PRZEGLĄD ZACHODNIOPOMORSKI

UNIWERSYTET SZCZECIŃ SKI PRZEGLĄD ZACHODNIOPOMORSKI K W A R T A L N I K SZCZECIN 2013 ROCZNIK XXVIII (LVII) ZESZYT 4

Komitet Redakcyjny Radosław Gaziński (redaktor naczelny), Eryk Krasucki (zastępca redaktora naczelnego), Radosław Skrycki (sekretarz redakcji) Rada Naukowa Tadeusz Białecki (Szczecin, przewodniczący), Ihor Cependa (Iwano-Frankiwsk), Roman Drozd (Słupsk), Stanisław Jankowiak (Poznań), Danuta Kopycińska (Szczecin), Kazimierz Kozłowski (Szczecin), Czesław Osękowski (Zielona Góra), Martin Schoebel (Greifswald), Józef Stanielewicz (Szczecin), Eugeniusz Z. Zdrojewski (Koszalin) Recenzenci artykułów opublikowanych w 2013 roku w Przeglądzie Zachodniopomorskim dr hab. Tomasz Bernat prof. US, dr hab. Krystyna Hanasiuk prof. UO, dr hab. Urszula Łangowska-Scześniak prof. UO, prof. dr hab. Adam Makowski, prof. dr hab. Maciej Miszewski, dr hab. Jacek Prokop prof. SGH, prof. dr hab. Andrzej Romanow, prof. dr hab. Włodzimierz Stępiński, prof. dr hab. Grzegorz Strauchold, prof. dr hab. Wojciech Strzyżewski Redaktorzy językowi Krzysztof Gołda Elżbieta Blicharska (redakcja tekstów P. Chrobaka, Z. Szafkowskiego i S. Wesołowskiej Komitet Redakcyjny) Korektor Joanna Grzybowska Tłumaczenie streszczeń Piotr Wahl i autorzy Okładkę projektował Ludwik Piosicki Skład komputerowy Ewa Radzikowska-Król Adres redakcji: 71 101 Szczecin, ul. Adama Mickiewicza 66 tel. (91) 444 20 12 e-mail: redakcja_wnus@wneiz.pl www.przegladzachodniopomorski.pl Wersja papierowa jest wersją pierwotną Streszczenia opublikowanych artykułów są dostępne online w międzynarodowej bazie danych The Central European Journal of Social Sciences and Humanities http://cejsh.icm.edu.pl Copyright by Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2013 ISSN 0552-4245 WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO Ark. wyd. 10,0. Ark. druk. 12,6. Format 170/240. Nakład 115 egz. Cena zł 21,00 (w tym 5% VAT)

SPIS TREŚCI ROZPRAWY I STUDIA AGNIESZKA GUT Recepcja niemieckiej heraldyki samorządowej we współczesnych herbach powiatów zachodniopomorskich... 5 AGNIESZKA PAWŁOWSKA Zabytki cechowe w zbiorach Muzeum Narodowego w Szczecinie... 23 KAMILA RADLIŃSKA, MARIA KLONOWSKA-MATYNIA Przestrzenne zróżnicowanie i sezonowość bezrobocia na lokalnym rynku pracy. Przykład gmin powiatu koszalińskiego... 41 MAREK GÓRKA Wizerunek lokalnego przywódcy we współczesnej instytucji samorządowej... 61 RECENZJE Jerzy Eisler, Grudzień 1970. Geneza, przebieg, konsekwencje, Wydawnictwo Instytutu Pamięci Narodowej, Warszawa 2012, ss. 523 (ERYK KRASUCKI)... 83 KRONIKI BIBLIOGRAFIA PIOTR CHROBAK Piękny jubileusz. 70-lecie urodzin prof. zw. dr. hab. Kazimierza Kozłowskiego historyka, archiwisty, politologa... 91 SZYMON BURSEWICZ Stowarzyszenie Katyń w Szczecinie 1989 2010... 99 ZBIGNIEW SZAFKOWSKI Kronika sportowa Szczecina. Część XVII, rok 2012... 115 SYLWIA WESOŁOWSKA Bibliografia Pomorza Zachodniego za rok 2012 w wyborze... 155

4 CONTENTS ARTICLES AGNIESZKA GUT Reception of the German Municipal Heraldry in the Present-Day Coats of Arms of the West-Pomeranian Counties... 5 AGNIESZKA PAWŁOWSKA Guild Relics in the Collection of the National Museum in Szczecin... 23 KAMILA RADLIŃSKA, MARIA KLONOWSKA-MATYNIA Spatial Distribution and Seasonal Character of the Unemployment in a Local Labour Market, Exemplified with the Koszalin County... 41 MAREK GÓRKA The Image of a Local Leader of the Present-Day Municipal Institution... 61 REVIEWS Jerzy Eisler, December 1970. Genesis, Development, Consequences, Wydawnictwo Instytutu Pamięci Narodowej (Publishing House of the National Memory Institute), Warszawa (Warsaw) 2012, pp. 523 (ERYK KRASUCKI)... 83 CHRONICLES BIBLIOGRAPHY PIOTR CHROBAK A Beautiful Anniversary. The 70th Birthday Anniversary of Professor Kazimierz Kozłowski Historian, Archivist, Political Scientist... 91 SZYMON BURSEWICZ Katyń Association in Szczecin 1989 2010... 99 ZBIGNIEW SZAFKOWSKI Sports Chronicle of Szczecin. The 17th Part, 2012. 115 SYLWIA WESOŁOWSKA The 2012 West-Pomeranian Bibliography. Selection 155

PRZEGLĄ D ZACHODNIOPOMORSKI TOM XXVIII (LVII) ROK 2013 ZESZYT 4 ROZPRAWY I STUDIA AGNIESZKA GUT Szczecin RECEPCJA NIEMIECKIEJ HERALDYKI SAMORZĄDOWEJ WE WSPÓŁCZESNYCH HERBACH POWIATÓW ZACHODNIOPOMORSKICH Słowa kluczowe: heraldyka, herby powiatowe, Pomorze Zachodnie. Keywords: heraldry, coats of arms of counties, Western Pomerania. Początki heraldyki powiatowej na obszarze obecnego województwa zachodniopomorskiego przypadają na koniec lat dwudziestych XX w. 1 i wpisują ją tym samym w nurt powstającej wówczas i rozwijającej się pruskiej heraldyki samorządowej. Zmiana przynależności państwowej Pomorza Zachodniego, a przede wszystkim związana z tym zmiana zasiedlającej ten teren ludności, jaka nastąpiła po drugiej wojnie światowej, spowodowały, że nie można tu oczywiście mówić o prostej kontynuacji heraldycznych tradycji okresu przedwojennego. Kwestię powojennej heraldyki powiatowej na Pomorzu Zachodnim skomplikowała również likwidacja jednostek administracji powiatowej w 1975 r., a także niechęć PRL-u do heraldyki jako takiej. Odrodzenie herbów powiatowych wiąże się w Zachodniopomorskiem, podobnie jak w innych regionach Rzeczypospolitej, z ustawą z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym, na mocy której przy- 1 A. Gut, Herby powiatów i gmin w prowincji Pomorze w okresie międzywojennym, Szczecin 2005, s. 22; eadem, Heraldyka powiatowa w prowincji Pomorze w okresie międzywojennym. Zarys problemu, w: Historia lux veritatis. Księga pamiątkowa dedykowana prof. Z. Chmielewskiemu z okazji 60. rocznicy urodzin, red. R. Gaziński, A. Gut, Szczecin 2002, s. 143 162.

6 Agnieszka Gut znano radom powiatowym prawo do podejmowania uchwał w sprawie herbu i flagi powiatu 2. Nowe herby samorządowe w myśl ustawodawstwa powinny być tworzone w zgodzie z zasadami heraldyki i z miejscową tradycją. W wypadku województwa zachodniopomorskiego okazało się, że można nawiązać do godeł używanych na tym obszarze w okresie międzywojennym. Ze względów historycznych skala tego zjawiska nie była zbyt wielka, jednak warto mu się przyjrzeć i podjąć próbę pokazania sposobów recepcji przedwojennej niemieckiej heraldyki powiatowej. Podstawę do opracowania tego zagadnienia stanowią materiały przesłane przez rady powiatowe do Zakładu Nauk Pomocniczych Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Szczecińskiego w odpowiedzi na ankietę dotyczącą heraldyki samorządowej, rozpisaną w maju 2004 r. 3, zasoby internetowe oraz artykuły prasowe związane z omawianą tematyką 4. W okresie przedwojennym własne herby miało 16 z osiemnastu powiatów istniejących wówczas na terenie obecnego województwa zachodniopomorskiego. Jedynie powiat szadzki i drawski nie podjęły starań o urzędowe zatwierdzenie istniejących już projektów 5. Obecne województwo zachodniopomorskie obejmuje również 18 powiatów, których nazwy nawiązują w większości do nazw niemieckich jednostek samorządowych, chociaż ich granice rzadko pokrywają się z granicami sprzed 1945 r. Proces tworzenia się współczesnych zachodniopomorskich herbów powiatowych został już właściwie zakończony, a zamknął się w latach 1999 2009. Największe nasilenie prac przypadło na początkowe 2 W problematykę współczesnej polskiej heraldyki samorządowej wprowadza praca zbiorowa pt. Współczesna heraldyka samorządowa i jej problemy, red. W. Drelicharz, Z. Piech, Kraków 2000. 3 Spośród powiatów na ankietę nie odpowiedziały: Goleniów, Gryfice, Koszalin i Wałcz oraz Kamień Pomorski i Kołobrzeg, które w owym czasie herbów jeszcze nie miały. 4 Jedynym opracowaniem współczesnej zachodniopomorskiej heraldyki samorządowej o charakterze naukowym jest artykuł: S.Z. Kempisty, Herby powiatu koszalińskiego, Przegląd Zachodniopomorski (dalej PZP) 2003, z. 3, s. 45 69. Zarys zachodniopomorskiej heraldyki powiatowej do 2000 r. daje także W. Strzyżewski, Specyfi ka symboliki herbów powiatów i województw Polski Zachodniej, w: Współczesna heraldyka..., s. 162 163. 5 A. Gut, Herby powiatów i gmin..., s. 62 (odnośnie do Drawska). W wypadku Stargardu urzędowej procedury zatwierdzenia nie przeprowadzono z powodów finansowych. Zob. E. Günther, Wappen und Flaggen der Kreise und Kreisstädte in Pommern. Präsentation zum 9. Deutschen und 1. Tschechisch-Deutschen Vexillologentreffen am 9. und 10. September 2000 in Usti nad Labem, s. 102 103 (maszynopis).

Recepcja niemieckiej heraldyki samorządowej... 7 lata tego okresu. Do końca 2001 r. herby uchwaliło już bowiem 13 powiatów 6. W kolejnych latach brak insygnium uzupełniły pozostałe powiaty 7, a jako ostatni wprowadził herb powiat wałecki (2009) 8. Spośród współczesnych polskich powiatów do przedwojennej tradycji nawiązują jednak jedynie herby sześciu: pyrzyckiego, choszczeńskiego, myśliborskiego, łobeskiego, świdwińskiego i szczecineckiego. Pozostałe herby powiatowe powstały według zupełnie nowych pomysłów, co, jak się wydaje, wynikało przede wszystkim z niewiedzy ich projektodawców o istnieniu dawnych insygniów powiatowych. Warto jednak od razu podkreślić, że nie wszystkie przedwojenne herby powiatowe były na tyle poprawne, by wyrażać jakiś szczególny upór w ich dalszym wykorzystywaniu 9. Sięganie do tradycji heraldycznej na ziemiach województwa zachodniopomorskiego odbywało się przede wszystkim dwiema drogami. Pierwszym sposo- 6 Uchwała nr VIII/53/99 Rady Powiatu Pyrzyckiego z dnia 29 czerwca 1999 r. w sprawie ustanowienia herbu Powiatu Pyrzyckiego; Uchwała nr VII/52/99 Rady Powiatu Polickiego z dnia 14 września 1999 r. w sprawie ustanowienia herbu i fl agi Powiatu Polickiego oraz zasad ich stosowania; Uchwała nr IX/65/99 Rady Powiatu w Szczecinku z dnia 4 listopada 1999 r. w sprawie herbu i fl agi Powiatu Szczecineckiego; Uchwała nr VIII/68/99 z dnia 2 lipca 1999 r. (na podst. strony internetowej: http://spow.goleniow.ibip.pl/public/?id=99394 [dostęp 27.08.2007]); Uchwała nr XIV/82/2000 Rady Powiatu Gryfi ckiego z dnia 15 lutego 2000 r. w sprawie uchwalenia herbu i fl agi Powiatu Gryfi ckiego; Uchwała nr XVI/145/2000 Rady Powiatu w Stargardzie Szczecińskim w sprawie ustalenia herbu Powiatu Stargardzkiego; Uchwała nr XIII/79/2000 Rady Powiatu w Choszcznie z dnia 29 czerwca 2000 r. w sprawie herbu, barw, flagi i pieczęci: Rady Powiatu w Choszcznie oraz Starosty Choszczeńskiego; Uchwała nr XX/142/2000 Rady Powiatu Drawskiego z dnia 19 maja 2000 r. w sprawie herbu i fl agi Powiatu Drawskiego; Uchwała nr XX/112/2000 Rady Powiatu w Świdwinie z dnia 26 września 2000 r. w sprawie herbu i fl agi powiatu; Uchwała nr XXI/246/2001 Rady Powiatu w Gryfi nie z dnia 28 marca 2001 r. w sprawie ustalenia herbu i fl a- gi powiatu gryfi ńskiego; Uchwała nr XXX/228/01 Rady Powiatu w Myśliborzu z dnia 25 kwietnia 2001 r. w sprawie ustanowienia herbu Powiatu Myśliborskiego; Uchwała nr XXIV/181/2001 Rady Powiatu w Sławnie z dnia 30 sierpnia 2001 r. w sprawie ustanowienia herbu i fl agi oraz pieczęci Powiatu Sławieńskiego; herb powiatu koszalińskiego wprowadzony uchwałą z 13 czerwca 2001 r. (zob. S.Z. Kempisty, Herby powiatu..., s. 48). 7 Uchwała nr XXXIII/213/02 Rady Powiatu w Białogardzie z dnia 28 maja 2002 r. w sprawie ustanowienia herbu i fl agi Powiatu Białogardzkiego; Uchwała nr XXVI/150/04 Rady Powiatu w Łobzie z dnia 17 grudnia 2004 r. w sprawie ustanowienia Herbu Powiatu Łobeskiego; Uchwała nr XXII/194/2005 Rady Powiatu w Kołobrzegu z dnia 14 kwietnia 2005 r. w sprawie ustanowienia herbu i fl agi Powiatu Kołobrzeskiego; Uchwała nr XXXIV/254/2006 Rady Powiatu w Kamieniu Pomorskim z dnia 3 lutego 2006 r. w sprawie ustanowienia herbu i fl agi Powiatu Kamieńskiego. 8 Uchwała nr XXV/202/2009 Rady Powiatu w Wałczu z dnia 25 czerwca 2009 r. w sprawie ustanowienia herbu, fl agi, bannera, fl agi stolikowej i pieczęci urzędowej Powiatu Wałeckiego. 9 Część z tych herbów była krytykowana już w okresie międzywojennym. Dotyczy to zwłaszcza herbu powiatów: pyrzyckiego, gryfińskiego, białogardzkiego i randowskiego (obecnie policki). Zob. A. Gut, Herby powiatów i gmin..., s. 44 46.

8 Agnieszka Gut bem było przejęcie przedwojennego herbu i zatwierdzenie go przez radę powiatu, drugim przyjęcie nowego herbu, opartego jednak świadomie na herbie starym. Z pierwszego sposobu skorzystały dwa współczesne powiaty: choszczeński i łobeski. Autorami obecnego herbu choszczeńskiego są Grzegorz J. Brzustowicz i Bogdan W. Brzustowicz, miejscowi historycy, działacze Regionalnego Towarzystwa Ziemi Choszczeńskiej i członkowie Polskiego Towarzystwa Heraldycznego. Kiedy w końcu 1999 r. Rada Powiatu Choszczeńskiego podjęła decyzję o rozpoczęciu prac nad utworzeniem insygniów powiatu, w sprawie herbu Brzustowiczowie zaproponowali dwie możliwości: albo stworzenie zupełnie nowego, albo przyjęcie przedwojennego, znanego autorom z powiatowego czasopisma Heimatkalender für den Kreis Arnswalde 10. Szczęśliwie w toku dyskusji postanowiono kontynuować heraldyczne tradycje powiatu i powrócić do herbu przedwojennego 11. Herb przedstawia zatem w polu srebrnym czerwonego nieukoronowanego orła ze złotym dziobem, przepaską i szponami ponad trzema zielonymi drzewkami dębowymi w roztrój, z których dwa górne z czterema, a dolne z dwoma złotymi żołędziami. W porównaniu z herbem z 1939 r. wprowadzono tylko drobne korekty polegające na nieco innej stylizacji orła i dębowych drzewek (rys. 1, 2). Nowy herb został uchwalony 29 czerwca 2000 r. 12 Nieco inaczej wyglądała sytuacja w wypadku powiatu łobeskiego, ponieważ dawny herb znano tylko z wyobrażenia zachowanego w sali obrad budynku dawnego starostwa powiatowego. Na podstawie tego wizerunku w maju 2003 r. rozpoczęto prace nad nowym herbem. Powstało w ten sposób pięć projektów stworzonych przez jednego z urzędników starostwa powiatowego, z których dwa przesłano do zaopiniowania przez Komisję Heraldyczną przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji 13. W odpowiedzi komisja zaaprobowała chęć nawiązania do herbu przedwojennego: Jest to założenie słuszne, gdyż współczesne polskie herby samorządowe ziem zachodnich i północnych mogą 10 Wappen des Kreises Arnswalde, Heimatkalender für den Kreis Arnswalde 2 (1941), s. 68. Na temat przedwojennego herbu powiatu zob. dokładniej: A. Gut, Herb powiatu Choszczno w okresie międzywojennym, Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny 10 (2003), s. 135 138. 11 Na podstawie niepublikowanego opracowania G.J. Brzustowicza i B.W. Brzustowicza pt. Herb i fl aga powiatu choszczeńskiego. Pieczęć starosty choszczeńskiego, przesłanego do Zakładu Nauk Pomocniczych Historii i Archiwistyki 4 czerwca 2004 r. 12 Uchwała nr XIII/79/2000 Rady Powiatu w Choszcznie z dnia 29 czerwca 2000 r. w sprawie herbu, barw, fl agi i pieczęci: Rady Powiatu w Choszcznie oraz Starosty Choszczeńskiego. 13 Na podstawie rozmowy odbytej w 2004 roku z p. Małgorzatą Bąk, podinspektorem ds. promocji powiatu łobeskiego.

Recepcja niemieckiej heraldyki samorządowej... 9 dziedziczyć tradycję herbów ustanowionych przez władze niemieckie, jeśli związane są one z historią tych ziem i nie zawierają niepożądanych elementów polityczno-propagandowych 14. Przedwojenny herb powiatu łobeskiego (Regenwalde) 15 nie zawierał takich elementów. Przedstawiał bowiem tarczę złożoną z trzech pól w błękitnej głowicy umieszczony był złoty pług ze srebrnym lemieszem i odkładnicą, pole dolne podzielone zostało w słup: w polu prawym złotym dwa czerwone kroczące ukoronowane wilki, w czerwonym polu lewym srebrny klucz piórem w górę. Godła nawiązywały do herbów dawnych właścicieli tych ziem, szlacheckich rodów Borków (wilki) i Ostenów (klucz), a pług wskazywać miał na rolniczy charakter powiatu. Nie istniały zatem żadne powody, by rezygnować z nawiązania do tradycji. Komisja wiedziała, że w toku prac nad herbem w latach trzydziestych XX w. ówcześni opiniodawcy negatywnie odnosili się do pługa w herbie tego powiatu, ale decyzję o jego umieszczeniu we współczesnym herbie pozostawiła w gestii rady powiatowej. Ostatecznie, Rada Powiatu w Łobzie 17 grudnia 2004 r. podjęła uchwałę o ustanowieniu herbu na wzór przedwojennego 16, do którego wprowadzono jednak pewne stylistyczne zmiany (rys. 3, 4). Drugi sposób recepcji, związany z modyfikacją przedwojennego herbu, zastosowany został natomiast w wypadku powiatów: myśliborskiego, szczecineckiego, pyrzyckiego i świdwińskiego. W dwóch pierwszych powiatach dokonano stosunkowo niewielkich korekt, zmieniły one jednak symboliczną wymowę godeł. Modyfikacje pozostałych dwóch herbów były zdecydowanie większe, ale widać w nich wyraźnie chęć nawiązania do przedwojennej przeszłości. Projekt herbu myśliborskiego przygotował w 2000 r. miejscowy nauczyciel historii Marek Karolczak, opierając się na wyobrażeniu z 1929 r., znanym mu z niemieckiej literatury 17. Przedwojenny herb umieszczony był na tarczy dwudzielnej w słup. W srebrnym polu prawym u góry wyobrażony został czerwony krzyż maltański, a poniżej trzy błękitne fale; w błękitnym polu lewym srebrna ryba o czerwonych płetwach w słup (rys. 5). Krzyż symbolizował templariuszy, którzy w początkach XIII w. władali dużymi obszarami ziemskimi na terenie powiatu, fale wskazywały na geograficzne położenie na Pojezierzu Myśliborskim, 14 Opinia Komisji Heraldycznej z 30 kwietnia 2004 r., znak: AP/711-177(1)/03/EK KH-851/GL. 15 A. Gut, Heraldyka powiatowa..., s. 144 161; eadem, Herb powiatu łobeskiego w okresie międzywojennym, PZP 2003, z. 1, s. 131 141; E. Günther, Wappen und Flaggen..., s. 101. 16 Uchwała nr XXVI/150/04 Rady Powiatu w Łobzie z dnia 17 grudnia 2004 roku w sprawie ustanowienia Herbu Powiatu Łobeskiego. 17 M. Karolczak, Herb i fl aga powiatu myśliborskiego, Z Biegiem Myśli 2000, nr 2, s. 3.

10 Agnieszka Gut a ryba (sieja) na znaczącą rolę rybołówstwa w gospodarce powiatu. Projekt herbu przygotował Otto Hupp 18. Współczesny herb zasadniczo powtarza wizerunek herbu przedwojennego, w którego rysunku dokonano jednak kilku zmian. Po pierwsze zamiast trzech fal w obecnym herbie umieszczono ich pięć. Po drugie zgodnie z sugestiami Komisji Heraldycznej rybie nadano jednolitą tynkturę, rezygnując z czerwonej barwy płetw 19 (rys. 6). Wprowadzenie do herbu pięciu fal wynikało z rozszerzenia symboliki tego godła. W myśl współczesnego projektodawcy element ten ma bowiem symbolizować nie tylko położenie geograficzne, ale także pięć gmin wchodzących w skład powiatu. Zmieniono także symbolikę ryby, która oznaczać ma osady rybackie, ale przede wszystkim jako symbol Chrystusa przypominać ma przejście przez ziemie powiatu myśliborskiego misji chrystianizacyjnej Ottona z Bambergu w 1124 r. 20 Nowy herb powiatu ustanowiony został 25 kwietnia 2001 r. 21 W wypadku powiatu szczecineckiego posłużono się natomiast wzorcem znanym jedynie z wyobrażeń ikonograficznych. Zupełnie przy tym nie rozumiano jego symboliki. Przedwojenny herb powiatu powstał w latach 1936 1937 i przedstawiał w srebrnym polu wspiętego gryfa pomorskiego trzymającego w szponach tarczę herbową z czerwonym krzyżem w polu srebrnym (rys. 7). Informacje o tym herbie zdobyto w 1992 r., kiedy własne insygnium postanowiła ustanowić gmina Szczecinek. Ponieważ gmina ta w przeszłości nie posługiwała się żadnymi herbami, zdecydowano się nawiązać do znanego wizerunku herbu powiatowego. Z opracowania sporządzonego na potrzeby gminy przez kustosza miejscowego muzeum, Jadwigę Kowalczyk, wynika, że posłużono się wzorem przechowywanym w szczecineckim oddziale Archiwum Państwowego w Koszalinie. Autorka słusznie wywnioskowała, że gryf symbolizował książąt z dynastii Gryfitów, ale tarczę z krzyżem, dzielącym pole na cztery części, uznała za symbol czterech 18 Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz in Berlin-Dahlem (dalej GStA PK), I. Hauptabteilung (dalej HA), Rep. 178 B 2, sygn. 391, s. 1: uzasadnienie do projektu herbu przesłanego do zaopiniowania przez Geheimes Staatsarchiv jako opiniodawcę dla herbów z obszaru pruskiej prowincji Brandenburg. 19 Załącznik do Uchwały nr 258-250/O/2000/01 Komisji Heraldycznej z dnia 14 września 2000 r. w sprawie projektu herbu i fl agi Powiatu Myśliborskiego. 20 M. Karolczak, Herb i fl aga..., s. 3. 21 Uchwała nr XXX/228/01 Rady Powiatu w Myśliborzu z dnia 25 kwietnia 2001 r. w sprawie ustanowienia herbu Powiatu Myśliborskiego.

Recepcja niemieckiej heraldyki samorządowej... 11 miast wchodzących w owym czasie w skład powiatu 22. Taką samą wiedzą dysponowali radni powiatu w 1999 r., kiedy rozpoczęły się prace nad herbem powiatowym. Wynika to jasno z protokołu posiedzenia Komisji Kultury Rady Powiatu Szczecineckiego, odbytego 22 kwietnia 1999 r. 23 Tymczasem krzyż templariuszy bo takie było jego znaczenie w herbie przedwojennym miał wymowę zupełnie inną. Wprowadzono go bowiem do herbu powiatu Neustettin z bardzo wyraźnym zamiarem polityczno-propagandowym. Symbolizować miał templariuszy, do których w latach 1286 1345 należała część powiatu (ziemia czaplinecka, czyli starostwo drahimskie). W myśl idei przedwojennych projektodawców godło to miało zatem wskazywać na niemiecką przeszłość tego obszaru, który jednak już w 1407 r. znalazł się w rękach polskich, a dopiero w roku 1668 zajęty został przez wojska brandenburskie 24. W herbie tym widać było wyraźnie propagandowe oddziaływanie niemieckich badań nad dziejami pruskich prowincji wschodnich (tzw. Ostforschung), których podstawowym zadaniem było udowadnianie politycznej i kulturowej przynależności tych ziem do państwa pruskiego 25. Być może zatem dobrze się stało, że ostatecznie współczesne władze powiatowe zrezygnowały z takiej formy tego elementu heraldycznego. Przygotowanie obecnego herbu powierzono Centrum Heraldyki Polskiej w Warszawie (CHP). Uznając, że krzyż w herbie przedwojennym oznaczał podział na cztery gminy, od CHP zażądano jedynie, by na tarczy trzymanej przez gryfa znalazł odbicie współczesny podział administracyjny powiatu. Sześć obecnych gmin miało być oznaczonych za pomocą gwiazd. Na podstawie powiatowych propozycji CHP przygotowało dwa projekty, z których rada wybrała jeden przedstawiający w srebrnym polu czerwonego wspiętego gryfa trzymającego w szponach tarczę z błękitnym krzyżem w polu czerwonym, na którego ramionach umieszczono sześć złotych gwiazd 26 (rys. 8). Herb ten ustanowiono uchwałą rady powiatu 4 listopada 22 Projekt koncepcyjny herbu gminy Szczecinek przesłany do Zakładu Nauk Pomocniczych Historii i Archiwistyki przez Urząd Gminy Szczecinek 3 czerwca 2004 r. 23 Protokół nr 5/99 z posiedzenia Komisji Kultury Rady Powiatu Szczecineckiego, odbytego 22 kwietnia 1999 r. w sali nr 34 w Starostwie Powiatowym w Szczecinku; (r), Gmina kontra powiat, Głos Pomorza 1999, nr 8, s. 5. 24 A. Gut, Wpływ ideologii narodowosocjalistycznej na niemiecką heraldykę samorządową na przykładzie prowincji Pomorze, w: Heraldyka polska w okresie II wojny światowej (1939 1945). Materiały sesji naukowej. Włocławek, 14 15 października 2004 r., red. S.K. Kuczyński, Włocławek 2005, s. 35 36. 25 A. Gut, Herby powiatów i gmin..., s. 51 53. 26 Protokół nr IX/99 sesji Rady Powiatu w Szczecinku, odbytej 4 listopada 1999 r. w Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Szczecinku.

12 Agnieszka Gut 1999 roku 27. Niejasna pozostaje jednak symbolika zmienionej tarczy. Nie wyjaśnia jej ani pismo CHP do Starostwa Powiatowego w Szczecinku z września 1999 r., ani uchwała rady, podjęta bez zasięgnięcia opinii Komisji Heraldycznej, która w owym czasie jeszcze nie funkcjonowała. Nie są zatem znane powody użycia i symboliczne znaczenie takich, a nie innych barw pola tarczy i krzyża, chociaż przypuszczać należy, że samo ich wykorzystanie wynikało z nawiązania do herbu przedwojennego. W wypadku herbów powiatów pyrzyckiego i świdwińskiego sytuacja wygląda nieco inaczej. Przede wszystkim przedwojenne herby należały do serii przygotowanej przez greifswaldzkiego inżyniera Rosenbauma von Ehrenbuscha, która już w owym czasie była bardzo krytykowana przez opiniodawców ze względu na wielopolową budowę herbów (z założenia miały być pięciopolowe), przeładowanie godłami i elementami dodatkowymi oraz samą ideę, w myśl której w herbie powiatu znaleźć się miały herby miast wchodzących w jego skład 28. Na szczęście współczesne herby nie przejęły tych wzorców w całości. O ile jednak w przypadku herbu powiatu pyrzyckiego wiadomo o świadomym nawiązaniu do przeszłości, o tyle przy herbie świdwińskim możemy się tylko domyślać wpływu dawnego herbu powiatu białogardzkiego na jego obecny kształt. Pierwszy herb powiatu pyrzyckiego zatwierdzony został przez pruską radę ministrów w 1929 r. i składał się z pięciu pól. W dwóch umieszczone były herby miejskie Pyrzyc i Wierzbna, w kolejnych snopek zboża symbolizujący rolniczy charakter powiatu, chrzcielnica i pastorał, nawiązujące do przeprowadzonego w Pyrzycach chrztu Pomorzan z 1124 r., i w końcu trzy chabry, które według Rosenbauma miały oznaczać przynależność do rejencji szczecińskiej 29 (rys. 10). Współczesny herb, uchwalony 29 czerwca 1999 r. 30, oparty został w pewnej mierze na przedwojennym pomyśle. Z uzasadnienia do projektu przygotowanego przez miejscowego historyka Edwarda Rymara (jednocześnie radnego sejmiku powiatowego) wynika, że z dawnego herbu zaczerpnął on ideę wykorzystania herbów miejskich, ale także bezpośrednio zapożyczył stamtąd symbolikę pozostałych godeł, nieco zmieniając tylko ich wygląd. Herb ten jest zatem rów- 27 Uchwała nr IX/65/99 Rady Powiatu w Szczecinku z dnia 4 listopada 1999 r. w sprawie herbu i fl agi Powiatu Szczecineckiego. 28 A. Gut, Herby powiatów i gmin..., s. 44 46; eadem, Heraldyka powiatowa..., s. 150 155. 29 A. Gut, Herby powiatów i gmin..., s. 91 92. 30 Uchwała nr VIII/53/99 Rady Powiatu Pyrzyckiego z dnia 29 czerwca 1999 r. w sprawie ustanowienia herbu Powiatu Pyrzyckiego.

Recepcja niemieckiej heraldyki samorządowej... 13 nież wielopolowy, jak jego poprzednik. Można by go zblazonować w sposób następujący: tarcza dwudzielna w pas, w srebrnym polu górnym kroczący gryf pomorski trzymający w szponie czerwoną różę (nieheraldyczną), w czerwonym polu dolnym błękitny słup, na którym trzy złote gwiazdy, z prawej strony słupa złota chrzcielnica przesłaniająca taki sam pastorał w skos, po stronie lewej trzy złote kłosy pszenicy 31 (rys. 11). Nawiązanie do przedwojennej heraldyki widać już na pierwszy rzut oka w dużej liczbie godeł. Poza tym symboliczna wymowa chrzcielnicy i pastorału (choć w nieco innym układzie graficznym) oraz kłosów pszenicy (zamiast snopka) jest identyczna jak w okresie międzywojennym. Wzorem przedwojennym umieszczono również herby miast powiatowych, przy czym zdecydowano się tylko na ich elementy. Ponieważ jednak granice obecnego powiatu pyrzyckiego nie pokrywają się z granicami sprzed 1945 r., dokonano w tym zakresie pewnej zmiany. W okresie przedwojennym w powiecie znajdowało się bowiem tylko jedno miasto stołeczne Pyrzyce. Drugi herb miejski Wierzbna był tylko wspomnieniem po miejskim charakterze tej miejscowości, która prawa miejskie utraciła w czasie wojny trzydziestoletniej. We współczesnym powiecie znalazło się jednak drugie miasto z pełnią praw Lipiany, które przedtem należały do powiatu myśliborskiego. Dlatego też zdecydowano o umieszczeniu w nowym herbie powiatowym części herbu tego miasta, a więc trzech gwiazd na błękitnym słupie (pole lewe herbu miasta). Z herbu Pyrzyc pochodzi natomiast charakterystyczny gryf kroczący. Wbrew pozorom z herbu przedwojennego zaczerpnięta została nawet róża w szponie gryfa. Edward Rymar niezupełnie rozumiał bowiem symbolikę herbu dawnego powiatu. Uważał, że chabry przedstawiały haft pyrzycki, symbol bogatej sztuki ludowej 32. Dokładnie takie samo znaczenie przypisał zatem również owej róży (być może w kwiatkach w herbie z 1929 r. widział właśnie róże), która ma symbolizować kulturę ludową regionu. Mimo negatywnej oceny tego elementu przez Zespół Konsultacyjny Kapituły Herbu Samorządowego owa nieheraldyczna róża przyjęta została w herbie uchwalonym przez radę powiatu 33. Korektę wizerunku herbu powiatu pyrzyc- 31 W opinii Edwarda Rymara oraz w uchwale rady powiatu blazon brzmi nieco inaczej, ale, jak się wydaje, wynika to z nieznajomości reguł opisu heraldycznego zarówno instancji prawodawczej, jak i opiniodawcy. Zob. opinia E. Rymara w zbiorach Zakładu Nauk Pomocniczych Historii i Archiwistyki. 32 E. Rymar, Herb i fl aga powiatu, Gazeta Ziemi Pyrzyckiej 1999, nr 3, s. 6. 33 Opinia Kapituły Herbu Samorządowego z 14 sierpnia 1999 r. Również Komisja Heraldyczna sugerowała nadanie róży kształtu heraldycznego zob. pismo podsekretarza stanu J. Płoskonki z czerwca 2000 r., znak: AP/300 15(2)/2000.

14 Agnieszka Gut kiego udało się przeprowadzić w 2011 r. W związku z decyzją o wprowadzeniu nowych insygniów dla władz powiatu, m.in. sztandaru, zaakceptowano sugestię, by z herbu usunąć ową nieheraldyczną różę, pozostawiając jedynie kroczącego, charakterystycznego dla Pyrzyc gryfa 34 (rys. 12). Zapewne także w wypadku herbu powiatu świdwińskiego mamy do czynienia ze swoistą aktualizacją dawnego herbu. Tu jednak za wzorzec posłużyć mógł jedynie herb powiatu białogardzkiego, ponieważ samodzielny powiat świdwiński funkcjonował tylko do 1932 r., potem zaś został włączony do powiatu białogardzkiego. Herb tego powiatu składał się również z pięciu pól. W polu sercowym znajdował się w owym czasie herb miejski Białogardu, w polu trzecim herb Świdwina, w polu piątym herb Połczyna-Zdroju. W polu drugim natomiast umieszczono bławatek, który w myśl idei Rosenbauma symbolizować miał rejencję koszalińską, a w polu czwartym snopek symbolizujący oczywiście rolniczy charakter powiatu 35 (rys. 13). W obecnym powiecie świdwińskim znajdują się dwa miasta dawnego powiatu sam Świdwin i Połczyn-Zdrój. Łatwo było zatem skorzystać z przedwojennego herbu. Projekt nowego herbu przygotowało Centrum Heraldyki Polskiej w Warszawie 36. Herb ten umieszczony został w tarczy dwudzielnej w słup. W błękitnym polu prawym znalazł się wspięty czerwony gryf, w srebrnym polu lewym u góry herb Świdwina (czerwony zamek z brandenburskim orłem powyżej), u dołu trzy winne latorośle na trzech zielonych wzgórzach, pochodzące z herbu Połczyna-Zdroju (rys. 14). Mimo przesłania wniosku do Komisji Heraldycznej starostwo powiatowe nie otrzymało opinii w sprawie tego herbu, w związku z czym 26 września 2000 r. rada powiatu uchwaliła go w takiej postaci, uznając, że brak odpowiedzi oznacza brak zastrzeżeń do propozycji 37. I w tym wypadku podobnie jak w herbie powiatu szczecineckiego, również przygotowanego przez CHP niezupełnie jasna jest symbolika tego wyobrażenia. Chodzi przede wszystkim o pole prawe z czer- 34 Uchwała Nr XII/65/11 z dnia 26 października 2011 r. w sprawie ustanowienia herbu, fl agi i sztandaru Powiatu Pyrzyckiego oraz insygniów Starosty Pyrzyckiego i Przewodniczącego Rady Powiatu Pyrzyckiego. Wiedza autorki na temat korekty herbu dokonanej w 2011 r. wynika z faktu, że była ona pomysłodawczynią tej zmiany i autorką projektu sztandaru. 35 A. Gut, Herby powiatów i gmin..., s. 57 59. 36 Pismo starostwa powiatowego do Zakładu Nauk Pomocniczych Historii i Archiwistyki US z 8 czerwca 2004 r. 37 Uchwała nr XX/112/2000 Rady Powiatu w Świdwinie z dnia 26 września 2000 r. w sprawie herbu i fl agi powiatu; pismo starostwa powiatowego do Zakładu Nauk Pomocniczych Historii i Archiwistyki US z 8 czerwca 2004 r.

Recepcja niemieckiej heraldyki samorządowej... 15 wonym gryfem w błękicie. Jest to bowiem historyczny herb księstwa szczecińskiego, w skład którego powiat świdwiński nigdy nie wchodził. Większość ziem powiatu do 1816 r. znajdowała się w granicach Brandenburgii i dopiero wówczas przyłączona została do prowincji pomorskiej, natomiast ziemie wokół Połczyna do początków XIV w. należały do książąt wołogoskich, by potem przejść w ręce prywatne. Brak szerszych informacji na temat etapów powstawania herbu powiatu uniemożliwia jednak poprawne wyjaśnienie tej kwestii. Recepcja przedwojennej pruskiej heraldyki samorządowej w herbach powiatów województwa zachodniopomorskiego odbyła się zatem w ograniczonym zakresie. Zaledwie sześć z osiemnastu powiatów sięgnęło do swoich historycznych herbów, przy czym większość dokonała w nich pewnych zmian związanych przede wszystkim z przesunięciem terytorialnego zasięgu granic powiatowych. Korekty wynikały więc z zamiaru aktualizacji symbolicznej wymowy dawnego herbu. Dokonywano ich w celu umieszczenia w herbie powiatu fragmentów herbów miast obecnie znajdujących się w jego granicach albo w celu aktualizacji informacji o liczbie współczesnych gmin. Warto zwrócić uwagę, że powrót do dawnego herbu odbył się właściwie tylko tam, gdzie projekt przygotowywała osoba związana z powiatem, zainteresowana miejscową historią i mająca dostęp do niemieckojęzycznych historii regionalnych danego terenu zarówno przed-, jak i powojennych. Czasami impulsem był tylko ikonograficzny ślad pozostały w architekturze czy w miejscowym archiwum. Tam, gdzie w okresie tworzenia współczesnych herbów samorządowych zabrakło miejscowych pasjonatów lub jakichkolwiek wyobrażeń przedwojennego godła, nie istniała właściwie możliwość nawiązywania do niemieckich pierwowzorów. Zrąb podstawowych informacji na ich temat pochodzi bowiem dopiero z początku XXI w., czyli z okresu, gdy większość obecnych herbów powiatowych już istniała. Zerwanie etnicznej ciągłości pomiędzy przedwojennymi a współczesnymi twórcami herbów powiatowych spowodowało, że większość powiatów zachodniopomorskich ustanowiło całkowicie nowe herby. Ich godła nawiązują przede wszystkim do herbu Pomorza, ale także do innych historycznych herbów ziemskich (jak w wypadku powiatu sławieńskiego rybogryf). W wielu przypadkach tę nieświadomą rezygnację z przeszłości trzeba nawet pochwalić, bo dzięki temu uniknięto serii niemal identycznych wielopolowych herbów autorstwa wspomnianego już Rosenbauma von Ehrenbuscha. Z drugiej jednak strony należy wyrazić także żal, że nie udało się nawiązać do herbów z krzyżem kotwicznym księstwa

16 Agnieszka Gut biskupów kamieńskich w wypadku powiatów kamieńskiego, kołobrzeskiego czy koszalińskiego. Bibliografia Gut A., Heraldyka powiatowa w prowincji Pomorze w okresie międzywojennym. Zarys problemu, w: Historia lux veritatis. Księga pamiątkowa dedykowana prof. Z. Chmielewskiemu z okazji 60. rocznicy urodzin, red. R. Gaziński, A. Gut, Szczecin 2002, s. 143 162. Gut A., Herb powiatu Choszczno w okresie międzywojennym, Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny 10 (2003), s. 135 138. Gut A., Herb powiatu łobeskiego w okresie międzywojennym, Przegląd Zachodniopomorski 2003, z. 1, s. 131 141. Gut A., Herby powiatów i gmin w prowincji Pomorze w okresie międzywojennym, Szczecin 2005. Gut A., Wpływ ideologii narodowosocjalistycznej na niemiecką heraldykę samorządową na przykładzie prowincji Pomorze, w: Heraldyka polska w okresie II wojny światowej (1939 1945). Materiały sesji naukowej. Włocławek, 14 15 października 2004 r., red. S. K. Kuczyński, Włocławek 2005, s. 25 43. Karolczak M., Herb i fl aga powiatu myśliborskiego, Z biegiem Myśli 2000, nr 2. Kempisty S.Z., Herby powiatu koszalińskiego, Przegląd Zachodniopomorski 2003, z. 3, s. 45 69. Rymar E., Herb i fl aga powiatu, Gazeta Ziemi Pyrzyckiej 1999, nr 3. Strzyżewski W., Specyfi ka symboliki herbów powiatów i województw Polski Zachodniej, w: Współczesna heraldyka samorządowa i jej problemy, red. W. Drelicharz, Z. Piech, Kraków 2000, s. 27 29. Wappen des Kreises Arnswalde, Heimatkalender für den Kreis Arnswalde 2 (1941). Współczesna heraldyka samorządowa i jej problemy, red. W. Drelicharz, Z. Piech, Kraków 2000.

Recepcja niemieckiej heraldyki samorządowej... 17 RECEPTION OF THE GERMAN MUNICIPAL HERALDRY IN THE PRESENT-DAY COATS OF ARMS OF THE WEST-POMERANIAN COUNTIES SUMMARY The article presents one of the ways to create the contemporary coats of arms for the West-Pomeranian counties, of which the overwhelming majority appeared after the new administrative division of the country in 1999. Only six county coats of arms drew on the pre-war heraldic tradition: Pyrzyce, Choszczno, Myślibórz, Łobez, Świdwin, and Szczecinek. The reception of the German municipal heraldry in the West-Pomeranian Region was carried out in two ways. The first was to take over the pre-war coats of arms and approved it by the County Council; the second to accept new coats of arms but based on the German antecedents. The first way was used by two counties: Choszczno and Łobez; the second was used by the counties of Myślibórz, Szczecinek, Pyrzyce and Świdwin.

18 Agnieszka Gut Rys. 1. Herb powiatu choszczeńskiego z 1939 r. (GStA PK, I. HA, Rep. 178 B 2, sygn. 1177) Rys. 2. Herb powiatu choszczeńskiego z 29 czerwca 2000 r. (Uchwała nr XIII/79/2000 Rady Powiatu w Choszcznie z dnia 29 czerwca 2000 r. w sprawie herbu, barw, fl agi i pieczęci: Rady Powiatu w Choszcznie oraz Starosty Choszczeńskiego, zał. nr 1) Rys. 3. Herb powiatu łobeskiego z 1938 r. (Archiwum Państwowe w Szczecinie, Wydział Powiatowy w Łobzie, sygn. 39, b.p.: pismo z 3 kwietnia 1937 r.) Rys. 4. Herb powiatu łobeskiego z 17 grudnia 2004 r. (Uchwała nr XXVI/150/04 Rady Powiatu w Łobzie z dnia 17 grudnia 2004 roku w sprawie ustanowienia Herbu Powiatu Łobeskiego, zał. nr 1)

Recepcja niemieckiej heraldyki samorządowej... 19 Rys. 5. Herb powiatu myśliborskiego z 1929 r. (M. Karolczak, Herb i fl aga..., s. 3) Rys. 6. Herb powiatu myśliborskiego z 25 kwietnia 2001 r. (Historia herbu i flagi http://www.powiatmysliborski. pl/strony/menu/28.dhtml [dostęp 11.6.2013]) Rys. 7. Herb powiatu szczecineckiego z 1937 r. (GStA PK, I. HA, Rep. 178 B 2, sygn. 797) Rys. 8. Herb powiatu szczecineckiego z 4 listopada 1999 r. (Uchwała nr IX/65/99 Rady Powiatu w Szczecinku z dnia 4 listopada 1999 r. w sprawie herbu i fl agi Powiatu Szczecineckiego, zał. nr 1)

20 Agnieszka Gut Rys. 9. Herb gminy Szczecinek (Wzór wg zał. nr 3 do Statutu Gminy Szczecinek z 31 marca 2003 r.) Rys. 10. Herb powiatu pyrzyckiego z 1929 r. (GStA PK, I. HA, Rep. 178 B 2, sygn. 342) Rys. 11. Herb powiatu pyrzyckiego z 29 czerwca 1999 r. (Uchwała nr VIII/53/99 Rady Powiatu Pyrzyckiego z dnia 29 czerwca 1999 r. w sprawie ustanowienia herbu Powiatu Pyrzyckiego, zał. nr 1) Rys. 12. Herb powiatu pyrzyckiego od 2011 r. (Uchwała Nr XII/65/11 Rady Powiatu Pyrzyckiego z dnia 26 października 2011 r., zał.nr 1)

Recepcja niemieckiej heraldyki samorządowej... 21 Rys. 13. Herb powiatu Białogard z 1936 r. (GStA PK, I. HA, Rep. 178 B 2, sygn. 589). Rys. 14. Herb powiatu świdwińskiego z 26 września 2000 r. (Uchwała nr XX/112/2000 Rady Powiatu w Świdwinie z dnia 26 września 2000 r. w sprawie herbu i fl agi powiatu, zał. nr 1).

PRZEGLĄ D ZACHODNIOPOMORSKI TOM XXVIII (LVII) ROK 2013 ZESZYT 4 ROZPRAWY I STUDIA AGNIESZKA PAWŁOWSKA Szczecin ZABYTKI CECHOWE W ZBIORACH MUZEUM NARODOWEGO W SZCZECINIE Słowa kluczowe: cechy rzemieślnicze, źródła historyczne, muzealia. Keywords: craft guilds, historical sources, museum items. Cechy rzemieślnicze zajmowały niezwykle istotne miejsce w strukturze społecznej od średniowiecza aż po koniec XVIII w. Jako organizacje o charakterze zawodowym skupiały w swych ramach przedstawicieli jednego zawodu. Poprzez swoją wielopłaszczyznową działalność wpływały w znaczącym stopniu na codzienność zarówno swoich członków, jak i ośrodka, w którym działały. Ich zadania i cele obejmowały wszystkie niemal dziedziny życia od obowiązków i regulacji związanych z pracą, przez funkcje religijne, obronne czy polityczne, do inicjatyw wspierających i samopomocowych. Po stuleciach działalności cechów pozostała bogata spuścizna w postaci wyrobów pochodzących z dawnych warsztatów, ale także przedmiotów, które obecne były w codziennym i odświętnym życiu korporacji. Te właśnie zabytki, świadkowie istnienia i funkcjonowania cechów, są przedmiotem naszego zainteresowania. Stan badań w odniesieniu do kwestii zabytków cechowych jest niejednolicie zaawansowany. Stosunkowo niewiele jest pozycji omawiających te grupy zabytków w sposób wyczerpujący czy kompleksowy. Najliczniejsze są katalogi zestawiające obiekty z danego obszaru lub instytucji. Większość z nich bazuje jednak wyłącznie na pieczęciach cechowych i wyobrażonych na nich godłach.

24 Agnieszka Pawłowska Dla Pomorza są to teksty Romana Buczka, Marcina Majewskiego oraz katalog do wystawy archiwalnej w ramach obchodów 750. rocznicy nadania praw miejskich Szczecinowi 1. Z prac spoza Pomorza jedną z najwartościowszych jest studium źródłoznawcze Elżbiety Bimler-Mackiewicz, poświęcone zabytkom cechowym na ziemiach polskich funkcjom tych zabytków, okolicznościom ich występowania i wizerunkom na nich 2. Z najnowszych katalogów warto wspomnieć o obszernym, bogato ilustrowanym zestawieniu tych artefaktów, pochodzących ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu 3. Z innych, łączących zabytki różnego typu, wymienić można chociażby katalogi Elżbiety Bimmler-Mackiewicz, Jadwigi Klepackiej, Magdaleny Meres, Ornamenta Silesiae czy Rzemiosło warszawskie dawniej i dziś 4. Często nie jesteśmy w stanie przyporządkować obiektów będących pierwotnie w posiadaniu cechów, o ile nie istnieje ich wczesna i wiarygodna dokumentacja bądź też nie wskazuje na to godło, inskrypcja czy inny element powiązany z właścicielem. W niniejszym tekście omówione zostaną zabytki przypisane cechom, znajdujące się w zbiorach Muzeum Narodowego w Szczecinie (MNS). Inicjatywa taka wydaje się bardzo potrzebna, biorąc pod uwagę znikomą znajomość tej grupy źródeł wśród historyków, a co za tym idzie niewykorzystanie jej potencjału informacyjnego. Uwzględnione zostały wszystkie obiekty tej proweniencji, a także te, nieliczne zresztą, spoza terenu Pomorza Zachodniego. Informacje ograniczono do krótkiej charakterystyki artefaktów lub ich grupy oraz opisu bardziej interesujących czy rzadkich zabytków, zwłaszcza pod względem 1 R. Buczek, Pieczęcie cechów zachodniopomorskich od XV do XIX w., cz. I: Katalog, Materiały Zachodniopomorskie 6 (1960), s. 419 454; M. Majewski, Odciski stargardzkich pieczęci cechowych w Archiwum Książąt Szczecińskich, w: Wokół znaków i symboli. Herby, pieczęcie i monety na Pomorzu, Śląsku i ziemi lubuskiej do 1945 roku, red. A. Chlebowska, A. Gut, Warszawa 2008; Szczecin i Pomorze Zachodnie w dziełach kartografi cznych, dokumentach i pieczęciach. Wystawa archiwalna w ramach obchodów 750 rocznicy nadania praw miejskich Szczecinowi, red. M. Frankel, Szczecin 1993. 2 E. Bimler-Mackiewicz, Znaki cechowe i ich funkcje na ziemiach polskich. Studium źródłoznawcze, Warszawa 2004. 3 Zabytki cechów śląskich, red. M. Korżel-Kraśna, Wrocław 2001. 4 E. Bimler-Mackiewicz, Katalog zbiorów Działu Historii Rzemiosła Muzeum w Rybniku. Rzemiosła: ciastkarstwo, cukiernictwo, kucharstwo, młynarstwo, piekarstwo, rzeźnictwo, Rybnik 1993; eadem, Symbolika religijna na sztandarach cechowych. Katalog wystawy w Muzeum Diecezjalnym w Katowicach, Katowice 1991; J. Klepacka, Zabytki cechowe w zbiorach Muzeum Historycznego Miasta Krakowa. Katalog, Kraków 1957; M. Meres, Pamiątki cechowe w zbiorach Muzeum w Żywcu, Żywiec 1974; Ornamenta Silesiae. Tysiąc lat rzemiosła artystycznego na Śląsku, Wrocław 2000; Rzemiosło warszawskie dawniej i dziś. Katalog wystawy historycznej, Warszawa 1979.

Zabytki cechowe w zbiorach Muzeum Narodowego w Szczecinie 25 ikonograficznym, bez dokładnych danych metrycznych, na które nie ma miejsca w tym artykule. Grupy zabytków Omawiane obiekty znajdujące się w naszym muzeum podzielić można ogólnie na kilka większych grup, zgodnie z okolicznościami ich pierwotnego zastosowania 5 : przedmioty związane z wyposażeniem izby lub gospody cechowej: meble, obrazy, skrzynie (lady), przedmioty związane z urzędową działalnością cechu: pieczęcie, dokumenty, przedmioty wykorzystywane podczas uroczystości świeckich: ubrania, chorągwie, naczynia (wilkomy, kufle, kubki, talerze, dzbany), obiekty związane z obrzędowym przyjmowaniem nowych członków (zawieszki), obiekty związane z infrastrukturą oraz znaki identyfikujące i prawne. Wyposażenie izby lub gospody cechowej Bardzo rzadko spotkać można meble o interesującym nas pochodzeniu, w dużej mierze ze względu na szczególnie rzadkie sygnowanie i niemożność ich późniejszej identyfikacji. W naszych zbiorach zachowała się jedynie nakładka na zamek cechu murarzy zachodniopomorskich (?) z 1803 r. 6 Na prostokątnej blaszce z trzema otworami zamka wyryto elementy godła cechowego: po prawej kilof skrzyżowany z siekierą, poniżej cyrkiel, u dołu siekiera, po lewej wąski kątownik, poniżej kątownica, u dołu miara i data 1803. Potrójne zabezpieczenie zamka wskazywać może na to, iż pierwotnie przeznaczony on był do lady, tradycyjnie zamykanej na dwa lub trzy zamki, do których klucze pozostawały w posiadaniu różnych osób. Również tylko jeden przykład reprezentuje dekoracje malarskie. Jest to obraz wykonany w 1678 r. w Szczecinie na zlecenie cechu krojczych sukna, mający upamiętniać ważne dla organizacji wydarzenie, jakim było odrestaurowanie giełdy szczecińskiej 7. W kwadratowej ramie umieszczono okrągłe malowidło z wyeksponowanym w dwudzielnej tarczy godłem cechu w bordowo-brunatnym polu sierpowaty, srebrny nóż. Po bokach tarczy widnieją postaci: mężczyzna 5 Szerszy opis zabytków cechowych w kontekście ich funkcji jako znaku: E. Bimler-Mackiewicz, Znaki cechowe..., s. 19 155. 6 MNS-Rz-942. 7 MNS-Szt-1074.

26 Agnieszka Pawłowska w renesansowym stroju ze wzniesioną ręką z klejnotem oraz kobieta unosząca niewielki wianek. Ostatnią należącą tu grupą zabytków są lady cechowe. Skrzynie te, stanowiące jeden z najważniejszych elementów będących w posiadaniu cechów, miały dwojakie zadanie. Z jednej strony służyły do przechowywania najważniejszych przedmiotów dokumentów, pieczęci czy pieniędzy, z drugiej pełniły istotną funkcję w obrzędowości cechowej. Gest ich otwarcia oznaczał rozpoczęcie obrad i tym samym czynności formalnoprawnych. Tylko przy otwartym wieku skrzyni podejmowane były wiążące decyzje; wymagane też było stosowne, pełne powagi i szacunku zachowanie 8. Skrzynie cechowe, przetrwałe obecnie w muzeach, często są trudne do dokładnej identyfikacji. Stosunkowo rzadko zaopatrzone są w napisy lub znaki umożliwiające poznanie dokładnego czasu powstania czy osoby właściciela. W wielu wypadkach sam fakt przeznaczenia cechowego jest zakładany przez analogię z innymi tego typu zabytkami. W zbiorach Działu Etnografii MNS znajduje się przynajmniej 25 skrzynek określonych jako cechowe na podstawie oznaczeń lub częściej takich, których kształt sugeruje pochodzenie cechowe. Chronologicznie pochodzą one w większości z XVIII w. 15 sztuk i XIX w. 9, jedna szacowana jest na XVI/XVII w. Dokładne miejsce pochodzenia nie jest znane dla żadnej z nich, przy czym niemal wszystkie określone zostały jako pomorskie. Wymiarami mieszczą się przeciętnie w granicach 30 50 cm wysokości, 45 70 cm długości i 30 40 cm szerokości. Większych rozmiarów są tylko dwie skrzynie najstarsza, sięgająca 98 cm i najmłodsza 97 cm długości. Częstym elementem konstrukcyjnym lad jest przyskrzynek schowek wewnątrz skrzyni, wzdłuż krótszego boku, przeznaczony zazwyczaj na dokumenty, zamykany pokrywą 9. Zdobnictwo skrzyń cechowych jest zazwyczaj dość skromne, rzadko jednak występowały skrzynie zupełnie pozbawione dekoracji. Najpowszechniejsze wśród omawianych obiektów są obramowania płycizn listewkami na bocznych ścianach 10 lub nakładki w postaci płaskich deseczek 11. Innymi stosowanymi technikami były snycerka 12 oraz intarsja, najczęściej w postaci gwiazdy umieszczonej 8 E. Bimler-Mackiewicz, Znaki cechowe..., s. 42 51; Zabytki cechów..., s. 150 154. 9 MNS-E-408, 909, 911, 912, 1021. 10 MNS-E-910, 394, 389, 406, 909. 11 MNS-E-408, 1019. 12 MNS-E-1021.

Zabytki cechowe w zbiorach Muzeum Narodowego w Szczecinie 27 na nakładce wieka bądź licu 13. Szczególnie interesujących pod względem zdobnictwa jest siedem lad. Cztery z nich zawierają motywy wskazujące na przynależność do konkretnego cechu. Na skrzyni z 1764 r., prawdopodobnie ze Stargardu Szczecińskiego, zamieszczono godło w pełnej oprawie heraldycznej, wskazujące na zbiorowy charakter cechu. W czteropolowej tarczy widnieją kolejno: siodło (siodlarze), młotek ciesielski, na nim cyrkiel i dwa dłuta, na uchwycie młotka siekiera i pilnik (cieśle), dwie rękawice (kaletnicy lub rękawicznicy) oraz gmerek 14. Pozostałością po innym godle są dwa lwy, pierwotnie trzymające je między sobą, na zabytku z przełomu XVIII i XIX w. 15 Szczególne rozwiązanie zdobnicze zastosowano na najmłodszej skrzyni, pochodzącej prawdopodobnie z końca XIX w., należącej zapewne do cechu lub mistrza kowalskiego. Na wieku po obu bokach wyryto narzędzia otoczone wicią roślinną z trójliśćmi u góry widnieje klucz, u dołu zaś pilnik skrzyżowany z młotkiem. Pośrodku wieka w płyciźnie umieszczono płaskorzeźbę ukazującą wnętrze kuźni oraz rzemieślników przy pracy. Na łuku nad wejściem do warsztatu widnieje data 1583, odnosząca się może do założenia cechu czy samej kuźni 16. Wreszcie na najstarszej, szesnastowiecznej skrzyni okucie zamka w postaci trzech strzał wbitych w serce może wskazywać na cech gwoździarzy jako pierwotnych właścicieli 17. Okucie zamka skrzyni z 1797 r., prawdopodobnie cechu stolarzy, przybrało natomiast kształt gryfa 18. Malowane dekoracje zachowały się na dwóch ladach dziewiętnastowiecznej, w której wewnętrzną stronę wieka ozdobiono czarnym ornamentem roślinnym na zielonym tle 19, oraz na pochodzącej z 1747 r., w której jedną płyciznę na przedniej ścianie wypełnia wizerunek czarnoskórego mężczyzny w zawoju i spódniczce, z rulonem w dłoni, drugą zaś słabo czytelny napis i data 20. 13 MNS-E-1019, 394. 14 MNS-E-911. 15 MNS-E-2512. 16 MNS-E-448. 17 MNS-E-908. 18 MNS-E-1161. 19 MNS-E-390. 20 MNS-E-2513.

28 Agnieszka Pawłowska Urzędowa działalność cechu Organizacje rzemieślnicze funkcjonowały jako urząd, na zgromadzeniach i posiedzeniach cechowych sporo czasu zajmowały różnorodne czynności prawne, a statuty zapełnione były wskazówkami odnośnie do ich wykonywania. Niezbędnym elementem podczas tych działań były przedmioty, które nadawały decyzjom i inicjatywom odpowiednią rangę prawną a mianowicie pieczęcie. Odciśnięte na dokumencie czy liście uwierzytelniały go, a także jednoznacznie identyfikowały i określały wystawcę. Zagadnienie pieczęci cechowych jest stosunkowo najlepiej opracowane w porównaniu z pozostałymi grupami zabytków 21. Pieczęcie cechowe w kolekcji MNS tworzą grupę liczącą 68 tłoków i 128 odcisków pieczętnych lakowych i gipsowych. Pochodzą z 25 miast, z których większość leży obecnie po stronie polskiej 22. Historycznie reprezentują głównie teren Pomorza, nieliczne wyjątki także pogranicze Brandenburgii-Prus (Drawsko Pomorskie, Eberswalde, Ińsko, Świdwin, Trzcińsko-Zdrój), Meklemburgii (Güstrow, Penkun) i Polski (Złocieniec). Chronologicznie obejmują okres od XV do początku XX w. Punkt ciężkości leży w wieku XVIII, nieco mniej liczne są zabytki z XVII i XIX stulecia. Reprezentowanych jest łącznie 61 cechów, w tym 39 pojedynczych i 22 łączone 23. Najliczniejsze są obiekty należące 21 R. Buczek, Pieczęcie cechów..., cz. I, s. 419 454. Głębszej analizy dokonała Barbara Lepówna w odniesieniu do cechu garncarzy: B. Lepówna, Koła garncarskie na pieczęciach cechów zachodniopomorskich, Pomorania Antiqua 5 (1974), s. 151 164. Z prac przedwojennych dotyczących pieczęci cechów niemieckich: A. Grenser, Zunft-Wappen und Handwerker-Insignien. Eine Heraldik der Künste und Gewerbe, Frankfurt am Main 1889. Praca najnowsza: A. Tomaszewska, Ikonografi a pieczęci cechowych (XV XIX w.) w zbiorach Muzeum Narodowego w Szczecinie, w: Wokół znaków i symboli. Materiały z konferencji. Pobierowo, 12 13 maja 2006, Warszawa 2008, s. 91 105. 22 Miasta polskie: Chociwel, Białogard, Dąbie, Dobrzany, Drawsko Pomorskie, Golczewo, Gryfice, Ińsko, Kamień Pomorski, Koszalin, Miastko, Połczyn-Zdrój, Szczecin, Suchań, Świdwin, Świnoujście, Trzcińsko-Zdrój, Trzebiatów nad Regą, Widuchowa, Złocieniec. Miasta niemieckie: Eberswalde, Gartz an der Oder, Greifswald, Güstrow, Anklam, Penkun. 23 Liczba ta odnosi się ściśle do konkretnych, posiadanych przez MNS obiektów, jako iż cechy te w innych regionach występować mogą również łącznie z innymi lub w wypadku łączonych oddzielnie. Cechy pojedyncze: bednarzy, chirurgów, cieśli, farbiarzy, garbarzy, garncarzy, gwoździarzy, iglarzy, kapeluszników, kominiarzy, konwisarzy, kotlarzy, kowali (o różnych specjalizacjach), krawców, malarzy, meblarzy angielskich, młynarzy, murarzy, perukarzy, piekarzy, pończoszników, rękawiczników, rymarzy, rzemieślników budowlanych, rzeźników (pod pojęciem tym połączone są różne cechy związane z ubojem zwierząt i obróbką mięsa), siodlarzy, stelmachów, stolarzy, sukienników, szewców, szklarzy, ślusarzy, tkaczy (czy raczej sieciarzy Garnweber), winiarzy, tokarzy butelek (drewnianych), zegarmistrzów, złotników. Cechy łączone: cieśli i szkutników; cieśli, studzienników i zdunów; cyrulików i chirurgów; kowali i garbarzy; kowali i kuśnierzy; kupców i handlarzy suknem; lewarników, ostrogarzy, rusznikarzy, ślusarzy i zegarmistrzów; malarzy i lakierników; młynarzy i piekarzy; murarzy, cieśli, studzienników i zdunów; murarzy,