Danuta i Zdzisław Kalinowscy Rejowiec w starej fotografii REJOWIEC 2005 1
Publikację niniejszą wydano przy wydatnej pomocy finansowej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego Okładkę projektowała Danuta Kalinowska Copyright by Danuta i Zdzisław Kalinowscy ISBN 83-7270-312-4 Skład, druk, oprawa: Wydawnictwo POLIHYMNIA Sp. z o.o. ul. Deszczowa 19, 20-832 Lublin, tel./fax (0-81) 746-97-17 e-mail: poczta@polihymnia.pl www.polihymnia.pl 2
Pomysł na album o dawnym Rejowcu zrodził się przy okazji organizowanych wystaw fotograficznych w Gminnym Ośrodku Kultury w Rejowcu. Pierwszą wystawę zatytułowaną,,utrwalone w kadrze, uroczyście otwarto w dniu 24 kwietnia 2001 roku, którą odwiedziło bardzo dużo mieszkańców Rejowca. Na starych fotografiach mogli zobaczyć swoją miejscowość jakiej dotychczas nie znali. Z zachowanych zdjęć wyłaniało się typowe miasteczko,,sztetł wschodnich terenów Rzeczypospolitej z jego fenomenem religijno-kulturowym. Niedaleko synagogi wybudowano kościół greckokatolicki i rzymskokatolicki. Większość starej zabudowy znikła w wyniku tzw. czynnika czasu, ale też i celowej działalności ludzkiej. W pierwszej połowie XX wieku Rejowiec był zniszczony dwukrotnie. W dniach 9-10 sierpnia 1915 roku miasteczko płonęło. Pożar wzniecili wycofujący się żołnierze carskiej Rosji przed ofensywą wojsk austriackich. Radość z odbudowy domów trwała krótko. W latach 1942-1943 z polecenia niemieckich władz okupacyjnych rozebrano większość domów żydowskich, które były w obrębie Getta Rejowiec. Około 90% budynków mieszkalnych przestało istnieć. Rejowiec okaleczono potwornie. Aby to sobie wyobrazić należy porównać stare fotografie z rzeczywistością dnia dzisiejszego. Na wielu zdjęciach utrwalono charakterystyczne budowle Rejowca fotografowane pomiędzy rokiem 1900 a 1946. W poczynaniach fotografów widać zamysły dokumentacyjne. Tak powstawały fotoreportaże. Utrwalili wiele ważnych wydarzeń, w tym pierwszą wizytację w parafii Rejowiec JE ks. bpa Mariana Leona Fulmana, święta religijne, obchody rocznic uchwalenia Konstytucji 3-Maja, działalności amatorskich zespołów teatralnych, Ochotniczej Straży Pożarnej. Wykonano dokumentację fotograficzną Szkoły Powszechnej od chwili jej powstania, utwalono uroczystości szkolne i wiele innych zdarzeń. Zachęceni pozytywnym odbiorem pierwszej wystawy, postanowiliśmy zorganizować następną. Powodem była 65 rocznica uroczystego zakończenia roku szkolnego w Szkole Powszechnej w Rejowcu, które odbyło się w dniu 21 czerwca 1939 roku. W tej uroczystości brał udział JE ks. bp Władysław Goral późniejszy męczennik za wiarę. Zamordowany w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen. Po latach zaliczony w poczet błogosławionych. Wystawa Błogosławiony był wśród nas trwała od 23 kwietnia do 21 czerwca 2004 roku. Prezentowane fotografie dawały wyobrażenie jaka atmosfera panowała w szkole na krótko przed wybuchem II wojny światowej. Na trzeciej z kolei wystawie pod tytułem,,rejowiec w starej fotografii w dniu 19 października 2004 roku pokazaliśmy fotografie dotychczas nie prezentowane publicznie. Związane były z Nadwiślańską Koleją Żelazną, pałacem Budnych, parkiem pałacowym, sypaniem Kopca Tadeusza Kościuszki, różne ujęcia panoram Rejowca, żołnierzy 1920 roku, pożaru wsi Kobyle, społeczności Gminy Żydowskiej i wielu innych wydarzeń. Wybrane fotografie z trzech wspomnianych wystaw oraz wypożyczone zdjęcia z prywatnych zbiorów mieszkańców Rejowca tworzą album,,rejowiec w starej fotografii. Autorzy albumu wyrażają serdeczne podziękowanie za udostępnienie fotografii pochodzących ze zbiorów: 1. Janiny i Andrzeja Danielczuk nr fot. 12, 174, 223, 224, 225, 226, 227 i 228. 2. Leszka Luszawskiego nr fot. 189 i 221. 3. Bożeny i Janusza Łachowskich nr. fot 6, 7, 9, 13, 15, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 27, 28, 29, 31, 33, 34, 35, 40, 43, 51, 59, 61, 62, 63, 64, 66, 67, 78, 79, 86, 87, 112, 120,126-A, 147-A, 149, 152, 172, 179 i 180. 4. Sara Bab (Izrael) nr fot. 181, 185, 187, 188. 3
Natomiast fotografie pod numerami: 1, 2, 3, 4, 5, 8, 10, 11, 14, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 24, 26, 30, 31, 32, 36, 37, 38, 39, 41, 42, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 52, 53, 54, 55, 56,57, 58, 60, 65, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 129-A, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 141, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 150, 151, 153, 154, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 171, 173, 175, 176, 177, 178, 182, 183, 184, 186, 190, 191, 192, 193, 194, 195, 196, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 206, 207, 208, 209, 210, 211, 212, 213, 214, 215, 216, 217, 218, 219, 220 i 222 są własnością Danuty i Zdzisława Kalinowskich. Odrębną częścią albumu stanowi Kalendarium, w którym przedstawiamy ważniejsze daty i zdarzenia z dziejów Rejowca. Kalendarium Rejowca jako chronologiczny przegląd wydarzeń społeczno-politycznych, religijnych, militarnych, gospodarczych i innych, zawarty został w przedziale czasowym od 1531 roku do 1946 roku. Właściwa jego część rozpoczyna się od momentu, gdy Mikołaj Rej poprzez ożenek z Zofią Koścień wszedł w posiadanie wielu dóbr w Ziemi Chełmskiej w tym Kobylego. Na gruntach tej wsi w 1547 roku lokował prywatne miasteczko na prawie magdeburskim za przyzwoleniem króla Zygmunta I Starego. Założoną miejscowość nazwał Rejowiec. Nazwa pochodzi od jego nazwiska. W późniejszych latach miasteczko przejęło też i jego herb rodowy Oksza jako swoje godło. W przeglądzie wydarzeń staraliśmy się przedstawiać fakty bezpośrednio dotyczące Rejowca na tle zdarzeń występujących w powiecie, województwie i kraju, które w wielu przypadkach powiązane były z Rejowcem lub miały istotny wpływ na jego dzieje. Stanęliśmy przed dylematem co ująć a czego nie ująć. Świadomie dokonaliśmy selekcji materiału dotyczącego Rejowca, który w formie rozproszonej znajduje się w różnych archiwaliach, zbiorach bibliotecznych, publikacjach, kronikach a nawet pamiętnikach. Z całą pewnością nie uniknęliśmy subiektywnego spojrzenia na historię naszej miejscowości. Mając świadomość popełnienia takiego błędu uważamy, że Kalendarium nie stanowi zamkniętego kompendium wiedzy. Wraz z upływem czasu będą odkrywane nowe materiały, które pozwolą na dopisanie wielu dat i zdarzeń istotnych dla naszej społeczności. Jest to pierwsza tego typu próba przedstawiania chronologii zdarzeń, które miały miejsce w Rejowcu lub się z nim wiązały na przestrzeni prawie 500 lat. Zebrane fakty nie zawierają komentarzy czy też interpretacji pozostawiając tą ocenę czytelnikom. Mamy nadzieję, że następne edycje kalendariów w takiej lub podobnej formie będą zawierały uaktualnienia, czyniąc je coraz bardziej przydatnymi przy poznawaniu historii i problematyki naszej miejscowości. Dziękujemy Tadeuszowi Górskiemu Wójtowi Gminy Rejowiec, bez którego hojności wydanie tej publikacji byłoby nie możliwe. Zainteresowanych informujemy, że niniejszą pracę napisaliśmy bezinteresownie, nie czerpiąc z tego tytułu żadnych korzyści materialnych. Danuta i Zdzisław Kalinowscy Rejowiec 2005 4
,,Patrząc na świat pomyśl sobie, jako krótki czas dan tobie (,,Apophtegmata Mikołaj Rej ) 5
6
1 Panorama Rejowca. Widok z góry Krasnostawskiej. 28 styczeń 1914 rok. 2 Panorama Rejowca. Widok od strony łąk Józefata Budnego. Na wprost budynek posterunku policji obecnie ośrodek zdrowia. Styczeń luty 1914 rok. 1 2 7
3 Styczeń luty 1914 rok. Panorama Rejowca. Widok od strony łąk Józefata Budnego. Na wprost kościół unicki pw. Św. Michała Archanioła 4 8 styczeń 1914 rok. Widok na wieś Kobyle. Po prawej stronie komin cukrowni Rejowiec. 5 Styczeń luty 1914 rok. Widok na pałac Budnych, bramę wjazdową i oficynę. Strona wschodnia od osiedla zakładowego cukrowni Rejowiec. 3 4 5 8
6 Styczeń luty 1914 rok. Widok na pałac Budnych, bramę wjazdową i oficynę. Oszroniony park pałacowy. 7 Styczeń luty 1914 rok. Widok na pałac Budnych, zabudowania folwarczne i osiedle mieszkaniowe cukrowni Rejowiec. Strona południowo wschodnia. 6 8 17 sierpień 1912 rok. Widok na folwark Kostunin. 7 8 9
9 22 lipiec 1914 rok. Wjazd do wsi Kobyle. 9 10 Październik 1910 rok. Panorama Rejowca. Widok od strony łąk Józefata Budnego. W głębi kościół unicki i rzymskokatolicki. 10 11 Rok 1908. Widok na folwark resztówkę, gorzelnię i cukrownię od strony szosy Chełm Krasnystaw na wysokości kościoła rzymskokatolickiego. 11 10
12 Rok 1927. Kolejka wąskotorowa wzdłuż brzegu Białego Rowu. 13 Rok 1912. Biały Rów plaża od strony wschodniej przy łuku szosy do wsi Rybie. 14 26 maja 1918 roku. Rejowiec. Fotografia słońca. 15 Ulica Tadeusza Kościuszki. Rok 1913. Po lewej stronie zabudowania Urzędu Gminy, kościół unicki. W głębi kościół rzymskokatolicki. 12 13 14 15 11
16 Lipiec 1912 rok. Most na rzece Rejce. 17 Odprowadzanie nadmiaru wody z Czerwonego Rowu do Rejki. 19 maj 1914 rok. 16 18 25 lipiec 1914 rok. Fragment rynku Rejowca. Strona południowa i zachodnia (obecnie rejon pawilonu handlowego i restauracji Arianka). Dzień targowy. 17 18 12
19 25 lipiec 1914 rok. Fragment rynku. Widok na tzw. Dom Reja. Pierzeja zachodnia (rejon restauracji Arianka). Dzień targowy. 20 25 lipiec 1914 rok. Fragment rynku Rejowca. W głębi pierzeja północna. Widok od strony południowo zachodniej (obecnie z rejonu restauracji Arianka). Dzień targowy. 19 20 13
21 22 21 25 lipiec 1914 rok. Fragment rynku Rejowca. Strona zachodnia wzdłuż ulicy Tadeusza Kościuszki. Po lewej stronie tzw. Dom Reja. W głębi budynek w którym mieści się apteka. Dzień targowy. 23 14 22 Styczeń 1914 rok. Zabudowa ulicy Niecałej widziana od strony łąk Józefata Budnego. 23 Lipiec 1914 rok. Budynek przy ul. T. Kościuszki. Po roku 1945 zajęty na posterunek Milicji Obywatelskiej.
24 Styczeń luty 1910 rok. Młyn wodny Józefata Budnego przy szosie do Krasnegostawu. 25 Styczeń 1910 rok. Zabudowa ul. H. Dąbrowskiego. Obecnie ul. St. Zwierzyńskiego. Strona wschodnia. Po lewej stronie prawosławna kaplica cmentarna. 26 Styczeń 1910 rok. Zabudowa ul. H. Dąbrowskiego. Po lewej stronie prawosławna kaplica cmentarna. W głębi kościół unicki i rzymskokatolicki. 24 25 26 15
27 Czerwiec 1917 rok. Zabudowania na wschód od ulicy H. Dąbrowskiego. W głębi na wprost ruina spalonej synagogi. Widok od starej szkoły. 28 Czerwiec 1917 rok. Zabudowania na wschód od ul. H. Dąbrowskiego. Po prawej stronie studnia z żurawiem. Widok na południowy-wschód od starej szkoły. Przejście do odchodzącej z Rynku ul. Szkolnej. 27 28 16
29 29 Ta sama zabudowa jak na fotografii nr 28 tylko w szacie zimowej. Grudzień 1917 rok. 30 Dzień 3 maja 1919 roku. Ulica T. Kościuszki. W głębi wiatrak i kościół pw. św. Jozafata Kuncewicza. Po uroczystościach 3-go Maja w kościele parafialnym. 31 26 lipiec 1932 rok. Panorama Rejowca. Widok z budynku starej szkoły w kierunku wschodnim. Po prawej stronie widać część rynku przy pompie. Na wprost ul. Bożnicza, na lewo od niej dach odbudowanej synagogi. W głębi pas drzew parku przy pałacu Budnych. 30 31 17
32 Modernizacja nawierzchni rynku. W głębi na wprost piekarnia. Wlot ul. Szkolnej. Rok 1959. 33 Rok 1914. Brama główna Cukrowni Rejowiec i budynek administracyjny. 34 Rok 1914. Budynek mieszkalny pracowników Cukrowni. 32 33 34 18
35 36 37 35 Lipiec 1912 rok. Wieża Ariańska w pobliżu wsi Krynica. Strona zachodnia. 36 1 sierpień 1912 rok. Wieża Ariańska we mgle. Strona wschodnia. 37 Odbudowana wieża Ariańska. Rok 1960. 38 Pałac Budnych. Rok 1910. 38 19
39 Rok 1910. Maria z Pilitowskich i Józefat Jakub Budny 40 Rok 1910. Od strony prawej Józefat Jakub Budny, Maria Budna z Pilitowskich, ojciec Józefata Jakuba Ignacy Bonawentura Budny, Michalina Bronisława Szedel, Karolina Budna z Murawskich (matka Józefata Jakuba), Piotr Michał Szedel. 39 40 20
41 30 czerwca 1908 rok. Anna Machczyńska córka dyrektora Cukrowni. 42 Rok 1913. Przyjaciele i znajomi Budnych na schodach pałacu. 41 42 21
43 8 czerwiec 1914 rok. Staw w parku w pobliżu pałacu. 44 Wrzesień 1910 rok. Śluza na stawie w parku w pobliżu pałacu. 43 44 22
45 24 sierpień 1914 rok. Kwitnąca agawa. 45 46 Lipiec 1914 rok. Mostek na wysepkę w parku pałacowym. W głębi bryła kościoła rzymskokatolickiego pw. św. Jozafata Kuncewicza. 46 23
47 48 49 47 Czerwiec 1910 rok. Powozi Józefat Jakub Budny. Pasażer Piotr Michał Szedel 48 Rok 1913. W drodze do wieży Ariańskiej. 49 Rok 1913. W drodze do wieży Ariańskiej. 50 24 50 Maria i Józefat Jakub Budny w otoczeniu pracowników administracyjno-kancelaryjnych Towarzystwa Akcyjnego Cukrowni i Rafinerii Rejowiec w Rejowcu. Rok 1912.
51 Rok 1918. Piotr Michał Szedel i członkowie dyrekcji Towarzystwa Akcyjnego cukrowni i Rafinerii Rejowiec w Rejowcu. 52 Zabudowania inwentarskie w tzw. resztówce. Rok 1914. 51 52 25
53 Rycina przedstawiająca kościół parafialny greckokatolicki pw. Św. Michała Archanioła w Rejowcu, zamieszczona w Tygodniku Ilustrowanym z roku 1863 t. VIII Nr 199 s. 281. 54 Fotografia z początku XX wieku. Kościół unicki. Od roku 1875 użytkowany przez wyznawców prawosławia. Fotografia z archiwum Instytutu Sztuki PAN Warszawa ul. Długa nr 26/28. 53 54 26
55 55 Fotografia kościoła z początku XX wieku. Widok na ścianę południową, z prawej strony dzwonnica. Ogrodzenie kościoła wykonano z kamienia wapiennego (opoki). 56 Kościół unicki. Wejście główne kościoła. Oczekiwanie na przyjazd ks. bp. Mariana Leona Fulmana. Rok 1919. 56 27
57 57 Ruiny kościoła unickiego. 58 28 58 Dzwonnica i fronton kościoła unickiego w końcowej fazie dewastacji.