńczyk: czasy Władysława Warneńczyka o 19. Jaszka Orfanem zwanego żywota i spraw pamiętnik: Jagiełłowie do Zygmunta o 20. Dwie królowe o 21. Infantka (1884), o 22. Banita: czasy Stefana Batorego o 23. Bajbuza: czasy Zygmunta III o 24. Na królewskim dworze: czasy Władysława IV o 25. Boży gniew: czasy Jana Kazimierza o 26. Król Piast: (Michał książę Wiśniowiecki), o 27. Adama Polanowskiego, dworzanina króla Jegomości Jana III notatki o 28. Za Sasów o 29. Saskie ostatki: August III 16