Redaktorzy naukowi serii Agnieszka Przybyła-Dumin Przemysław Nocuń

Redaktorzy naukowi serii Agnieszka Przybyła-Dumin Przemysław Nocuń W serii MONOGRAFIE I MATERIAŁY MGPE ukazały się dotychczas: 1. Proza folklorystyczna u progu XXI wieku na podstawie badań terenowych. Monografia. Autor: Agnieszka Przybyła-Dumin 2. Proza folklorystyczna u progu XXI wieku. Bajka ludowa, legenda, anegdota. Materiały. Zebrała, opracowała, wstępem opatrzyła: Agnieszka Przybyła-Dumin 3. Proza folklorystyczna u progu XXI wieku. Podanie, opowieść wspomnieniowa, legenda współczesna. Materiały. Zebrała, opracowała, wstępem opatrzyła: Agnieszka Przybyła-Dumin 4. Księgi sądowe wiejskie z Chorzowa i Dębu z lat 1534 1804. Opracował: Zdzisław Jedynak przy współpracy Andrzeja Sośnierza 5. Wieś zaginiona. Stan i perspektywy badań. Redakcja naukowa: Przemysław Nocuń, Agnieszka Przybyła-Dumin, Krzysztof Fokt

Recenzja dr hab. Wacław Gojniczek Redakcja Agnieszka Przybyła-Dumin Barbara Grabny Projekt okładki Marek J. Piwko {mjp} Korekta Dagmara Tomiczek Redakcja techniczna Bożena Mazur Na okładce wykorzystano skan metryki ślubu Tomasza Morysa [1] i Anny z Ostruszków (Parafia rzymskokatolicka pw. św. Marcina w Lesznej Górnej, Metryki ślubów, t. 2, s. 28). Copyright by Muzeum Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie, Chorzów 2016 Copyright by Michael Morys-Twarowski, 2016 ISBN 978-83-941769-6-9 Muzeum Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie ul. Parkowa 25, 41-500 Chorzów tel. 32 241 07 18 www.muzeumgpe-chorzow.pl Instytucja kultury Samorządu Województwa Śląskiego Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji Państwowego Instytutu Badawczego 26-600 Radom, ul. K. Pułaskiego 6/10, tel. centr. (48) 364-42-41, fax (48) 364-47-65 e-mail: instytut@itee.radom.pl http://www.itee.radom.pl

Spis treści Wykaz skrótów 11 Wprowadzenie 13 Pierwsze pokolenie 27 1. Tomasz 27 Drugie pokolenie 43 2. Jan 43 3. Anna 48 4. Zuzanna 48 5. Jakub Filip 48 6. Adam 48 Trzecie pokolenie 51 7. Zuzanna 51 8. Maria 51 9. Jan 51 10. Anna 51 11. Ewa 53 12. Jan 54 13. Adam 56 14. Ewa 57 15. Jerzy 61 Czwarte pokolenie 63 16. Jan Egidiusz 63 17. Adam Stefan 63 18. Anna Agnieszka 64 19. Jerzy Jakub 64 20. Andrzej Wolfgang 65 21. Paweł Kajetan 65 22. Jerzy 65 23. Michał 66

24. Anna 66 25. Adam 66 26. Jerzy Filip 67 27. Zuzanna 69 28. Ewa 70 29. Jan 70 30. Jan 71 31. Jerzy 74 32. Adam 74 33. NN (syn) 74 34. Paweł 75 35. Anna 76 Piąte pokolenie 77 36. Jan 77 37. Jerzy 77 38. Ewa Anna 78 39. Zuzanna 79 40. Maria 79 41. Ewa 80 42. Helena 80 43. Jan 81 44. Maria Helena 81 45. Anna 81 46. Jerzy 82 47. Ewa 83 48. Zuzanna 84 49. Katarzyna 84 50. Helena 84 51. Anna 84 52. Jan 85 53. Ewa 85 54. Maria 85 55. Ewa 86 56. Paweł 86 57. Adam 86 58. Józef 86 59. Jerzy 87 60. Jan 87 61. Anna 87

62. Maria 88 63. Jerzy 88 64. Maria 90 65. Zuzanna 90 66. Ewa 90 67. Jerzy 92 68. Jan 92 69. Andrzej 92 70. Paweł 92 71. Adam 92 72. Maria 93 73. Józef 93 74. Jan 93 75. Jerzy 96 76. Józef 98 77. Jerzy 98 78. Anna 99 79. Jerzy 99 80. Maria 99 81. Anna 99 Szóste pokolenie 101 82. Jan 101 83. Paweł 103 84. Jerzy 107 85. Jerzy 108 86. Anna 109 87. Andrzej 109 88. Adam 109 89. Andrzej 110 90. Anna 112 91. Paweł Józef 112 92. Jerzy 113 93. Jan 113 94. Jan 113 95. Jerzy 114 96. Anna 114 97. Józef 114 98. Maria 114 99. Jan 115

100. Anna 115 101. Zuzanna 115 102. Joanna 115 103. Jan Franciszek 116 104. NN (córka) 116 105. Dorota 116 106. Anna 116 107. Paweł Piotr 116 108. Zuzanna Maria 118 109. Maria Teresa 118 110. Józef 118 111. Jan Rudolf 118 112. Jerzy Rudolf 118 113. Franciszek Rudolf 119 114. Józef 119 115. Franciszek Andrzej 120 116. Zuzanna 120 117. Anna 120 118. Jan 121 119. Jan Karol 121 120. Anna 125 121. Maria 125 122. Ewa Jadwiga 126 123. Józef 127 124. Karol Alojzy 128 125. Jan Stefan Jerzy 131 126. Adalbert (Wojciech) Jerzy Jan 131 127. Maria Otylia 132 128. Franciszek 132 129. Karol Jerzy 132 130. Łucja Maria 134 131. Karol Maksymilian 135 132. Rudolf 135 133. Jerzy Adalbert (Wojciech) 136 134. Alfons Andrzej 136 135. Wilhelm Florian 136 136. Jan Józef 136 137. Maria 136 138. Jan Józef 137 139. Anna 137

140. Józef Bernard 137 141. Zuzanna Agnieszka 138 142. Joanna Franciszka 138 143. Elżbieta Jadwiga 141 Zakończenie 143 Wykaz źródeł i literatury 147 Indeks osobowy 155

Wykaz skrótów AAWr Archiwum Archidiecezjalne we Wrocławiu APBB Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Bielsku-Białej APC Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Cieszynie BiAT Biblioteka i Archiwum im. Tschammera w Cieszynie KA Kriegsarchiv (w ÖStA) KC Komora Cieszyńska (zespół w APC) KCC Książnica Cieszyńska w Cieszynie KW Wydział Ksiąg Wieczystych (w SRC) OUH Obecní úřad Hnojník OUSH Obecní úřad Staré Hamry ÖStA Österreichisches Staatsarchiv PBH Parafia rzymskokatolicka pw. św. Bartłomieja w Hażlachu PEAG Parafia ewangelicko-augsburska w Goleszowie PEAU Parafia ewangelicko-augsburska w Ustroniu PJP Parafia rzymskokatolicka pw. św. Jerzego w Puńcowie PMLG Parafia rzymskokatolicka pw. św. Marcina w Lesznej Górnej PMAG Parafia rzymskokatolicka pw. św. Michała Archanioła w Goleszowie PMKW Parafia rzymskokatolicka pw. św. Michała Archanioła w Kończycach Wielkich PMMC Parafia rzymskokatolicka pw. św. Marii Magdaleny w Cieszynie SMSK Sbírka matrik Severomoravského kraje (zespół w ZAO) SOkA Ka Státní okresní archiv Karviná SRC Sąd Rejonowy w Cieszynie UKS Urbariální komise Slezska (zespół w ZAO) USCC Urząd Stanu Cywilnego w Cieszynie USCG Urząd Stanu Cywilnego w Goleszowie USCU Urząd Stanu Cywilnego w Ustroniu ZAO Zemský archiv v Opavě

Wprowadzenie Genealogią zainteresowałem się w 1995 roku. Wtedy też zacząłem gromadzić informacje dotyczące historii mojej rodziny. Po pewnym czasie zaczęła kiełkować myśl wydania książki o rodzie Morysów, ale pomysł ten odkładałem na bliżej nieokreśloną przyszłość. Nowym impulsem stał się konkurs Rekonstrukcja i archiwizacja genealogii rodzin zamieszkujących wsie Górnego Śląska, organizowany przez Muzeum Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie. Pomysł wydania książki o rodzie Morysów ze Śląska Cieszyńskiego znalazł się w gronie nagrodzonych propozycji, co zmusiło mnie do uporządkowania zebranego materiału i przeprowadzenia kolejnych kwerend. Obok satysfakcji z faktu, że książka ujrzy światło dzienne, pojawił się pewnego rodzaju żal, nieodłącznie powiązany z publikacjami genealogicznymi. Ze względu na rozproszenie materiału źródłowego żadna z nich nie jest kompletna, praktycznie każdą można uzupełnić o dodatkowe szczegóły i tak samo będzie z tą książką. Skupiłem się na linii osiadłej na Śląsku Cieszyńskim, której protoplastą był Tomasz Morys (około 1706 1750), przedstawiłem sześć pierwszych pokoleń i narrację doprowadziłem do osób, które wchodziły w dorosłość na przełomie XIX i XX wieku. Zaważyły po części względy praktyczne, jak ograniczenia w zakresie udostępniania źródeł metrykalnych z ostatnich stu lat czy większa mobilność poszczególnych przedstawicieli rodziny oraz względy naukowe. Przyjęte zawężenie terytorialne (Śląsk Cieszyński) i chronologiczne (początek XX wieku jako termin końcowy) pozwala potratować tę książkę jako materiał do badań nad rodami chłopskimi w tym południowym subregionie Śląska. Konstrukcja pracy Główny zrąb pracy tworzą 143 biogramy przedstawicieli sześciu pierwszych pokoleń rodu Morysów ze Śląska Cieszyńskiego, począwszy od wspomnianego już Tomasza. Ułożone zostały w kolejności miejsca zajmowanego w strukturze genealogicznej, stąd w przypadku późniejszych pokoleń dochodzi do sytuacji, że zaburzony zostaje porządek chronologiczny. W miarę możliwości przedstawiono najważniejsze fakty z życia poszczególnych członków rodziny. Aby jednak nie zrobić z książki tylko litanii dat, uwzględniłem również dodatkowe informacje, czasami wręcz błahe lub trywialne, na które natrafiłem w źródłach. Wyjątkowo rozbudowany został pierwszy biogram, gdzie przedstawiłem hipotezy na temat pochodzenia Tomasza Morysa. W biogramach osób z szóstego, ostatniego przedstawionego w książce pokolenia, podaję też podstawowe informacje na temat ich potomstwa, o ile do takich udało mi się dotrzeć.

14 D z i e j e r o d u M o r y s ó w z e Ś l ą s k a C i e s z y ń s k i e g o... We wstępie szerzej niż wymagał tego tytuł omówiłem literaturę i źródła, gdyż chciałbym, aby monografia ta stała się pewnego rodzaju przewodnikiem dla osób prowadzących badania genealogiczne na Śląsku Cieszyńskim. W zakończeniu spróbowałem osadzić losy rodu na tle dziejów regionu. Oczywiście, praca jest głównie kronikarską, momentami wręcz antykwaryczną relacją, ale na jej podstawie można wysnuć kilka wniosków o charakterze bardziej ogólnym. Jako studium dotyczące konkretnego rodu chłopskiego ze Śląska Cieszyńskiego książka stanowi całość i można wzbogacić ją o pojedyncze szczegóły, które jednak nie zmienią całościowego obrazu. Jako opracowanie genealogii rodziny Morysów jest to jedynie punkt wyjścia. Z jednej strony można uzupełnić ją o kolejne pokolenia, a i do tych opisanych biogramów dorzucić nieco szczegółów, z drugiej strony być może kiedyś rozwikłać zagadkę pochodzenia Tomasza Morysa. Literatura Położone na ostatnim szczeblu stanowej drabiny rodziny chłopskie nie budziły nigdy wielkiego zainteresowania ze strony badaczy. Śląsk Cieszyński nie jest tu żadnym wyjątkiem, chociaż na ziemiach dzisiejszej Polski trudno wskazać drugi region, w którego historii przedstawiciele rodzin chłopskich odegrali tak ważną rolę, zwłaszcza w okresie po Wiośnie Ludów i reformach w państwie austriackim z lat 60. XIX wieku. Często dla badaczy punktem wyjścia była historia chłopstwa w ogóle lub dzieje pojedynczych miejscowości, aby wreszcie poświęcić nieco uwagi poszczególnym rodom chłopskim. W przypadku badań historyków czeskich palmę pierwszeństwa dzierży Vincenc Prasek (1843 1912), pierwszy dyrektor gimnazjum w Opawie. Od 1902 roku wydawał czasopismo Selský archiv (tytuł można tłumaczyć jako Chłopskie archiwum ), gdzie publikowano przyczynki do dziejów chłopów na Morawach i Śląsku. Na łamach tego periodyku można odnaleźć pojedyncze informacje na temat chłopów ze Śląska Cieszyńskiego. Materiały genealogiczne zebrane przez Praska ukazały się już po jego śmierci w 1946 roku 1. Z polskich badaczy pierwszym, który poświęcił dużo uwagi chłopom na Śląsku Cieszyńskim, był Franciszek Popiołek (1868 1960), dyrektor Gimnazjum Macierzy Szkolnej w Cieszynie. W jego bogatej bibliografii można znaleźć kilka tekstów poświęconych konkretnym rodom chłopskim: Glajcarom z Puńcowa, Sikorom z Nawsia i Kisiałom z Brennej, opracowanych głównie na podstawie archiwaliów Komory Cieszyńskiej (obecnie w zbiorach Archiwum Państwowego 1 V. Prasek, Staré rody na Těšínsku, Rodokmen. Časopis pro rodopis, znakosloví a ostatní pomocné vědy historické 1946, t. 1, č. 2, s. 49 54; č. 3, s. 77 79; č. 4, s. 81 83.

Wp r o wa d z e n i e 15 w Cieszynie) 2. Liczne obowiązki nie pozwoliły księdzu Józefowi Londzinowi (1862 1929) szerzej rozwinąć się na polu regionalnej historiografii. Jeden z jego artykułów traktuje o rodzie Tomanków z Ropicy. Podstawą źródłową były dokumenty własnościowe znajdujące się w posiadaniu potomków tej rodziny 3. Z upływem lat przybywało prac, poświęconych rodom chłopskim na Śląsku Cieszyńskim nie tylko za sprawą zawodowych historyków (legitymujących się formalnym wykształceniem lub dorobkiem naukowym w tej dziedzinie), ale również dzięki osobom szukającym swoich przodków 4. Trudno stawiać między nimi sztywną granicę, bo nieraz prace autorstwa genealogów-hobbystów pod względem warsztatowym nie różnią się (w dobrym tego słowa znaczeniu) od tych, które wyszły spod piór naukowców. Po 1945 roku opracowań doczekały się następujące rody chłopskie na Śląsku Cieszyńskim: Foltynowie 5, Francusowie 6, Guziurowie 7, Hellerowie 8, Kłodowie 9, Kotulowie 10, Kralowie 11, Kukuczowie 12, Lipowie 13, Lipowczanowie 14, 2 F. Popiołek, Jak Glajcar z Puńcowa uwolnił się od pańszczyzny, Dziennik Polski (Czeski Cieszyn), nr 27 z 21.03.1937, s. 2; idem, Krótka historia rodziny Sikorów z Nawsia, Dziennik Polski (Czeski Cieszyn), nr 10 z 13.01.1937, s. 1 2; nr 11 z 14.01.1937, s. 1 2; idem, Krótka historia rodziny Kisiałów z Brennej, Głos Stanu Średniego, nr 41 z 9.10.1937 (zmieniony przedruk: Dzieje rodziny Kisiałów z Brennej, Gwiazdka Cieszyńska, nr 86 z 2.11.1937). 3 J. Londzin, 250-letni jubileusz młyna ropickiego, Gwiazdka Cieszyńska, nr 79 z 25.10.1921, s. 1 2. 4 Por. M. Morys-Twarowski, Szukając przodków stela. Amatorska genealogia na Śląsku Cieszyńskim, [w:] Dziedzictwo kulturowe jako klucz do tożsamości pogranicza polsko-czeskiego na Śląsku Cieszyńskim. Kulturní dědictví jako klíč k identitě česko-polského pohraničí na Těšínském Slezsku, red. H. Rusek, A. Pieńczak, J. Szczyrbowski, Cieszyn Katowice Brno 2010, s. 140 148. 5 L. Novák, Ondra Foltýn a jeho rod na Karvínsku, Těšínsko 1960, č. 11, s. 11 15. 6 M. Morys-Twarowski, Francusowie w XIX i na początku XX wieku historia chłopskiej rodziny ze Śląska Cieszyńskiego, Studia Historyczne 2012, t. 55, z. 1, s. 109 122. 7 E. Guziur, Rodowód Guziurów 1750 1975. Publikacja wydana z okazji zjazdu rodzinnego 25.10.1975 w Cieszynie, Cieszyn 1975. 8 W. Grajewski, Beskidzka epopeja. Dzieje Hellerów z Huty górali z Brennej na Śląsku Cieszyńskim, Rocznik Muzeum Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie 2015, t. 3, s. 52 102. 9 M. Morys-Twarowski, Kłodowie z Puńcowa koło Cieszyna od XVIII do początku XX wieku, Rocznik Muzeum Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie 2014, t. 2, s. 116 157. 10 M. Bogus, Kotulowie i ich działania oświatowe na Śląsku Cieszyńskim w XIX i XX wieku, Ostrava 2006, s. 91 116. 11 B. Poloczkowa, Dzieje starego młyna w Ustroniu i rodziny młynarzy Kralów, Ziemia Śląska 1993, t. 3, s. 162 182. 12 O. Kukutsch, Ost-Schlesien. Geschicke eines Grenzlandes im Spiegel der Geschichte einer bodenständigen Familie, Bonn 1950. 13 M. Morys-Twarowski, Krąg rodzinny Marii Lipa (1830 1920). Ze studiów nad genealogią rodzin chłopskich na Śląsku Cieszyńskim, Pamiętnik Cieszyński 2005, t. 20, s. 11 15; idem, Losy chłopskiej rodziny Lipów ze Śląska Cieszyńskiego do 1918 roku i jej droga do polskiej narodowości, Świat i Słowo 2011, nr 2 (17), s. 117 130. 14 J. Pilch, Ustrońska rodzina Lipowczanów, Pamiętnik Ustroński 1992, t. 5, s. 59 73.

16 D z i e j e r o d u M o r y s ó w z e Ś l ą s k a C i e s z y ń s k i e g o... Machalicowie 15, Michejdowie 16, Nikodemowie 17, Pilchowie 18, Przeczkowie 19, Pszczółkowie 20, Szczepańscy 21, Śliwkowie 22, Śniegoniowie 23, Wrzołowie 24 i Żurkowie 25. Praktycznie w większości przypadków prace nie dotyczą całych rodów, ale tylko niektórych linii, które z różnych przyczyn znalazły się w orbicie zainteresowań autorów. Spodziewać się można, że w najbliższym czasie liczba publikacji o rodach chłopskich na Śląsku Cieszyńskim powiększy się o kolejne tytuły. Obszerny materiał zebrali Jacek Górniak i Edward Zagóra odpowiednio o rodach Górniaków i Zagórów. Sam kończę pracę nad genealogiami Olszarów z Sibicy, Świeżych z Kończyc Wielkich i Zająców z Ogrodzonej. Pojedyncze informacje o przedstawicielach rodzin chłopskich można odnaleźć w monografiach poszczególnych miejscowości 26. W tym kontekście na szczególną uwagę zasługuje praca Władysława Szwedy o Ogrodzonej, gdzie przedstawił w zarysie losy najważniejszych rodów chłopskich mieszkających w tej podcieszyńskiej wsi 27. Internet wywarł ogromny wpływ na rozwój genealogii. Nie tylko pojawił się dostęp do źródeł, dawniej możliwych do przejrzenia jedynie w archiwach, ale genealodzy przestali być samotnymi wyspami. Współpracują, wymieniają się doświadczeniami, a także publikują wyniki swoich poszukiwań. Możemy 15 E. Woźniak, W kręgu znanych dziedzickich rodów Machaliców, Stryczków, Janików i Kielochów, Czechowice-Dziedzice 1993. 16 W. Sosna, Ród Michejdów, Ziemia Śląska 2001, t. 5, s. 43 59. 17 J. Nikodem, Kronika XX wieku rodziny Nikodemów. Biografia dla potrzeb rodziny, Toszonowice Dolne Czeski Cieszyn 1993; idem, Rodowód rodziny Nikodemów, Cieszyn Czeski Cieszyn 2002. 18 J. Sztefek, Drzewo genealogiczne Józefa Pilcha, Pamiętnik Ustroński 1998, t. 9, s. 24 26. 19 C. Hławiczka, Genealogia papieża Jana Pawła II, 13 IX 2012, [@:] http://przeczek.bloog. pl/id,331985476,title,genealogia-papieza-jana-pawla-ii,index.html, dostęp: 21.03.2015; J. Kliber, Ewangeliccy przodkowie Karola Wojtyły ród Przeczków z Datyni, Kalendarz Ewangelicki 2013, t. 127, s. 162 170. Por. O cieszyńskich korzeniach Jana Pawła II, Głos Ziemi Cieszyńskiej 2014, nr 7, s. 1, 11. 20 M. Morys-Twarowski, Pszczółkowie z Krasnej koło Cieszyna od XVII do początku XX wieku, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne 2011, t. 138, s. 97 108. 21 J. Sztefek, Niektóre gałęzie drzewa genealogicznego rodziny Szczepańskich, Pamiętnik Ustroński 1993, t. 6, s. 13. 22 Idem, Kilka przyczynków do drzewa genealogicznego rodziny Śliwków z Polany, Pamiętnik Ustroński 1995, t. 8, s. 11 12. 23 M. Morys-Twarowski, Przyczynek do genealogii Franciszka Śniegonia, biskupa-sufragana wrocławskiego, Śląski Kwartalnik Historyczny. Sobótka 2010, t. 65, z. 4, s. 597 604. 24 J. Wrzoł, E. Woźniak, W służbie Boga i Ojczyzny. Ród Wrzołów z Zabrzega, Czechowice- -Dziedzice 1994. 25 A. Żurek, Chłopska genealogia, Kalendarz Cieszyński 2001 2000, s. 60 63. 26 Np. I. Panic, Dzieje Górek Wielkich i Małych, Cieszyn Brenna [2005]; J. Spyra, Wisła. Dzieje beskidzkiej wsi do 1918 roku, Wisła 2007. 27 W. Szweda, Z dziejów Ogrodzonej, Ogrodzona 2008.

Wp r o wa d z e n i e 17 mówić tutaj o metodzie pracy w formule otwartego notatnika. Często są to jedynie drobne fragmenty drzew genealogicznych, zamieszczane w różnych serwisach, także komercyjnych. Z bardziej kompletnych genealogii rodów chłopskich ze Śląska Cieszyńskiego, opublikowanych on-line, można wskazać na rodowód Hławiczków opracowany przez Czesława Hławiczkę 28, wywód przodków Tomasza Gawłowskiego 29 oraz genealogię rodziny Karłów 30. Trzeba pamiętać, że badania genealogiczne są niezwykle czasochłonne i praktycznie zawsze istnieje szansa na odkrycie nowych faktów. Z tego powodu genealodzy latami zwlekają z publikacją zebranych materiałów, chcąc przedstawić finalny efekt swoich poszukiwań. Przykładu nie należy daleko szukać gdyby nie konkurs zorganizowany przez Muzeum Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie, niniejsza książka ujrzałaby światło dziennie co najmniej za kilkanaście lat. Biorąc pod uwagę liczbę opracowań poświęconych rodom chłopskim na Śląsku Cieszyńskim, nie dziwi fakt, że jest to pierwsze opracowanie poświęcone rodowi Morysów. Z racji znaczenia przedstawicieli rodzin chłopskich na Śląsku Cieszyńskim, w badaniach genealogicznych przydatne są słowniki biograficzne. Nie licząc monumentalnego Polskiego Słownika Biograficznego z punktu widzenia historiografii regionalnej szczególnie ważne są: Słownik biograficzny ziemi cieszyńskiej Józefa Golca i Stefanii Bojdy, Biografický slovník Slezska a severní Moravy pod redakcją Milana Myški oraz Ostschlesische Porträts pod redakcją Karla W. Neumanna, który niestety urwał się na literze H. Nieocenioną pomocą bibliograficzną jest Elektroniczny słownik biograficzny Śląska Cieszyńskiego, dostępny na stronach internetowych Książnicy Cieszyńskiej, stanowiący w istocie bazę bibliograficzną biogramów, opublikowanych w różnego rodzaju kompendiach biograficznych 31. Niestety, w Elektronicznym słowniku pominięto Słownik artystów na Śląsku Cieszyńskim Witolda Iwanka 32. Z rodziny Morysów swoich biogramów w Słowniku medycyny i farmacji Górnego Śląska doczekały siostry Anna i Elżbiety Morysówny, które były 28 C. Hławiczka, Genealogia rodziny Hławiczka, [@:] http://hlawiczka.bloog.pl/ id,334138456,title,genealogia-rodziny-hlawiczka,index.html?smoybbtticaid=61433d, dostęp: 21.03.2015. 29 T. Gawłowski, Tomasz Gawłowski drzewo genealogiczne rodziny, [@:] http://www.gawlowski.pl, dostęp: 21.01.2015. 30 R. Karzel, Nachkommen von Matthaus Carzel, [@:] http://www.karzel.at/verwandtschaftsrechner/nachfahrencarzelurahn/index.htm, dostęp: 29.10.2015. 31 Elektroniczny słownik biograficzny Śląska Cieszyńskiego, [@:] http://slownik.kccieszyn. pl/index.php/content,592/, dostęp: 21.01.2015. Tam też odnośniki do wspomnianych słowników biograficznych. 32 W. Iwanek, Słownik artystów na Śląsku Cieszyńskim, Bytom 1967.

18 D z i e j e r o d u M o r y s ó w z e Ś l ą s k a C i e s z y ń s k i e g o... elżbietankami w cieszyńskim klasztorze, z kolei w suplemencie do Słownika Józefa Golca i Stefanii Bojdy znalazł się życiorys mojego pradziadka Karola Morysa (1904 1999), opracowany na podstawie dostarczonych przeze mnie materiałów 33. Podstawa źródłowa Podstawowym źródłem do rekonstrukcji genealogii rodzin chłopskich na Śląsku Cieszyńskim są księgi metrykalne. Na terenie Polski można spotkać się z różnym podejściem do udostępniania tych wartościowych źródeł, najczęściej pozostających w rękach kościelnych (rzymskokatolickich). Niestety, niektórzy chcą zarabiać na genealogach (np. opłaty w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie), inni stawiają dość poważne i nieuzasadnione ograniczenia (np. zakaz fotografowania w Archiwum Archidiecezjalnym w Katowicach). Należy pamiętać, że przed 1945 rokiem księgi metrykalne nie stanowiły tylko dokumentacji wewnątrzkościelnej, ale miały również charakter urzędowy. Przy takiej postawie kościelnych hierarchów pozostaje tylko żal, że metryki nie zostały przejęte przez archiwa państwowe, które sukcesywnie udostępniają materiały genealogiczne on-line. Dostęp do ksiąg metrykalnych na Śląsku Cieszyńskim jest zróżnicowany wynika to z faktu, że region znajduje się w granicach dwóch państw, a w przypadku chłopów mamy do czynienia również z dwoma wyznaniami (rzymskokatolickim i ewangelicko-augsburskim) 34. Ciągłości w prowadzeniu metryk nie sprzyjały konwersje książąt cieszyńskich w połowie XVI wieku Wacław III Adam przeszedł na protestantyzm, z kolei w 1609 roku jego syn i następca Adam Wacław został katolikiem. Zapoczątkował w ten sposób okres kontrreformacji na Śląsku Cieszyńskim, której ostrzejszy kurs nadali Habsburgowie po wygaśnięciu miejscowej linii Piastów, odbierając w 1654 roku protestantom praktycznie wszystkie kościoły i kaplice. W połowie XVIII wieku na Śląsku Cieszyńskim działały 32 parafie rzymskokatolickie, po reorganizacji sieci parafialnej w 1785 roku istniały 53 parafie i lokalie, w 1848 roku ich liczba wzrosła do 57. W chwili upadku monarchii austro-węgierskiej funkcjonowało już 76 parafii i lokalii 35. 33 B. Wysocka, Morys Anna, [w:] Słownik medycyny i farmacji Górnego Śląska, red. A. Puzio, t. 2, Katowice 1995, s. 174; eadem, Morys Elżbieta, [w:] ibidem, s. 174 175; J. Golec, S. Bojda, Słownik biograficzny ziemi cieszyńskiej. Suplement, Cieszyn 2014, s. 190. 34 Pomijam tu kwestię metryk żydowskich, gdyż nie dotyczyła rodzin chłopskich. Na ich temat: J. Spyra, Żydowskie metryki i inne akta dotyczące rejestracji urodzin, ślubów i zgonów Żydów na terenie (byłego) Śląska Austriackiego (1784 1945), [w:] Archiwa i archiwalia górnośląskie, t. 1, red. E. Długajczyk, W. Gojniczek, B. Kalinowska-Wójcik, Katowice 2008, s. 106 139. 35 J. Spyra, Śląsk Cieszyński w okresie 1653 1848, Cieszyn 2012 [Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych, t. 4, red. I. Panic], s. 299, 304, 309; M. Morys-Twarowski,

Wp r o wa d z e n i e 19 Najstarsze zachowane metryki rzymskokatolickie pochodzą z Bruzowic (1610) i Cieszyna (1628) 36. Na początku XVIII wieku spisywano je już praktycznie we wszystkich parafiach na Śląsku Cieszyńskim. Prowadzono je po łacinie, bardzo rzadko można znaleźć wpisy w innych językach. I tak proboszcz Maciej Bludowski w metrykach parafii w Pruchnej czynił wyjątki dla dzieci nieślubnych. Przykładowo, pod datą 3 listopada 1677 roku odnotował, że Maryna dziwka dcera Jury Stoska mlynarze ze M. Kunczicz skurwila se z pacholkem Janem Czmoken, porodila syna, teho baba okrztila Martynem, nebo slaby był, a snem umrzel 37. Po 1784 roku metryki zaczęto prowadzić w języku niemieckim, a same księgi podzielono na osobne rozdziały według wsi. W niektórych parafiach dla poszczególnych wiosek prowadzono nawet osobne księgi. Jest to o tyle ważne, że w przypadku erygowania nowych parafii, czasami ze starej przejmowano tomy dla odpowiednich wiosek. Przykładowo, w parafii w Kończycach Małych (powstała w 1908 roku, wcześniej w granicach parafii w Pruchnej) znajduje się księga metrykalna prowadzona od 1830 roku, a w parafii w Hażlachu (powstała w 1932 roku, wcześniej w granicach parafii w Kończycach Wielkich) księga chrztów założona w 1858 roku. W polskiej części Śląska Cieszyńskiego księgi metrykalne z okresu po 1890 roku zostały przejęte przez Urzędy Stanu Cywilnego (prawdopodobnie w 1945 roku). Czasami wyrywano poszczególne strony z metryk (np. w parafii rzymskokatolickiej w Ogrodzonej), niekiedy zabierano całe tomy (np. w USC w Dębowcu i w USC w Goleszowie są przechowywane metryki nawet od 1784 roku). W niektórych parafiach (np. parafii rzymskokatolickiej św. Marii Magdaleny w Cieszynie) sporządzono odpisy zabieranych ksiąg, w innych nie. Dostępność ksiąg metrykalnych w parafiach rzymskokatolickich w polskiej części Śląska Cieszyńskiego przedstawia się różnie. Zwykle miejscowi proboszczowie podchodzą ze zrozumieniem dla badań genealogicznych, sporadycznie zdarzały się odmowy udostępniania metryk do wglądu; podawano mi też fałszywe informacje na temat zasobu przechowywanych ksiąg (w stylu spłonęły w czasie II wojny światowej ). W czeskiej części Śląska Cieszyńskiego wszystkie księgi metrykalne po II wojnie światowej zostały przejęte przez państwo i zgromadzone w Archiwum Stosunki wyznaniowe, [w:] Śląsk Cieszyński od Wiosny Ludów do I wojny światowej (1848 1918), red. K. Nowak, I. Panic, Cieszyn 2013 [Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych, t. 5, red. I. Panic], s. 308 309. 36 Najstarszy tom cieszyńskich metryk, obejmujący chrzty i śluby z lat 1628 1641, został wydany drukiem: Najstarsze Metryki Cieszyńskie. Księga Metrykalna Parafii pod wezwaniem Marii Magdaleny w Cieszynie z lat 1628 1641, wyd. I. Panic, Cieszyn 2006 [Acta Historica Silesiae Superioris, t. 18]. 37 Parafia rzymskokatolicka św. Anny w Pruchnej, Księga chrztów 1675 1696, ślubów 1675 1696 i zgonów 1675 1697, s. 6.

20 D z i e j e r o d u M o r y s ó w z e Ś l ą s k a C i e s z y ń s k i e g o... Krajowym w Opawie. Pod koniec 2009 roku zostały udostępnione on-line na stronie tej placówki 38. Należy się liczyć z tym, że brakuje pojedynczych ksiąg. Pytanie, czy fizycznie nie istnieją, w wielu przypadkach należy uznać za otwarte. W polskiej części Śląska Cieszyńskiego może to być efektem bałaganu w archiwach parafialnych (metryki mogły trafić na strych lub do piwnicy), w czeskiej części nie można wykluczyć, że niektórzy proboszczowie nie wydali wszystkich ksiąg metrykalnych. Istnieje też możliwość, że pojedyncze tomy mogły zostać zawłaszczone przez osoby prywatne. Ze względu na liczbę wyznawców protestantyzmu na Śląsku Cieszyńskim ważną rolę w poszukiwaniach genealogicznych odgrywają także metryki parafii ewangelicko-augsburskich na tym terenie. Najstarsze sięgają 1709 roku, kiedy protestanci uzyskali możliwość zbudowania własnego kościoła w Cieszynie. Do 1782 roku była to jedyna parafia w regionie. Po wydaniu w 1781 roku Patentu Tolerancyjnego przez cesarza Józefa II ewangelicy uzyskali możliwość założenia kolejnych zborów. W ciągu sześciu lat od ogłoszenia tego aktu powstało 10 nowych parafii. W 1848 roku na Śląsku Cieszyńskim funkcjonowało 12 zborów, u schyłku monarchii austro-węgierskiej liczba wzrosła do 18, do tego trzeba doliczyć filiał w Boguminie i parafię w Morawskiej Ostrawie, której granice obejmowały też Śląsk Cieszyński 39. Do 1848 roku metryki parafii ewangelicko-augsburskich miały charakter prywatny, dlatego protestanci byli wpisywani także w metrykach parafii rzymskokatolickich. Po Wiośnie Ludów uzyskały charakter oficjalny. Ich język był zróżnicowany. Metryki parafii ewangelicko-augsburskiej w Cieszynie zaczęto prowadzić po czesku, jeszcze w XVIII wieku nastąpiło przejście na język polski z kilkoma zwrotami po łacinie. W przypadku metryk z XIX wieku, zasadniczo prowadzono je w języku niemieckim, chociaż zdarzały się wyjątki (np. pastorowie Leopold Marcin Otto w Cieszynie i Jerzy Janik w Ustroniu część wpisów dokonywali w języku polskim). Dostępność metryk parafii ewangelicko-augsburskich przedstawia się podobnie jak w przypadku metryk rzymskokatolickich. W czeskiej części Śląska Cieszyńskiego fizycznie przechowywane są w Archiwum Krajowym w Opawie i dostępne on-line, w polskiej księgi sprzed 1890 roku na poszczególnych parafiach, a późniejsze w USC. Proboszczowie parafii ewangelicko-augsburskich, które objąłem kwerendami, nie czynili przeszkód w udostępnianiu metryk. 38 Archival Vademecum Regional Archives in Opava, [@] http://vademecum.archives. cz/vademecum/topsearchcontrol.action?startagain=, dostęp: 10.07.2016. 39 J. Spyra, Śląsk Cieszyński, s. 325, 330; M. Morys-Twarowski, Stosunki wyznaniowe, s. 327 (w publikacji błędnie podałem, że w 1848 roku istniało 10 zborów; przez nieuwagę pominąłem Jaworze i Ligotkę Kameralną).

Wp r o wa d z e n i e 21 Jak wspomniałem, część metryk na terenie Polski jest przechowywanych w Urzędach Stanu Cywilnego, które mają obowiązek przekazywania do archiwów państwowych metryk chrztów starszych niż 100 lat oraz ślubów i zgonów starszych niż 80 lat. Często zdarza się, że poszczególny tom księgi obejmuje duży zakres lat (efektem są chociażby wspomniane tomy metryk sięgające XVIII wieku, znajdujące się w USC). Dostępność najstarszych ksiąg metrykalnych przechowywanych w USC w praktyce zależała od dobrej woli poszczególnych kierowników. W lepszej sytuacji znajdowali się naukowcy, gdyż ustawa Prawo o aktach stanu cywilnego z 29 IX 1986 roku (art. 25) przewidywała udostępnienie metryk za zgodą kierownika USC przedstawicielom jednostek naukowych. Nowa ustawa Prawo o aktach stanu cywilnego z 28 XI 2014 roku (art. 28 ust. 4) traktuje fragmenty metryk chrztów starszych niż 100 lat oraz ślubów i zgonów starszych niż 80 lat jak normalne źródło archiwalne, zatem dostęp do tych części ksiąg powinien być bezproblemowy. W czeskiej części Śląska Cieszyńskiego tzw. żywe metryki przechowywane są przez odpowiedniki polskich USC (Matriční úřad). Metryki sprzed 1949 roku zostały zdigitalizowane. O ile fizycznie znajdują się nadal w urzędach, to skanami dysponuje Archiwum Krajowe w Opawie 40. Spośród archiwaliów kościelnych dodatkowym źródłem są księgi zapowiedzi przedślubnych, stosunkowo rzadko wykorzystywane, zwłaszcza gdy dysponujemy metryką ślubu. Warto pamiętać, że zwyczajowo ślub zawierano w parafii panny młodej, a w metrykach ślubu parafii pana młodego nie odnotowywano tego faktu (zdarzały się wyjątki, np. w połowie XVIII wieku w parafii rzymskokatolickiej św. Marii Magdaleny w Cieszynie często notowano śluby parafian poza jej granicami). Najstarsza księga zapowiedzi przedślubnych odnaleziona przeze mnie w polskiej części Śląska Cieszyńskiego była prowadzona w parafii św. Marii Magdaleny w Cieszynie od 1804 roku. Prawdopodobnie zazwyczaj spisywano je w języku wiernych. W każdym razie na podstawie przejrzanych kilkunastu ksiąg zapowiedzi można stwierdzić, że zasadniczo w parafiach zamieszkałych przez Polaków prowadzono je po polsku, a przez Czechów po czesku (nie udało mi się jeszcze dotrzeć do tego typu ksiąg z terenu tzw. bielskiej niemieckiej wyspy językowej, które najpewniej prowadzono w języku niemieckim). W polskiej części Śląska Cieszyńskiego przechowywane są w archiwach parafialnych. Tego typu źródła udało mi się odnaleźć, nie licząc cieszyńskiej parafii, w Dębowcu, Lesznej Górnej, Ogrodzonej, Puńcowie i Zebrzydowicach. Księgi zapowiedzi parafii w Kończycach Wielkich są przechowywane jako depozyt w Książnicy Cieszyńskiej. 40 Digitalizace v archivach, [@:] http://www.genealogie.cz/aktivity/digitalizace/, dostęp: 22.01.2015.

22 D z i e j e r o d u M o r y s ó w z e Ś l ą s k a C i e s z y ń s k i e g o... W czeskiej części Śląska Cieszyńskiego archiwalia kościelne, nie licząc metryk, trafiały do archiwów powiatowych (pytanie w jakiej części, to inna kwestia), stąd tam też należy szukać ksiąg zapowiedzi kościelnych. Według inwentarza on-line w Archiwum Powiatowym we Frydku-Mistku (Státní okresní archiv Frýdek-Místek) znajdują się księgi zapowiedzi przedślubnych sprzed 1920 roku parafii w Bruzowicach, Dobrej, Domasławicach Górnych, Frydku, Janowicach, Końskiej, Morawce, Racimowie, Ropicy, Starych Hamrach i Szonowie, z kolei w Archiwum Powiatowym w Karwinie (Státní okresní archiv Karviná) parafii w Boguminie, Dziećmorowicach, Karwinie, Lutyni Niemieckiej (Lutyni Dolnej), Łąkach, Nowym Boguminie, Orłowej, Pietwałdzie, Rychwałdzie, Stonawie i Suchej Górnej. W niektórych archiwach parafialnych na Śląsku Cieszyńskim można odnaleźć status animarum, czyli spisy mieszkańców z drugiej połowy XVIII wieku. Nie spotkałem się dotychczas z przykładem wykorzystania tego typu źródeł w regionalnej historiografii. Spis mieszkańców parafii w Lesznej Górnej, prawdopodobnie jedynej na Śląsku Cieszyńskim, w której mieszkali Morysowie do schyłku XVIII wieku, sporządzono najpewniej w 1773 roku i uzupełniano go w kolejnych latach. Na temat nieruchomości posiadanych przez chłopów i związanych z nimi transakcjami podstawowym źródłem są księgi gruntowe. Najstarsza zachowana dla dóbr książąt cieszyńskich posiada zapisy od 1552 roku. Od około 1600 roku zaczęto zakładać osobne księgi dla poszczególnych miejscowości. Dla wsi szlacheckich księgi gruntowe zwykle są późniejsze, czasami sięgają jedynie końca XVIII wieku 41. Źródła te w polskiej części Śląska Cieszyńskiego przechowywane są w oddziałach cieszyńskim i bielsko-bialskim Archiwum Państwowego w Katowicach, w czeskiej części w Archiwum Krajowym w Opawie. Tomy z wpisami od drugiej połowy XIX wieku znajdują się w odpowiednich sądach rejonowych w wydziałach ksiąg wieczystych. W odniesieniu do rodziny Morysów sytuacja jest wyjątkowo komfortowa, bo wprawdzie pierwsi przedstawiciele omawianej linii rodu mieszkali w Lesznej Górnej, wsi szlacheckiej, to na szczęście zachowała się księga gruntowa tej miejscowości, prowadzona już od XVII wieku 42. Mniejsze znaczenie w badaniach genealogicznych mają, skądinąd niezwykle cenne źródła, jakimi są urbarze, czyli spisy powinności chłopskich 43. 41 Por. F. Popiołek, Historia osadnictwa w Beskidzie Śląskim, Katowice 1939, s. 25 26; W. Gojniczek, Urzędy książęce i ziemskie w ustroju księstwa cieszyńskiego (1477 1653), Katowice 2014, s. 155 159. 42 Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Cieszynie [dalej: APC], Komora Cieszyńska [dalej: KC], sygn. 2350. 43 Charakterystyka tego typu źródeł: F. Popiołek, Urbarze najważniejsze źródło historyczne do badania stosunków społecznych na Śląsku Cieszyńskim, Zwrot 1950, nr 12, s. 3 5; W. Gojniczek, Urzędy książęce i ziemskie, s. 152 155.

Wp r o wa d z e n i e 23 Najstarszy znany cieszyński urbarz spisano w 1518 roku (zachował się jego odpis z 1524 roku), jednak w przeciwieństwie do późniejszych nie zawiera imion i nazwisk posiadaczy poszczególnych gruntów 44. Najstarsze urbarze ze Śląska Cieszyńskiego (do 1647 roku) doczekały się naukowych edycji 45. Dla sporej części wsi szlacheckich urbarze pochodzą zasadniczo dopiero z drugiej połowy XVIII wieku 46. Szlachta nie była zainteresowana spisywaniem powinności swoich poddanych, gdyż ograniczyłoby to pole do nadużyć i wyzysku. Spośród innych źródeł do genealogii rodów chłopskich na Śląsku Cieszyńskim warto wskazać na testamenty (oraz dokumenty związane ze sprawami spadkowymi). W Archiwum Państwowym w Cieszynie w zespole Komora Cieszyńska znajdują się testamenty chłopów z niektórych wsi należących do Komory Cieszyńskiej z XVIII wieku, a w zespole Bezirksgericht Teschen tego typu dla całego ówczesnego powiatu cieszyńskiego od połowy XIX wieku. W przypadku żołnierzy ze Śląska Cieszyńskiego nieocenione źródło stanowią zasoby Austriackiego Archiwum Wojennego (Kriegsarchiv) w Wiedniu. Szczególnie przydatne są akta personalne. Początkowo były to listy musterunkowe (Musterlisten), zachowane od 1720 roku. Był to spis stanu posiadania armii, czyli wykaz żołnierzy. Najpierw takie zestawienia sporządzano dwa razy rocznie, od 1768 rok raz w roku. Ich przeszukiwania są czasochłonne, bo nie są indeksowe, a poza korpusem oficerskim i podoficerskim wyliczanym według rang, brak jakiegokolwiek klucza, jeśli chodzi o kolejność żołnierzy. Spisy sporządzano kompaniami. W listach musterunkowych odnotowywano miejsce urodzenia, wiek (czasami tylko w latach), wyznanie, stan cywilny oraz krótką informację o przebiegu służby. W 1820 roku zastąpiły je Grundbuchsblatt, najpierw w postaci ksiąg (Grundbuecher), później w postaci luźnych plików (Grundbuchsblaetter). Przynoszą one już więcej informacji o żołnierzach i pozwalają odtworzyć całą karierę wojskową 47. Oprócz źródeł archiwalnych wyzyskano także miejscową prasę, przy czym najwięcej informacji o przedstawicielach rodziny Morysów udało się odnaleźć 44 R. Jež, Urbář těšínské komory a svatební smlouva knížete Václava II. s Annou Braniborsko-Ansbašskou z roku 1518, Práce a studie Muzea Beskyd Společenské vědy 2007, t. 18, s. 107 136. 45 Zestawiają je: R. Jež, Korespondence posledních těšínských Piastovců (1524 1653) z archivních fondů České republiky a města Cieszyn (Úvod do problematiky, stav poznání a možnosti využití), [w:] Studia z dziejów kultury piśmienniczej na Śląsku Cieszyńskim, red. K. Müller, J. Spyra, Cieszyn 2010, [@:] http://www.sbc.org.pl/dlibra/docmetadata?id=21341&dirds=1&tab=1, s. 16, dostęp: 22.01.2015; W. Gojniczek, Urzędy książęce i ziemskie, s. 155. 46 Por. J. Spyra, Śląsk Cieszyński, s. 82 84, 260 262. 47 Szerzej na temat wykorzystania dokumentów z Kriegsarchiv w badaniach genealogicznych: C. Tepperberg, Sources for Genealogical Research at the Austrian War Archives in Vienna (Kriegsarchiv Wien), [Wien] 2007, [@:] http://www.austria.gv.at/docview.axd?cobid=25264, dostęp: 12.04.2015. Tam też dalsze wskazówki bibliograficzne.

24 D z i e j e r o d u M o r y s ó w z e Ś l ą s k a C i e s z y ń s k i e g o... w Gwiazdce Cieszyńskiej i Dzienniku Cieszyńskim 48. Lwia część tytułów ze Śląska Cieszyńskiego została zdigitalizowana i udostępniona w bibliotekach cyfrowych. Największy zasób czasopism znajduje się w kolekcji Książnicy Cieszyńskiej w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej 49. Pod kątem czeskich czasopism najlepszym źródłem jest biblioteka cyfrowa Morawsko-Śląskiej Biblioteki Naukowej w Ostrawie (Moravskoslezská vědecká knihovna v Ostravě) 50. Także w wiedeńskiej prasie nieraz pisano o mieszkańcach Śląska Cieszyńskiego; tutaj niezastąpiony jest projekt ANNO AustriaN Newspapers Online, realizowany przez Austriacką Bibliotekę Narodową (Österreichische Nationalbibliothek) 51. Największym problemem okazała się mobilność członków rodu Morysów. Jak pisał Rafał T. Prinke w swoim poradniku: Jedną z największych trudności w badaniach genealogicznych stanowią wszelkiego rodzaje migracje. Nawet przeniesienie się jednego z przodków do sąsiedniego powiatu może stanowić problem nie do rozwiązania, a co dopiero mówić o emigracji do Stanów Zjednoczonych czy Australii. Zasadniczo znacznie łatwiej jest ustalać miejsce urodzenia czy pochodzenia poszczególnych osób cofając się wstecz (metodą retrogresywną) niż uzupełniać poszczególne linie rodowodu. Na nowym miejscu pobytu zwykle odnotowywano miejsce pochodzenia (np. w zapisie ślubu), podczas gdy tam nie ma żadnego śladu o kierunku wywędrowania, a nawet jeżeli jest, nie musi to być kierunek docelowy czy ostateczny 52. Opisani przedstawiciele rodziny Morysów żyli na terenie kilkunastu parafii na Śląsku Cieszyńskim, a kwerendą objąłem kilkanaście kolejnych, gdzie jednak nie znalazłem żadnych informacji. Jest to zresztą charakterystyczne dla prac genealogicznych, że bibliografia niemal zawsze jest skromniejsza od dokumentów w rzeczywistości wykorzystanych. Po wyczerpaniu prawdopodobnych kierunków migracji (sąsiednie parafie oraz w przypadku drugiej połowy XIX wieku także rozwijające się ośrodki przemysłowe w regionie) trudno spekulować, gdzie zdecydowali się osiedlić niektórzy przedstawiciele opisywanej rodziny. 48 Podstawowe zestawienia bibliograficzne dla tytułów polskich, niemieckich i czeskich na Śląsku Cieszyńskim to odpowiednio: S. Zahradnik, Czasopiśmiennictwo w języku polskim na terenach Czechosłowacji w latach 1848 1938, Opole 1989; B. Gröschel, Die Presse Oberschlesiens von den Anfängen biz zum Jahre 1945, Berlin 1993; J. Kubíček, Noviny a časopisy na Moravě a ve Slezsku do roku 1918. Literatura a prameny, sbírky, bibliografie, Brno 2001. 49 Opis kolekcji: Książnica Cieszyńska, [@] http://www.sbc.org.pl/dlibra/collectiondescription?dirids=110, dostęp: 22.08.2016. 50 Kramerius 5, [@] http://camea2.svkos.cz/search/, dostęp: 22.08.2016. 51 ANNO AustriaN Newspapers Online, [@:] http://anno.onb.ac.at, dostęp: 22.08.2016. 52 R.T. Prinke, Poradnik genealoga amatora, Warszawa 1992, s. 139.

Wp r o wa d z e n i e 25 Już reformy cesarza Józefa II (zniesienie poddaństwa osobistego w 1781 roku, uzyskanie przez chłopów prawa do odejścia z gruntu po przedstawieniu następcy w 1785 roku, możliwość posyłania dzieci do szkół i miast) 53 zwiększyły mobilność chłopów, którzy mieli do dyspozycji praktycznie całą rozległą monarchię Habsburgów. Przełom XIX i XX wieku zapoczątkował na szerszą skalę emigrację ze Śląska Cieszyńskiego do Stanów Zjednoczonych 54. Przeszukanie licznych baz on-line nie przyniosło pozytywnych rezultatów. Problemem była też spora popularność nazwiska Morys (także w wersji Moris lub zbliżonych), również na Morawach, czyli także w granicach monarchii Habsburgów. Dość powiedzieć, że nie licząc Jana Egidiusza [16], służącego w wojsku austriackim w czasie wojen napoleońskich udało mi się uchwycić tylko dwie osoby, które mieszkały na stałe poza granicami Śląska Cieszyńskiego (Franciszek [128] mieszkał w Krakowie, a Rudolf [132] w Grado), ale w obu przypadkach na podstawie źródeł miejscowych. *** Książka nie powstałaby w takim kształcie, gdyby nie pomoc i materiały uzyskiwane od różnych osób. Jako pierwszy próbował usystematyzować wiedzę na temat naszej rodziny Karol Morys (1938 2007), brat mojego dziadka, od którego dostałem pierwsze tablice genealogiczne. Pierwszym informatorem był mój pradziadek Karol Morys (1904 1999), szereg danych pozwolił mi uzupełnić jego brat Franciszek Morys (1921 1996). Dzięki mojemu dziadkowi, Bolesławowi Morysowi (1930 2015), uzyskałem dwanaście lat temu możliwość prowadzenia kwerend w parafii św. Marii Magdaleny w Cieszynie od tego czasu zacząłem gromadzić materiały genealogiczne na większą skalę, jak i w ogóle pracować na archiwaliach. Za materiały, wskazówki lub konsultacje chcę podziękować (w kolejności alfabetycznej) prof. Kazimierzowi Friedlowi, dr. hab. Wacławowi Gojniczkowi, dr. Jackowi Górniakowi, Wojciechowi Grajewskiemu, Petrowi Ježkowi, Wojciechowi Kiełkowskiemu, Stefanowi Królowi, Tadeuszowi Maciejiczkowi, ks. dr. Lechowi Nowakowi, Renacie Olivovej, prof. Idziemu Panicowi, prof. Januszowi Spyrze, Danucie Szczypce, Edwardowi Zagórze i Katarzynie Zbylut- -Jadczyk, a za udostępnienie metryk proboszczom parafii rzymskokatolickich 53 J. Spyra, Śląsk Cieszyński, s. 92. 54 Temat ten w ogóle wymaga kompleksowego ujęcia. Z dotychczasowej literatury: A. Pilch, Emigracje z ziem zaboru austriackiego (od połowy XIX w. do 1918 r.), [w:] Emigracja z ziem polskich w czasach nowożytnych i najnowszych (XVIII XX w.), red. A. Pilch, Warszawa 1984, s. 252, 269; D. Szczypka, Wyjazdy wiślan do Ameryki na początku XX wieku, Rocznik Wiślański 2009, t. 1, s. 106 113; M. Legocki, Z Trójwsi do Ameryki/From Trivillage to America, Cieszyn 2011; M. Morys-Twarowski, Gwiazdka Cieszyńska and the Emigration from Cieszyn Silesia to the United States of America, 1851 1887, Ad Americam. Journal of American Studies 2012, t. 13, s. 39 43.

26 D z i e j e r o d u M o r y s ó w z e Ś l ą s k a C i e s z y ń s k i e g o... i ewangelicko-augsburskich wyszczególnionych w bibliografii oraz kierownikom Urzędów Stanu Cywilnego w Goleszowie, Skoczowie, Ustroniu i Zebrzydowicach, a także czeskich odpowiedników USC (Matriční úřad) w Czeskim Cieszynie, Gnojniku, Starych Hamrach i Trzyńcu.

Pierwsze pokolenie 1. Tomasz Według metryki zgonu z 1750 roku żył 44 lata, czyli urodził się około 1706 roku, około gdyż trzeba wziąć poprawkę na fakt, że nie zawsze precyzyjnie podawano wiek zmarłego. Niestety, nie udało mi się odnaleźć jego metryki chrztu. Z pewnością był pierwszym przedstawicielem rodu Morysów w parafii w Lesznej Górnej. Kwerendy przeprowadzone w bliższych i dalszych parafiach na Śląsku Cieszyńskim pozwalają widzieć w Tomaszu protoplastę całej linii Morysów, osiadłej w tym regionie (z wyjątkiem Morysów z Siedliszcza i Starych Hamer, o czym niżej) 55. Mam nadzieję, że w przyszłości uda się ustalić miejsce pochodzenia Tomasza. Na chwilę obecną można postawić dwie hipotezy: morawską i górnośląską. Według tradycji rodzinnej, przekazanej mi przez mojego pradziadka Karola Morysa, nasza rodzina pochodziła z Moraw 56. Okazuje się, że rodzina o tym samym nazwisku mieszkała na terenie państwa hukwaldzkiego, położonego w północno-wschodnich Morawach, stanowiącego własność biskupów ołomunieckich i graniczącego ze Śląskiem Cieszyńskim. I tak już w urbarzu państwa hukwaldzkiego z 1581 roku wśród właścicieli gruntów w Myslíku wpisano Marcina Morysa 57. W sąsiednich Kozlovicach wymieniono Bartosza Starego Zająca (Bartoš stary Zajíc), ale później w jego miejsce wpisano Jerzego (Jurę) Morysa. Podobnie w miejsce innego właściciela gruntu, Jana Kalmana, wpisano Jana Morysa 58. Potomkiem Jana lub Je- 55 W indeksach ślubów parafii w Wędryni odnotowano, że w 1698 roku Jan Morys poślubił niewymienioną z nazwiska Zofię, pochodzącą prawdopodobnie z Łyżbic: Zemský archiv v Opavě [dalej: ZAO], Sbírka matrik Severomoravského kraje [dalej: SMSK], sign. Ja IX 19, Indeks ślubów parafii rzymskokatolickiej w Wędryni 1677 1800, k. 49. Oryginału księgi brak w opawskim archiwum. Nazwisko Morys nie pojawia się później na terenie parafii w Wędryni. Albo wpis je zawierający jest pomyłką osoby sporządzającej indeks (pojawia się na terenie tej parafii nazwisko Marosz; błąd też mógł znajdować się w oryginale), albo Zofia i Jan Morysowie po ślubie mieszkali poza parafią w Wędryni. 56 Silnym argumentem za prawdziwością rodzinnej tradycji jest inna informacja przekazana przez Karola Morysa o pokrewieństwie łączącym Morysów z Cisownicy i Puńcowa. Ustny przekaz znalazł potwierdzenie w księgach metrykalnych, tymczasem ostatni wspólny przodek obu linii, Jan Morys [2], urodził się w 1734 roku. 57 Sedm století zemědělských Kozlovic na Ostravsku, Kozlovice 1964, s. 17. 58 Urbář hukvaldského panství z roku 1581 (komentovaná edice), wyd. J. Al Saheb, Frýdek- -Místek 2008, s. 93 przypis 483, s. 96 przypis 520. Por. Sedm staletí, s. 13; J. Boháč, Obyvatelé

28 D z i e j e r o d u M o r y s ó w z e Ś l ą s k a C i e s z y ń s k i e g o...

P i ąt e P o k o l e n i e 95 Był także wybierany do wydziału gminy Puńców (w czasach austro-węgierskich wydział gminy był odpowiednikiem dzisiejszej rady gminy; wydziałowi ze swojego grona wybierali przełożonego gminy i co najmniej dwóch radnych). Jan Morys jako radny pojawia się w dokumentach z 1905 roku 413. Świadczy to o uznaniu, jakim cieszył się wśród gospodarzy w rodzinnej wsi (należy pamiętać, że prawa wyborcze były w tym czasie uzależnione od cenzusu majątkowego). Na dużym gospodarstwie pracował aż do śmierci. Zmarł 11 grudnia 1905 roku w Puńcowie nr 31 na atak serca 414. Tę lakoniczną informację można nieco rozwinąć. Według relacji mojego pradziadka Karola Morysa, urodzonego rok przed śmiercią Jana, jego dziadek uskarżał się na bóle w klatce piersiowej. Na wsi wierzono, że źródłem chorób jest przede wszystkim zimno, dlatego kazano mu się ciepło ubierać w miejscu, gdzie go bolało. Pewnego dnia młócąc zboże, przewrócił się i umarł. 413 APC, Akta Gminy Puńców, sygn. 1. 414 USCG, Metryki zgonów parafii rzymskokatolickiej pw. św. Jerzego w Puńcowie 1884 1950, Puńców, s. 35; PJP, Odpisy metryk ślubów i zgonów 1890 1949, Zgony, t. 3, s. 34 35 36: Herzschlag.

96 D z i e j e r o d u M o r y s ó w z e Ś l ą s k a C i e s z y ń s k i e g o... Po śmierci Jana Morysa doszło do podziału jego ziemi. W 1907 roku gospodarstwo w Puńcowie nr 43 objęli po połowie wdowa Anna i najstarszy syn Jan [119] 415. Drugi syn Józef [123] objął grunt w Puńcowie nr 31 416. Owdowiała Anna Morysowa przeniosła się później do drugiego syna; zmarła 29 sierpnia 1919 roku w Puńcowie nr 31. Przyczyną zgonu była choroba serca (Herzleiden) 417. Według relacji jej wnuka Karola Morysa, niewątpliwie uczestniczącego w pogrzebie Anny, została pochowana obok męża. Niestety, na nagrobku brak informacji o tym fakcie. 75. Jerzy Młodszy syn Jana [30] i Marii z Wojnarów urodził się 19 marca 1846 roku w Puńcowie 418. Ukończył preparandę nauczycielską w Cieszynie 419. Jerzy Morys był pierwszym nauczycielem w rodzinie Morysów. Można się domyślać, że pewien wpływ na wybór drogi zawodowej mogli mieć najbliżsi. Jak zwraca uwagę Marzena Bogus: To rodzina wspierała ambitnych młodych ludzi, aby kończyli kolejne szczeble szkół, a często wywierała naciski na kolejnego syna, niemającego możliwości gospodarzenia na niewielkim gruncie, aby uczył się, wyszedł na ludzi. Na Śląsku Cieszyńskim, odmiennie niż w innych rejonach Polski, adepci sztuki pedagogicznej wywodzili się najczęściej z rodzin chłopskich. Przynajmniej dwie z liczących się w środowisku pozycji społecznych miały swoje korzenie w wiejskich chatach, w prostych rodzinach. Ksiądz i nauczyciel były to profesje, które pozwalały polepszyć status materialny własnej, przeważnie wielodzietnej rodziny i zyskać uważanie 420. Jak podaje we wspomnieniu pośmiertnym Schlesisches Schulblatt, pracował w Mostach koło Jabłonkowa, Wierzniowicach i Boguminie 421. Z kolei według materiałów zebranych przez Jana Brodę do 1868 roku uczył w Rudzicy, 415 SRC, KW, Puńców Nr 36 69, s. 115. 416 SRC, KW, Puńców Nr 1 35, s. 411. 417 USCG, Metryki zgonów parafii rzymskokatolickiej pw. św. Jerzego w Puńcowie 1884 1950, Puńców, s. 58; PJP, Odpisy metryk ślubów i zgonów 1890 1949, s. 30. 418 PJP, Metryki chrztów, t. 6, Puńców, s. 71. 419 Schlesisches Schulblatt, nr 6 z 15.03.1890, s. 92. Na temat tej formy kształcenia nauczycieli szkół ludowych na Śląsku Cieszyńskim w tym czasie: M. Bogus, Nauczyciele szkół ludowych Śląska Cieszyńskiego w XIX i na początku XX wieku. Uwarunkowania prawne i zawodowe, Czeski Cieszyn Częstochowa 2013, s. 195 201. 420 M. Bogus, Model kariery polskiego nauczyciela na Śląsku Cieszyńskim w czasach austriackich, [w:] Tradycje kształcenia nauczycieli na Śląsku Cieszyńskim. Studia, rozprawy, przyczynki, red. W. Korzeniowska, A. Mitas, A. Murzyn, U. Szuścik, Katowice 2009, s. 29 30. 421 Schlesisches Schulblatt, nr 6 z 15.03.1890, s. 92.