PARLAMENT EUROPEJSKI 2009-2014 Komisja Wolności Obywatelskich, Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych 31.3.2014 DOKUMENT ROBOCZY w sprawie gwarancji procesowych dla dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym (2013/0408COD)) Komisja Wolności Obywatelskich, Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych Sprawozdawczyni: Carmen Romero López DT\1025306.doc PE532.258v03-00 Zjednoczona w różnorodności
Słowo wstępne Dnia 27 listopada 2013 r. Komisja Europejska opublikowała wniosek dotyczący dyrektywy w sprawie gwarancji procesowych dla dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym (COM(2013) 822) jako kolejny krok w realizacji harmonogramu działań mających na celu umocnienie praw procesowych osób podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym 1 i przekazała go Parlamentowi Europejskiemu i Radzie w celu rozpoczęcia zwykłej procedury ustawodawczej. Komisja Wolności Obywatelskich, Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych, właściwa dla współpracy sądowej w sprawach karnych, rozpoczęła ocenę i prace nad wnioskiem w 2013 r., jednak ponieważ do wyborów europejskich zostało już niewiele czasu, nie zdoła doprowadzić do zakończenia pierwszego czytania w Parlamencie. Niniejszy dokument roboczy ma wskazać elementy wniosku, które zdaniem Parlamentu można poprawić, oraz ma zapoczątkować debatę wśród kontrsprawozdawców oraz innych posłów komisji LIBE przed sporządzeniem projektu sprawozdania ustawodawczego podczas następnej kadencji Parlamentu. Wprowadzenie Celem wniosku dotyczącego dyrektywy w sprawie gwarancji procesowych dla dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym jest rozwiązanie kwestii niedostatecznej ochrony prawa do rzetelnego procesu sądowego oraz innych powiązanych praw dzieci jako specjalnej kategorii osób wymagających szczególnego traktowania. Różnice w prawie krajowym państw członkowskich w zakresie gwarancji procesowych dla dzieci w postępowaniu karnym ograniczają wzajemne zaufanie w Unii, a w konsekwencji uniemożliwiają należyte działanie zasady wzajemnego uznawania orzeczeń wymiaru sprawiedliwości dla nieletnich. Zgodnie z przeprowadzoną przez Komisję Europejską oceną skutków liczba dzieci, które co roku stają przed wymiarem sprawiedliwości w sprawach karnych, wynosi w całej UE ok. 1 086 000, co stanowi 12% łącznej liczby osób, których sprawy są rozpatrywane przez wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych w UE. Fakt, że grupa ta jest szczególnie podatna na zagrożenia, a także fakt, że normy międzynarodowe nie są jednolicie stosowane w państwach członkowskich, całkowicie uzasadnia podjęcie działań ustawodawczych na szczeblu UE. Spośród różnych możliwych rozwiązań legislacyjnych, którymi dysponuje Komisja, wybrano dyrektywę zmierzającą do ustanowienia norm minimalnych. Zdaniem sprawozdawczyni jest to najodpowiedniejsze rozwiązanie, aby osiągnąć lepsze efekty dla ochrony praw podstawowych dzieci w postępowaniu karnym. Dyrektywa powinna umożliwić szybszą i bardziej znaczącą zmianę obecnej sytuacji prawnej w UE. Powinna również spowodować dopasowanie krajowych systemów wymiaru sprawiedliwości dla nieletnich i ich większą zbieżność. Sprawozdawczyni przyjęła wniosek z zadowoleniem, jednak uważa, że niektóre jego aspekty można udoskonalić, szczególnie w celu zapewnienia spójności z obecnymi środkami dotyczącymi praw procesowych oraz upewnienia się, że interes dziecka jest nadal na pierwszym miejscu. 1 Rezolucja Rady z dnia 30 listopada 2009 r., Dz.U. C 295 z 4.12.2009, s. 1. PE532.258v03-00 2/6 DT\1025306.doc
1. Spójność z przyjętymi już dyrektywami dotyczącymi praw procesowych Dyrektywa, której dotyczy wniosek, będzie stosowana wraz z obowiązującymi już dyrektywami dotyczącymi praw procesowych: z dyrektywą 2010/64/UE (tłumaczenie ustne i pisemne) 1, dyrektywą 2012/13/UE (informacja) 2 i dyrektywą 2013/48/UE (dostęp do adwokata) 3, dlatego konieczne jest zapewnienie spójności nowego instrumentu z istniejącymi ramami przy jednoczesnym poszanowaniu celu, jakim jest zapewnienie dzieciom umocnionych gwarancji i wyższego poziomu ochrony. W tym kontekście warto wspomnieć, że jeśli chodzi o zakres trzech wymienionych powyżej środków prawnych, dyrektywa ma zastosowanie od chwili uświadomienia danym osobom, że są podejrzane lub oskarżone o popełnienie przestępstwa, podczas gdy w obecnym wniosku ma zastosowanie w chwili, w której stały się [one] podejrzane lub oskarżone o popełnienie przestępstwa. Podobnie należałoby wyjaśnić, że zakończenie postępowania karnego obejmuje decyzję podjętą na skutek wszelkiego odwołania. Prawo dzieci do informacji (art. 4) Zgodnie z wnioskiem dzieci muszą zostać poinformowane o przysługujących im prawach w myśl dyrektywy 2012/13/UE oraz o dodatkowym wykazie praw, o którym mowa we wniosku dotyczącym dyrektywy, w takim samym zakresie. Dlatego należy zapewnić, aby informacja przekazywana dziecku lub otrzymywane przez nie pouczenie o prawach były zrozumiałe dla dziecka pod względem języka i formy. Z technicznego punktu widzenia niezbędne byłoby uściślenie terminu w takim samym zakresie. Jako dodatkową, logiczną gwarancję należałoby przewidzieć, że adwokat, który udziela pomocy dziecku, powinien również otrzymać taką informację lub pouczenie o prawach. Prawo osoby posiadającej odpowiedzialność rodzicielską lub innej stosownej osoby dorosłej do informacji na temat praw (art. 5) W dyrektywie w sprawie dostępu do adwokata przewiduje się powiadomienie osoby posiadającej odpowiedzialność rodzicielską lub innej stosownej osoby dorosłej o pozbawieniu dziecka wolności, ale przewiduje się również odstępstwa od tego prawa. Należy wyjaśnić, jakie konsekwencje ma zastosowanie takiego odstępstwa od prawa osoby posiadającej odpowiedzialność rodzicielską lub innej stosownej osoby dorosłej do uzyskania informacji o prawach dziecka, gdyż takie odstępstwo oznaczałoby obniżenie poziomu gwarancji. Ponadto odniesienie do innej stosownej osoby dorosłej jest dość ogólnikowe; należy uściślić, kto podejmuje decyzję dotyczącą innej stosownej osoby dorosłej. Ponadto ze względu na fakt, że w dyrektywie nie jest wyraźnie przewidziane prawo osoby dorosłej do 1 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/64/UE z dnia 20 października 2010 r. w sprawie prawa do tłumaczenia ustnego i tłumaczenia pisemnego w postępowaniu karnym (Dz.U. L 280 z 26.10.2010). 2 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/13/UE z dnia 22 maja 2012 r. w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym (Dz.U. L 142 z 1.6.2012, s. 1). 3 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48/UE z dnia 22 października 2013 r. w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności. DT\1025306.doc 3/6 PE532.258v03-00
obecności na poszczególnych etapach postępowania (z wyjątkiem rozprawy sądowej art. 15), należy określić czas, w którym osoba dorosła powinna zostać powiadomiona. Zdaniem sprawozdawczyni powinno to mieć miejsce jak najszybciej. Obowiązkowy dostęp do adwokata (art. 6) brak możliwości zrzeczenia się tego prawa Z treści obecnego sformułowania wniosku wynika, że zagwarantowane dzieciom prawo dostępu do adwokata pociąga za sobą elementy opisane w dyrektywie w sprawie dostępu do adwokata, jednak bez możliwości zrzeczenia się tego prawa. Dyrektywa wprowadza faktycznie obowiązkowy dostęp do adwokata dla dzieci. W związku z tym należy pamiętać, że w dyrektywie w sprawie dostępu do adwokata przewiduje się szereg tymczasowych odstępstw od tego prawa, a zatem zasadniczo te odstępstwa miałyby zastosowanie w przypadku oskarżonych lub podejrzanych dzieci. Komisja LIBE powinna rozważyć, czy te odstępstwa są słuszne w odniesieniu do podejrzanych dzieci i czy są one zgodne z zasadą obowiązkowej pomocy adwokata. Wyłączenie możliwości zrzeczenia się tego prawa wiąże się z ograniczoną zazwyczaj znajomością postępowania karnego u dzieci (co wynika z dowodów) oraz brakiem zrozumienia przez nie długoterminowych konsekwencji zrzeczenia się. Warto jednak rozważyć dopuszczenie zrzeczenia się w przypadku zatwierdzenia przez osobę posiadającą odpowiedzialność rodzicielską. Ponadto w kontekście przyjaznego dla dzieci wymiaru sprawiedliwości można argumentować, że w razie drobnych wykroczeń lub przestępstw nieangażowanie adwokata mogłoby być w interesie dziecka. Prawo do pomocy prawnej (art. 18) Ten przepis należy uważnie przeanalizować w połączeniu z art. 6, który przewiduje obowiązkowy dostęp do adwokata. Należy wyraźnie określić obowiązki państw członkowskich w celu zapewnienia skutecznego stosowania prawa dostępu do adwokata; w przeciwnym razie prawo do korzystania z pomocy adwokata może stać się pustym przepisem. Sprawozdawczyni ma świadomość, że Komisja postanowiła przedstawić wniosek dotyczący oddzielnej dyrektywy w sprawie doraźnej pomocy prawnej oraz zalecenie w sprawie pomocy prawnej, i będzie nalegać na zgodność wszystkich tych instrumentów niezbędną w celu zagwarantowania praw jednostek oraz skutecznego wprowadzenia w życie przez państwa członkowskie. 2. Wzmocnienie praw określonych we wniosku dotyczącym dyrektywy Prawo do indywidualnej oceny (art. 7) i prawo do badania lekarskiego (art. 8) Niezbędne jest uściślenie celu indywidualnej oceny: zmierza ona do zagwarantowania, że podczas postępowania karnego przedsięwzięte zostały lub są stosowane specjalne środki, odpowiednie do sytuacji dziecka. Akt prawny powinien wyraźnie określać, jakiego rodzaju oceny należy dokonać, a także kto ma ją przeprowadzić, na jakim etapie postępowania oraz jakie konsekwencje mogą z niej wynikać. Wskazane wydaje się dokonanie oceny w jak najszybszym terminie, a w każdym razie przed pozbawieniem dziecka wolności. W art. 7 konieczne jest stwierdzenie, że taka ocena indywidualna może doprowadzić do umorzenia postępowania w przypadku drobnego przestępstwa, pod warunkiem że dziecko zostało poddane procedurze pojednawczej zakończonej porozumieniem z pokrzywdzonym PE532.258v03-00 4/6 DT\1025306.doc
lub, w stosownych przypadkach, że zastosowano środki naprawcze. Ważny element oceny może stanowić status stałego zamieszkania w danym państwie członkowskim. Jasne jest, że dyrektywa ma zastosowanie do dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym bez względu na ich status, jednak ta okoliczność jest niezwykle istotna przy dokonywaniu oceny szczególnych potrzeb dziecka. Potrzebne są również pewne wyjaśnienia dotyczące prawa do badania lekarskiego określonego we wniosku dotyczącym dyrektywy, gdyż nie ma w nim mowy o wpływie badania lekarskiego na postępowanie. Ponadto do osób uprawnionych do wnioskowania o przeprowadzenie badania lekarskiego należy zaliczyć również sędziego. Audiowizualny zapis przesłuchania dzieci (art. 9) We wniosku dotyczącym dyrektywy przewiduje się dokonywanie audiowizualnego zapisu przesłuchania dzieci jako środka ochrony, jednak można również stwierdzić, że może to onieśmielić dziecko i przynieść efekty odwrotne do zamierzonych. Dlatego przy podejmowaniu decyzji o dokonaniu zapisu audiowizualnego należy wziąć pod uwagę interes dziecka. Należy zająć się również kwestią ochrony prywatności i ochrony danych osobowych (art. 14 ust. 3), gdyż przewidziano zakaz rozpowszechniania publicznego, jednak nie określono maksymalnego okresu przechowywania. Prawo do ochrony prywatności (art. 14) Zgodnie z ogólną zasadą wyrażoną we wniosku dotyczącym dyrektywy rozprawa sądowa odbywa się za zamkniętymi drzwiami, a obecność osoby posiadającej odpowiedzialność rodzicielską (lub innej stosownej osoby dorosłej) została uznana za prawo dodatkowe. Konieczna jest należyta równowaga między ochroną prywatności dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi a prawem do rzetelnego procesu sądowego i posiedzenia jawnego. Również w odniesieniu do prawa do rzetelnego procesu sądowego należy wzmocnić środki, które zapewnią w miarę możliwości, aby oskarżone dziecko było obecne w czasie procesu toczącego się przeciwko niemu. Prawo do wolności (art. 10) i prawo do szczególnego traktowania w przypadku pozbawienia wolności (art. 12) W dyrektywie przewiduje się, aby pozbawianie dzieci wolności przed wydaniem wyroku skazującego było stosowane wyłącznie jako środek ostateczny i wymierzany na jak najkrótszy stosowny okres. Wprowadzenie tego zalecenia w życie wymagałoby wyznaczenia maksymalnego okresu zatrzymania. Ponadto w przypadku pozbawienia wolności dzieci są uprawnione do szczególnego traktowania. Szczególne traktowanie może obejmować szereg środków, takich jak opieka, wskazówki i nadzór odpowiednio do szczególnych potrzeb dzieci, edukację, szkolenia zawodowe i programy mające zapewnić traktowanie dzieci w sposób odpowiedni dla zapewnienia im dobrych warunków, a także proporcjonalnie zarówno do ich położenia, jak i do popełnionego przestępstwa. Zasada resocjalizacji powinna stanowić kluczowy element wszelkich działań podejmowanych wobec dzieci pozbawionych wolności. Szczególny nacisk należy położyć na środki alternatywne i to również trzeba podkreślić w dyrektywie. DT\1025306.doc 5/6 PE532.258v03-00
Terminowe i staranne rozpoznawanie spraw (art. 13) Tekst wniosku dotyczącego dyrektywy obejmuje wymóg prowadzenia postępowań karnych z udziałem dzieci w trybie pilnym. Należałoby wyjaśnić, co oznacza tryb pilny w tym kontekście, lub ewentualnie zbadać możliwość ustalenia maksymalnego czasu rozpatrywania spraw z udziałem dzieci będących oskarżonymi lub podejrzanymi. 3. Dalsze kwestie do rozważenia Sprawozdawczyni pragnie na koniec zwrócić uwagę na to, że dyrektywa nie obejmuje przepisów dotyczących konsekwencji proceduralnych lub środków zaradczych dostępnych w przypadku naruszenia praw, oraz podkreśla, że pełne, aktualizowane i porównywalne dane dotyczące sytuacji dzieci i sposobu prowadzenia postępowania karnego w państwach członkowskich, mają kluczowe znaczenie dla kształtowania skutecznej polityki w tej dziedzinie. W każdym razie warto zachęcać państwa członkowskie do korzystania ze środków alternatywnych wobec postępowania sądowego i do minimalizowania obecności dzieci w systemie wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych na każdym etapie postępowania, gdyż jest to nierozerwalnie związane z celami wniosku dotyczącego dyrektywy. PE532.258v03-00 6/6 DT\1025306.doc