U Z A S A D N I E N I E

U Z A S A D N I E N I E Przedkładany projekt ustawy o zmianie ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych jest uzupełnieniem na poziomie ustawodawstwa zwykłego propozycji zawartej w projekcie zmiany Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Proponowana zmiana ustawy zasadniczej polega na nadaniu nowego brzmienia art. 179 Konstytucji. Proponuje się by sędziowie mogli być powoływani nie tylko, tak jak dotychczas, na czas nieoznaczony, ale również na czas od 2 do 4 lat. Powołanie na czas oznaczony dotyczyłoby powoływanych po raz pierwszy sędziów sądów orzekających wyłącznie w pierwszej instancji, a więc sędziów rozpoczynających służbę sędziowską w sądach rejonowych, wojskowych sądach garnizonowych i wojewódzkich sądach administracyjnych. Instytucja sędziego powoływanego na czas oznaczony zastąpić powinna dotychczasową asesurę sądową. Uchwalenie nowelizacji ustawy w proponowanym brzmieniu uzależnione jest od uprzedniej aprobaty przez ustawodawcę zmiany Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Obecne unormowania konstytucyjne przewidują jedynie powoływanie sędziów na czas nieoznaczony, co należy rozumieć jako powołanie na stałe, tzn. do osiągnięcia wieku emerytalnego i przejścia w stan spoczynku. Zmiany prawa w proponowanym zakresie tj. na poziomie norm konstytucyjnych i ustawodawstwa zwykłego są nierozerwalnie związane i powinny jednocześnie stać się obowiązującym prawem. Z uwagi na kwestionowanie konstytucyjności dotychczasowych ustawowych regulacji dotyczących instytucji asesury sądowej, jak również opinie, iż podnoszone zastrzeżenia mogą znaleźć potwierdzenie w treści orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, należy stwierdzić, że dobro wymiaru sprawiedliwości, a w szczególności konieczność zabezpieczenia prawidłowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości wymagają interwencji ustawodawcy i odniesienia się do kwestionowanej instytucji. Zgodnie z art. 178 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej sędziowie

2 w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji i ustawom. Aspekt merytoryczny niezawisłości oznacza, że sędzia poza podległością prawu może być w rozstrzyganiu sprawy poddany tylko wskazówkom formułowanym w orzeczeniu sądu wyższej instancji. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 24 czerwca 1998 r. (K 3/98) wskazał, że niezawisłość musi oznaczać niezależność sędziego od stron sporu, jak i od organów państwa. Korelatem zasady niezawisłości po stronie sędziego jest obowiązek bezstronności. Na mocy art. 135 1 ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych Minister Sprawiedliwości może powierzyć na czas określony wykonywanie władzy sądowniczej osobie niebędącej sędzią asesorowi sądowemu. Asesor jest mianowany przez Ministra Sprawiedliwości i za zgodą kolegium sądu okręgowego może, po uprzednim wypowiedzeniu, zostać przez Ministra Sprawiedliwości zwolniony. Asesor na okres pełnienia czynności sędziowskich pozostaje pod pieczą sędziego wyznaczonego do pełnienia funkcji konsultanta. Treść sprawozdań i opinia sędziego konsultanta mają istotny wpływ na przyszłość zawodową asesora. Dopuszczalność powierzenia władzy sądowniczej asesorowi, którego urząd nie jest wyposażony we wszystkie atrybuty statusu sędziego, wzbudza wątpliwość co do zgodności tej instytucji z Konstytucją. Trybunał Konstytucyjny w postanowieniu sygnalizacyjnym z dnia 30 października 2006 r. odnosząc się do przepisów art. 134 i art. 135 ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych stwierdził, że podstawowe znaczenie przy ocenie zgodności tych unormowań z Konstytucją ma odpowiedź na pytanie, czy rozstrzygnięcie sprawy sądowej przez osobę, która ma status asesora sądowego i została upoważniona do pełnienia czynności sędziowskich w trybie i na warunkach wynikających z ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych, znaczy, że rozstrzygnięcie sprawy zostało dokonane przez organ, który nie był niezawisłym i niezależnym sądem. Trybunał Konstytucyjny wskazując na negatywne skutki

3 dla wymiaru sprawiedliwości ewentualnego orzeczenia stwierdzającego niezgodność omawianych przepisów z ustawą zasadniczą, wskazał na konieczność rozważenia podjęcia inicjatywy ustawodawczej w przedmiocie unormowania systemu powoływania osób sprawujących władzę sądowniczą, tak aby zapewnić pełną realizację konstytucyjnych standardów prawa do sądu. Z pewnością przyszła i postulowana przez Trybunał Konstytucyjny regulacja powinna gwarantować niezawisłość i wyposażać w atrybuty sędziowskie wszystkich funkcjonariuszy wymiaru sprawiedliwości, którym powierzone zostało wykonywanie władzy sądowniczej. Zawarta w projekcie ustawy regulacja uszczegóławia status sędziego powoływanego na czas oznaczony zapewniając mu gwarancje niezawisłości przysługujące pozostałym sędziom. Z tym istotnym zastrzeżeniem, że sędziowie rozpoczynający służbę sędziowską powoływani będą na czas od 2 do 4 lat, co umożliwić powinno dokonanie należytej oceny poziomu ich kwalifikacji, postawy etycznej i przydatności do zawodu sędziego. Krajowa Rada Sądownictwa zobowiązana do ustalania kryteriów oceny kandydatów na stanowiska sędziowskie określi kryteria oceny kwalifikacji sędziego kandydującego na stanowisko sędziego powoływanego na czas nieoznaczony. Należy postulować by szczególnego znaczenia nie nadawać jedynie danym statystycznym obrazującym przygotowanie zawodowe kandydata, ale również by w takim samym zakresie oceniana była kultura prowadzenia rozpraw, poziom kultury osobistej, predyspozycje osobowościowe do zawodu sędziowskiego, w tym umiejętność podejmowania decyzji i samodzielnej organizacji pracy, oraz stosunek do współpracowników. Stosunek służbowy sędziego powołanego do pełnienia urzędu na czas oznaczony rozwiąże się z mocy prawa z upływem tego czasu. W okresie wskazanym w akcie powołania sędziemu przystępującemu do służby sędziowskiej przysługiwać będą gwarancje niezawisłości jak: nieusuwalność (sędzia będzie mógł zostać złożony z urzędu jedynie w sytuacjach wyjątkowych,

4 tylko na mocy orzeczenia sądu, także dyscyplinarnego i tylko w przypadkach określonych w ustawie), nieprzenaszalność (sędzia nie będzie mógł zostać, wbrew swej woli przeniesiony do innego sądu lub na inne stanowisko, chyba że nastąpi to na mocy orzeczenia sądu w sytuacjach wyjątkowych określonych w ustawie), immunitet sędziowski (sędzia zostanie pociągnięty do odpowiedzialności karnej lub pozbawiony wolności tylko za uprzednią zgodą sądu określonego w ustawie), odpowiedzialność dyscyplinarna (za naruszenie obowiązków sędziowskich sędzia poniesie odpowiedzialność wyłącznie przed sądami dyscyplinarnymi, złożonymi z sędziów i wyłanianymi przez organy samorządu sędziowskiego), niepołączalność (sędzia nie będzie mógł zajmować innych urzędów i pełnić funkcji państwowych, ani podejmować zajęć, które przeszkadzałyby w pełnieniu obowiązków lub mogłyby uchybiać godności sędziego, lub zachwiać zaufanie do jego bezstronności) oraz apolityczność (sędzia nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów). W projekcie ustawy o zmianie ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych (dalej: u.s.p. ), z uwagi na postulat zniesienia instytucji asesora sądowego, zawarto propozycję uchylenia ustępu 3 w art. 2 u.s.p. umożliwiającego asesorom wykonywanie czynności sędziowskich, w zakresie udzielonego im upoważnienia oraz zmianę art. 6 ustawy gwarantującego bezstronność sędziego. Osoby pozostające ze sobą w stosunku pokrewieństwa w linii prostej lub powinowactwa w linii prostej albo w stosunku przysposobienia, małżonkowie oraz rodzeństwo nie mogą być sędziami ani referendarzami w tym samym wydziale sądu. Sformułowanie sędziami obejmuje zarówno sędziów powoływanych na czas nieoznaczony, jaki i sędziów powołanych do pełnienia urzędu na czas od 2 do 4 lat. Zmiana art. 25 u.s.p. dotyczy trybu powoływania prezesów i wiceprezesów sądów rejonowych. Z uwagi na zadania prezesów sądów

5 polegające m.in. na kierowaniu i reprezentowaniu sądu na zewnątrz oraz wykonywaniu zwierzchnictwa służbowego sędziów danego sądu wskazanym jest by prezes i wiceprezes sądu rejonowego powoływani byli przez Ministra Sprawiedliwości wyłącznie spośród sędziów sądu okręgowego lub sądu rejonowego, którzy powołani zostali do pełnienia urzędu na czas nieoznaczony. Projekt ustawy przewiduje skreślenie w art. 31 1 u.s.p. punktu 10, w którym zobowiązuje się kolegium sądu okręgowego do wyrażania opinii o kandydacie na stanowisko asesora sądowego oraz wyrażania zgody na powierzenie asesorowi sądowemu pełnienia czynności sędziowskich w sądzie rejonowym. Opinia kolegium sądu okręgowego o kandydatach na stanowiska sędziów sądów rejonowych powoływanych na czas oznaczony wyrażana będzie na podstawie art. 31 1 pkt 2 u.s.p. Zgodnie z propozycją zmiany art. 55 u.s.p. sędziowie sądu rejonowego do pełnienia urzędu na stanowisku sędziowskim powoływani będą na czas oznaczony na okres od 2 do 4 lat. Krajowa Rada Sądownictwa przedstawiając Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej wniosek o powołanie sędziego do pełnienia urzędu na stanowisku sędziowskim na czas oznaczony zaproponuje jednocześnie okres na jaki powołanie powinno nastąpić (przewidziana w projekcie ustawy zmiana art. 2 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o Krajowej Radzie Sądownictwa). Zgodnie z zasadą generalną wyrażoną w art. 56 2 u.s.p. w dotychczasowym brzmieniu, Minister Sprawiedliwości obwieszcza w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej Monitor Polski o każdym wolnym stanowisku sędziego, najpóźniej w ciągu dwóch miesięcy od dnia zwolnienia. Sformułowania od zwolnienia jednak nie należy rozumieć dosłownie, chodzi tutaj bowiem o każde stanowisko, które może być obsadzone (T.Ereciński, J.Kudowski, J.Iwulski Komentarz do prawa o ustroju sądów powszechnych i ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa Warszawa 2002, s. 152). Obecnie o zwolnieniu stanowiska nie obwieszcza się, jeżeli jego

6 obsadzenie następuje w drodze przeniesienia służbowego sędziego równorzędnego sądu, dokonanego na podstawie art. 75 u.s.p. W projekcie ustawy zaproponowano kolejne ograniczenie obowiązku obwieszczania o wolnym stanowisku sędziowskim. Nowa regulacja (art. 56 3 u.s.p. w proponowanym brzmieniu oraz dodawany do ustawy art. 59a) dotyczyć będzie przypadków wolnych stanowisk sędziów sądów rejonowych powoływanych na czas nieoznaczony. Warunkiem wyłączenia obowiązku obwieszczenia będzie złożenie przez sędziego sądu rejonowego powołanego na czas oznaczony wniosku o powołanie na czas nieoznaczony. Jeżeli nie dojdzie do obsadzenia wolnego stanowiska w powyższym trybie Minister Sprawiedliwości dokona obwieszczenia zgodnie z treścią art. 56 2 u.s.p. Wymagania stawiane kandydatowi na stanowisko sędziego powoływanego na czas od 2 do 4 lat pozostaną niezmienione w stosunku do tych, które obecnie spełniać musi osoba ubiegająca się o stanowisko asesora sądowego. Przede wszystkim będą to osoby, które ukończyły aplikację sądową lub prokuratorską i zdały egzamin sędziowski lub prokuratorski, a przy tym spełniają warunki określone w art. 61 1 pkt 1-4 u.s.p. Ponadto powinny ukończyć 26 lat. Z uwagi na postulowane zniesienie instytucji asesora sądowego konieczne jest obniżenie granicy wieku limitującej dostęp do stanowiska sędziego sądu rejonowego. Tak jak dotychczas dodatkowo będzie możliwe powołanie na stanowisko sędziego sądu rejonowego osoby wymienionej w art. 61 2 u.s.p. Zaproponowano również by powołanie sędziego sądu rejonowego na stanowisko sędziego sądu okręgowego było poprzedzone uzyskaniem przez sędziego sądu rejonowego powołania na czas nieoznaczony (propozycja zmiany art. 63 1 u.s.p.). W projekcie ustawy proponuje się zmianę brzmienia art. 77 1 u.s.p. oraz dodanie do ustawy nowego przepisu art. 77 1a. Nowa regulacja dotyczy powierzonej Ministrowi Sprawiedliwości kompetencji do delegowania sędziego. Zgodnie z projektem nie powinno być dopuszczalne delegowanie sędziego sądu

7 rejonowego powołanego do pełnienia urzędu na czas oznaczony do pełnienia obowiązków sędziego lub czynności administracyjnych w innym sądzie. Zakaz nie obejmuje delegowania sędziego sądu rejonowego powołanego na czas oznaczony do pełnienia obowiązków sędziego sądu rejonowego w innym sądzie rejonowym. W związku z utworzeniem stanowiska sędziego sądu rejonowego powoływanego na czas od 2 do 4 lat oraz zniesieniem stanowiska asesora sądowego powstaje konieczność zmiany zasad wynagradzania osób wykonujących zadania z zakresu wymiaru sprawiedliwości. Wysokość kwoty bazowej, która stanowi podstawę ustalenia wysokości wynagrodzenia zasadniczego sędziego stanowić powinna podstawę ustalania wysokości wynagrodzenia sędziego sądu rejonowego powoływanego na czas oznaczony (zmiana art. 91 1 i 1a u.s.p.). W projekcie zaproponowano również by wysokość wynagrodzenia sędziów sądów równorzędnych różnicował staż pracy i pełnione funkcje, a w przypadku sądów rejonowych także czas powołania do pełnienia urzędu. Wobec propozycji zniesienia instytucji asesora sądowego konieczne jest uchylenie Rozdziału 1 w Dziale III u.s.p. ( Asesorzy sądowi ) i zmiana tytułu Działu III ( Asesorzy sądowi. Aplikacja sądowa i aplikanci sądowi ). Zaistniała również potrzeba zmiany art. 172 4 u.s.p., w którym ustawodawca określając zasady ustalania rekompensaty dla ławników odesłał do kwoty bazowej stanowiącej podstawę ustalania wynagrodzenia zasadniczego asesora sądowego. Projekt ustawy o zmianie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej wprowadza zasadę powoływania na czas oznaczony sędziów sądów orzekających wyłącznie w pierwszej instancji, zatem poza sądami rejonowymi, również sędziów orzekających w wojskowych sądach garnizonowych oraz wojewódzkich sądach administracyjnych. Konsekwencją takiego rozwiązania jest przyjęcie zmian w ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. Prawo o ustroju sądów wojskowych oraz w ustawie z dnia 25 lipca 2002 r. Prawo o ustroju

8 sądów administracyjnych. Propozycje nowelizacji ustaw: z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze; z dnia 27 lipca 2001 r. o Krajowej Radzie Sądownictwa oraz z dnia 1 lipca 2005 r. o Krajowym Centrum Szkolenia Kadr Sądów Powszechnych i Prokuratury mają charakter legislacyjno-porządkujący i polegają głównie na uchyleniu bądź zmianie przepisów uwzględniających instytucję asesora sądowego. Zakłada się utrzymanie wysokości wynagrodzenia sędziów sądów powołanych na czas oznaczony w wysokości porównywalnej do obecnego wynagrodzenia otrzymywanego przez asesorów sądowych, zatem wejście w życie projektowanych zmian w pierwszym okresie obowiązywania ustawy nie spowoduje skutków finansowych dla budżetu państwa. Ewentualna konieczność przeznaczenia wyższych środków na wynagrodzenia może być rezultatem zwiększenia liczby etatów sędziów powołanych w trybie art. 2 ust. 2 projektu ustawy o zmianie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, to znaczy w trybie dopuszczającym skrócenie okresu poprzedzającego powołanie sędziego na czas nieoznaczony. Materia przedmiotowej nowelizacji leży poza zakresem spraw regulowanych przez prawo Unii Europejskiej. Projekt ustawy został przekazany do zaopiniowania Pierwszemu Prezesowi Sądu Najwyższego, Przewodniczącemu Krajowej Rady Sądownictwa oraz Prezesowi Naczelnego Sądu Administracyjnego.