SpiS rzeczy ważnych. Katalog zasobów lokalnych regionu Gór Świętokrzyskich

SpiS rzeczy ważnych Katalog zasobów lokalnych regionu Gór Świętokrzyskich

Publikacja współfinansowana przez Szwajcarię w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej Program wykorzystania potencjału regionu dla jego aktywizacji i rozwoju Publikację wydano w ramach programu Góry Świętokrzyskie naszą przyszłością. Program Góry Świętokrzyskie naszą przyszłością jest realizowany przez Ośrodek Promowania Przedsiębiorczości w Sandomierzu we współpracy z Urzędem Marszałkowskim Województwa Świętokrzyskiego, w ramach Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy. Szwajcarsko-Polski Program Współpracy powstał na mocy umowy ramowej pomiędzy Rządem Rzeczypospolitej Polskiej oraz Szwajcarską Radą Federalną. Zgodnie z założeniami umowy ramowej, realizacja Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy przyczyni się do zmniejszenia różnic społeczno-gospodarczych pomiędzy Polską a bardziej zaawansowanymi państwami rozszerzonej Unii Europejskiej oraz na obszarze Polski pomiędzy dynamicznie rozwijającymi się regionami a słabo rozwiniętymi obszarami peryferyjnymi, określonymi jako obszary tak zwanej koncentracji geograficznej (województwa: lubelskie, podkarpackie, świętokrzyskie, małopolskie). Ponadto, Szwajcarsko-Polski Program Współpracy będzie miał pozytywny wpływ na zacieśnianie współpracy bilateralnej pomiędzy Polską a Szwajcarią. ISBN 978-83-906121-3-5

Spis rzeczy ważnych Katalog zasobów lokalnych regionu Gór Świętokrzyskich Ośrodek Promowania Przedsiębiorczości Sandomierz 2012

SPIS TREŚCI CHARAKTERYSTYKA REGIONU OBJĘTEGO PROGRAMEM str. 7 KATALOG ZASOBÓW LOKALNYCH str. 13 KULTUROWO-PRZYRODNICZE materialne zasoby kulturowe str. 20 społeczne zasoby kulturowe str. 69 duchowe zasoby kulturowe str. 84 zasoby krajobrazowo-przyrodnicze str. 94 str. 19 ZAKOŃCZENIE str. 105 ważniejsza literatura str. 108 Autorzy zdjęć str. 109

wstęp Wstęp Katalog zasobów regionu Gór Świętokrzyskich został sporządzony w ramach programu Góry Świętokrzyskie naszą przyszłością, realizowanego przez Ośrodek Promowania Przedsiębiorczości we współpracy z Urzędem Marszałkowskim Województwa Świętokrzyskiego, a współfinansowanego przez Szwajcarię w ramach Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej. Program Góry Świętokrzyskie naszą przyszłością ma na celu wykorzystanie potencjału regionu na rzecz jego aktywizacji i rozwoju. Celem opracowanego katalogu jest identyfikacja zasobów lokalnych regionu Gór Świętokrzyskich rozumianych jako kulturowe dziedzictwo materialne, społeczne, duchowe i przyrodnicze oraz ich upowszechnienie. Opisano tu wybrane zasoby lokalne, które mogą być wykorzystane do rozwoju działalności gospodarczej, przy podejmowaniu inicjatyw lokalnych oraz w celach edukacyjnych. Katalog został przygotowany w oparciu o literaturę przedmiotu oraz przeprowadzone badania terenowe 1. Podstawę dokonania wyboru stanowiły zebrane dane. Używane w opracowaniu określenie region Gór Świętokrzyskich odnosi się do czterech powiatów objętych programem: kieleckiego (bez miasta Kielce), opatowskiego, ostrowieckiego (bez miasta Ostrowiec Świętokrzyski) oraz sandomierskiego. Zasoby lokalne oznaczają wszystko, co znajduje się w naszym otoczeniu, co kształtujemy, z czego korzystamy, co nam zapewnia utrzymanie, ułatwia i upiększa życie i co jest dla nas inspiracją. Zasoby te często towarzyszą nam od najmłodszych lat i stanowią nasz potencjał, nawet gdy sobie tego nie uświadamiamy, bo wyrastając w danym środowisku przywykliśmy do jego specyfiki. Wpisani jesteśmy w określoną obyczajowość, normy, wartości, zwyczaje i tradycje oczywiste dla całej społeczności, w której żyjemy. Zasoby lokalne to także wszystko to, co odziedziczyliśmy po poprzednich pokoleniach, zbiorowa mądrość i wiedza wynikające z pilnej obserwacji surowej przyrody, konieczności mozolnego jej przekształcania i oswajania, codziennej ciężkiej pracy, praktycznego wykorzystywania walorów natury. Nie jest łatwe połączenie dorobku odchodzącego w przeszłość świata, w którym rytm życia wyznaczał roczny cykl ciężkiej pracy i obcowanie ze zmieniającą się przyrodą, z potrzebami współczesnego społeczeństwa. Jednak Góry Świętokrzyskie jeden z najpiękniejszych regionów w kraju to kraina o niepowtarzalnych tradycjach i zasobach, i właśnie tutaj mariaż starego z nowym jest możliwy i korzystny zarówno dla mieszkańców, jak i turystów. W jaki sposób korzystać z zasobów regionu? Najważniejszym warunkiem powodzenia jest autentyzm, czyli skupienie się na najbliższym otoczeniu, wsłuchanie się w nie, zwrócenie uwagi na ważne niegdyś (lub nadal istotne) wartości, sięgnięcie do miejscowych tradycji i bezpośrednie z nich korzystanie albo twórcze ich przekształcenie w kontekście odpowiadającym współczesnym potrzebom. Katalog ma służyć wszystkim osobom, które zechcą korzystać z niego, by czerpać inspirację do działalności gospodarczej i społecznej oraz by pogłębiać wiedzę o niepowtarzalnych walorach regionu i możliwościach, jakie niesie ze sobą sięgnięcie do dorobku poprzednich pokoleń. 1) Badania terenowe przeprowadziła firma dra Andrzeja Kościołka LENS VISION. W niniejszej pracy wykorzystano opracowanie zbiorcze wyników badań autorstwa Ireny Godyń. 5

1. Widok ze Świętego Krzyża CHARAKTERYSTYKA REGIONU OBJĘTEGO PROGRAMEM

CHARAKTERYSTYKA REGIONU OBJĘTEGO PROGRAMEM Obszar objęty programem Góry Świętokrzyskie naszą przyszłością stanowią powiaty: kielecki, opatowski, ostrowiecki i sandomierski, leżące w północno-wschodniej części województwa świętokrzyskiego i zajmujące 4452 km 2, co stanowi 38% powierzchni województwa. Powiat kielecki zajmuje 2247 km 2 (19,19% powierzchni województwa) i jest największym powiatem w województwie, a także największym w Polsce. Powiat ten leży w centralnej części województwa i ze względu na ukształtowanie powierzchni stanowi trzon regionu świętokrzyskiego. W skład powiatu kieleckiego wchodzi 19 gmin, w tym: 4 miejsko-wiejskie: Bodzentyn, Chęciny, Chmielnik, Daleszyce, oraz 15 wiejskich: Bieliny, Górno, Łagów, Łopuszno, Masłów, Miedziana Góra, Mniów, Morawica, Nowa Słupia, Piekoszów, Pierzchnica, Raków, Sitkówka-Nowiny, Strawczyn i Zagnańsk. 2. Okolice Wiącki i Kapkazów, Pasmo Klonowskie Powiat opatowski zajmuje 912 km 2, a obejmuje 8 gmin: 2 miejsko-wiejskie: Opatów i Ożarów, oraz 6 wiejskich: Baćkowice, Iwaniska, Lipnik, Sadowie, Tarów i Wojciechowice. Powiat opatowski leży między wschodnią częścią Gór Świętokrzyskich a południowo-wschodnią częścią Wyżyny Iłżeckiej. Powiat ostrowiecki położony jest w północno-wschodniej części województwa świętokrzyskiego, zajmując 616 km 2. W skład powiatu wchodzi 6 gmin: miejska Ostrowiec Świętokrzyski, 2 miejsko-wiejskie: Ćmielów i Kunów, oraz 3 wiejskie: Bałtów, Bodzechów i Waśniów. Pod względem fizyczno-geograficznym powiat usytuowany jest w malowniczej dolinie rzeki Kamiennej. Jego północną granicę stanowi Przedgórze Iłżeckie, południową zaś Wyżyna Sandomierska. Powiat sandomierski leży we wschodniej części województwa świętokrzyskiego i zajmuje 676 km². Tworzy go 9 gmin: miejska Sandomierz, 2 miejsko-wiejskie: Koprzywnica i Zawichost, oraz 6 gmin wiejskich: Dwikozy, Klimontów, Łoniów, Obrazów, Samborzec, Wilczyce. Powiat sandomierski zajmuje głównie wschodnią część lessowej Wyżyny Sandomierskiej. W okolicach Ułanowic i Konar powiat obejmuje południowo- -wschodnie krańce Gór Świętokrzyskich. 3. Okolice Klimontowa Region objęty programem jest bardzo zróżnicowany pod względem przyrodniczo- -geograficznym. Należy także do terenów niezwykle urozmaiconych pod względem budowy geologicznej. Na niewielkim obszarze można tu znaleźć skały powstające w środkowej Europie od początku ery paleozoicznej. Cechą charakterystyczną tego terenu jest występowanie na powierzchni skał reprezentujących kolejne sekwencje ułożenia warstw geologicznych, co pozwala rekonstruować zmiany środowisk. Trzon Gór Świętokrzyskich zbudowany jest z różnych skał, w tym z najbardziej charakterystycznych skał węglanowych, które kształtowały się w okresie od dolnego kambru (570 mln lat temu) do dolnego karbonu (325 mln lat temu). Charakterystycznym elementem są tu słynne gołoborza, czyli gigantyczne rumowiska skalne, będące wielką osobliwością tych gór. Wyżyna Sandomierska pokryta jest grubą warstwą lessu, którą poprzecinały dopływy Wisły i Kamiennej oraz głębokie wąwozy i parowy. Ciekawe formy tworzą również głębokie kamieniołomy i wysokie hałdy odpadów powstałe na skutek odkrywkowej eksploatacji kopalin, a podziw budzą twory krasowe, takie jak większość z ponad 130 jaskiń odnalezionych w Górach Świętokrzyskich. Region Gór Świętokrzyskich jest też zróżnicowany pod względem klimatycznym oraz ma gęstą sieć rzeczną. W przeszłości siła spadku wody rzek świętokrzyskich wykorzystywana była do napędzania urządzeń przemysłowych. Rzekom region zawdzięcza dodatkowe walory krajobrazowe, gdyż niektóre z nich tworzą malownicze przełomy. Ważnym zasobem opisywanych ziem są również doskonałej jakości cieki podziemne, które stanowią główne źródło zaopatrzenia ludności w wodę. 8

Region Gór Świętokrzyskich charakteryzuje się wybitnymi walorami środowiska przyrodniczego. Znaczną część tych ziem stanowią obszary objęte wszystkimi spotykanymi w Polsce formami ochrony przyrody. Na terenach zalesionych, głównie w powiecie kieleckim, na szczególną uwagę zasługują: zespół jarzębiny świętokrzyskiej, wyżynny bór jodłowy, buczyna sudecka, świętokrzyska odmiana buczyny karpackiej oraz świetlista dąbrowa występująca w okolicy Chęcin. W regionie Gór Świętokrzyskich żyje kilka tysięcy gatunków zwierząt bezkręgowych. Występują tu również liczne gatunki ryb, płazów i gadów, między innymi żółw błotny. Mają tu swoje gniazda ściśle chronione ptaki: bocian czarny, cietrzew, kania ruda, orlik krzykliwy i bielik. Wśród żyjących tu ssaków są: łoś, jeleń, daniel i większość krajowych nietoperzy 2. Obszar objęty programem nie jest terenem jednolitym pod względem etnograficznym. Współcześni jego mieszkańcy są bezpośrednimi spadkobiercami dziedzictwa kulturowego kilku grup etnograficznych, różniących się między innymi sposobami gospodarowania, strojem, gwarą, mentalnością czy charakterem zabudowy zagród i wsi. Grupy te wyodrębniły się w toku dziejów pod wpływem szeregu uwarunkowań historycznych, politycznych, gospodarczych oraz geograficznych. Ich różnorodność wpływa również na obecny obraz oraz życie społeczności lokalnych, zamieszkujących opisywany obszar. CHARAKTERYSTYKA REGIONU OBJĘTEGO PROGRAMEM Powiat konecki Powiat skarżyski Powiat starachowicki Województwo świętokrzyskie powiaty objęte programem Góry Świętokrzyskie naszą przyszłością Powiat ostrowiecki Powiat włoszczowski Powiat kielecki ziemski Powiat opatowski Powiat jędrzejowski Powiat sandomierski Powiat staszowski Powiat pińczowski Powiat buski Powiat kazimierski 2) Jastrzębski Cezary, Analiza rynku regionalnego pod kątem popytu na produkty lokalne, Kielce 2010, s. 2 7. 9

CHARAKTERYSTYKA REGIONU OBJĘTEGO PROGRAMEM 4. Droga do domu w Zagrodach 6. Wąwóz lessowy w okolicach Sandomierza 5. W Glinianach 7. Most na Opatówce 10

8. Gołoborze na Łysicy 9. Skarpa z piaskowca w Górach Wysokich 10. Kwarcytowe głazy, Jeleniowska Góra 11. Bukowa Góra, Pasmo Klonowskie 11

KATALOG ZASOBÓW LOKALNYCH 12. Wiśniowy sad w okolicach Nowego

KATALOG ZASOBÓW LOKALNYCH Na podstawie literatury przedmiotu oraz przeprowadzonych badań terenowych został utworzony katalog zasobów lokalnych, rozumianych jako kulturowe dziedzictwo materialne, społeczne, duchowe i przyrodnicze, które uważamy za ważne i nieodłącznie związane z regionem objętym programem Góry Świętokrzyskie naszą przyszłością. Zasoby te, naszym zdaniem, posiadają potencjał do wykorzystania dla rozwoju aktywności gospodarczej, inicjatyw lokalnych oraz edukacji. Katalog nie uwzględnia zasobów kopalin stałych (pozyskiwanych w celach wydobywczych), w które bogate jest województwo świętokrzyskie, oraz przemysłu wydobywczego i budowlanego. Nie ujmuje on również nowożytnych budowli historycznych, obiektów muzealnych oraz związanych z martyrologią. Niniejsze opracowanie ma dostarczać inspiracji mieszkańcom obszaru objętego programem, nie obejmuje zatem zasobów, jakie wnoszą do wspólnego dorobku oni sami poprzez swoją wiedzę, umiejętności, kompetencje i twórczość artystyczną. Materialne zasoby kulturowe 1. Uprawy i przetwórstwo 1.1. Uprawy i produkty spożywcze wpisane, oraz te, które dopiero zostaną wpisane, na Listę produktów tradycyjnych, a także promowane w ramach sieci Dziedzictwo Kulinarne Świętokrzyskie jako potwierdzone zasoby o udokumentowanych lokalnych tradycjach, wymagające działań rozwojowych zarówno w zakresie produkcji, przetwórstwa, dystrybucji, jak i popularyzowania ich walorów i związku z regionem 1.2. Gospodarstwa ekologiczne oraz gospodarstwa ubiegające się o certyfikację w ramach Europejskiego Systemu Rolnictwa Ekologicznego nastawione na specjalizację w przydomowych uprawach starych odmian drzew owocowych oraz warzyw, prowadzące zarówno przydomową sprzedaż świeżych owoców i warzyw, jak i sprzedaż poza obszarem zamieszkania przy wykorzystaniu nowoczesnych form sprzedaży, oraz zajmujące się przetwórstwem z wykorzystaniem dostępnych inkubatorów przetwórstwa owoców i warzyw 1.3. Lokalne mikro i małe spółdzielnie i przetwórnie owoców i warzyw specjalizujące się w przetwarzaniu charakterystycznych miejscowych owoców i warzyw 1.4. Domowe przetwórstwo owoców i warzyw, oparte na wieloletnich tradycjach oraz inspiracjach związanych z lokalnymi odmianami, wzbogacające gospodarstwa agroturystyczne i specjalistyczne oraz gospodarstwa tworzące wspólne oferty turystyczne w ramach sieci i partnerstw, także te korzystające z dostępnych inkubatorów przetwórstwa owoców i warzyw 1.5. Stosowanie metod i technik wzbogacających jakość owoców, warzyw i przetworów (na przykład znakowanie w czasie ich dojrzewania) 1.6. Uprawa winorośli i produkcja win wraz ze sprzedażą kompleksowych usług agroturystycznych 1.7. Uprawa roślin ozdobnych, kwiatów doniczkowych, sadzonek kwiatów rabatowych, balkonowych i innych oraz ich sprzedaż 1.8. Uprawa lnu i konopi oraz ich obróbka z przeznaczeniem do wykorzystania we wszelkich możliwych aspektach 2. Hodowla i przetwórstwo 2.1. Hodowla owiec z wykorzystaniem pożytku, jaki daje runo owcze, oraz z nawiązaniem do zwyczajów z pogranicza magii i medycyny ludowej wzbogacających ofertę turystyczną 14

KATALOG ZASOBÓW LOKALNYCH 2.2. Hodowla drobiu wszystkich, również rzadkich gatunków oraz drobiu ozdobnego z wykorzystaniem przez gospodarstwa agroturystyczne w celu urozmaicenia oferty 2.3. Hodowla gołębi jako wyraz tradycji łączących wspólną pasję obudowaną gołębiarskimi zwyczajami 2.4. Produkcja wiejskiego nabiału z uwzględnieniem serów twarogowych zgodnych z miejscowymi tradycjami z wykorzystaniem przez gospodarstwa agroturystyczne i lokalnych przetwórców oraz ich sprzedaż 2.5. Lokalne przetwórstwo mięsa oparte na tradycyjnych domowych wyrobach masarskich oraz jego sprzedaż 3. Obiekty przemysłu wiejskiego 3.1. Małe olejarnie o lokalnym zasięgu, w tym stosujące tradycyjne metody tłoczenia oleju 3.2. Gręplarnie w rejonach hodowli owiec 3.3. Kaszarnie i młyny o lokalnym zasięgu, w tym stosujące tradycyjne metody produkcji 4. Przemysł drzewny i rzemiosło 4.1. Ciesielstwo i stolarstwo z umiejętnościami: remont i odnawianie starych domów z zachowaniem ich cech charakterystycznych dla miejscowego budownictwa; zestawianie starych drewnianych domów odnajdywanych w terenie i przenoszonych na nowe miejsca 4.2. Wyrób gontów dla potrzeb zabytkowych obiektów oraz innych budowli wznoszonych współcześnie 4.3. Stolarstwo meblowe, w tym nawiązujące do wzorów tradycyjnych 4.4. Bednarstwo 4.5. Wyrób drobnych sprzętów i naczyń domowych 5. Zabawki ludowe wyrób drewnianych oraz szmacianych zabawek w oparciu o miejscowe tradycje 6. Plecionkarstwo wyrób przedmiotów z naturalnych surowców plecionkarskich (słomy, wikliny, rogożyny, korzeni i pędów krzewów i drzew) 7. Ceramika gliniana wyrób, pokazy i nauka zawodu 8. Kowalstwo w tym z wykorzystaniem tradycyjnych wzorów 9. Tkactwo, tkaniny, stroje oparte na miejscowych tradycjach ludowych 9.1. Odtworzenie tkactwa płóciennych i wełnianych samodziałowych tradycyjnych tkanin w celach gospodarczych i edukacyjnych 9.2. Wzornictwo i projektowanie tkanin czerpiące inspiracje z tradycyjnych rodzajów tkanin lnianych i wełnianych, ich faktury, splotów i tradycyjnych zestawień kolorystycznych 9.3. Krawiectwo oraz projektowanie ubiorów i dodatków, z wykorzystaniem form, wzorów oraz kompozycji zdobniczych i elementów dawnych strojów, z zachowaniem harmonii, rytmu i symetrii charakterystycznych dla regionalnego stroju stanowiącego spójną całość 15

KATALOG ZASOBÓW LOKALNYCH 9.4. Transponowanie typów ornamentów, splotów rękodzielniczych, faktur tkanin oraz tradycyjnych zestawień kolorystycznych na różne inne materiały czy techniki 10. Szewstwo korzystające z wzornictwa obuwia tradycyjnego SPOŁECZNE ZASOBY KULTUROWE 11. Obrzędowość rodzinna 11.1. Wesele tworzenie scenariuszy widowisk i tworzenie ofert z wykorzystaniem tradycyjnych elementów, atrybutów i symboliki związanej z dawnym obrzędem 12. Obrzędowość doroczna zimowe obrzędy i zwyczaje 12.1. Boże Narodzenie i magia dobrego początku edukacja w zakresie symboliki i przebiegu tradycyjnego święta 12.2. Ozdoby i dekoracje bożonarodzeniowe popularyzacja i kontynuacja zwyczaju wykonywania ozdób i atrybutów świątecznych, połączona z edukacją w zakresie symboliki i integracją związaną z pracą wykonywaną wspólnie, a także sprzedaż ozdób 12.3. Zwyczaj chodzenia po kolędzie popularyzacja zwyczaju chodzenia po kolędzie w oparciu o opracowane scenariusze z wykorzystaniem tradycyjnych atrybutów kolędniczych, edukacja w zakresie symboliki zwyczaju, a także sprzedaż atrybutów kolędniczych 12.4. Pieczywo obrzędowe popularyzacja szczodraków i symboliki z nimi związanej, sprzedaż 12.5. Ostatnie dni karnawału ostatki, kusoki popularyzacja i kontynuacja zwyczajów jako wartości społecznej cementującej lokalne wspólnoty poprzez widowiska według opracowanych scenariuszy, odkrywających symboliczne znaczenie zwyczajów, oraz poprzez różne formy edukacji 12.6. Środa Popielcowa popularyzacja i kultywowanie zwyczajów kobiecych edukacja w zakresie symboliki ludowej, integracja oraz współdziałanie 13. Obrzędowość doroczna wiosenne obrzędy i zwyczaje 13.1. Palmy wielkanocne i pisanki oraz zwyczaje związane ze świętem Wielkanocy popularyzacja i upowszechnianie wykonywania pisanek i palm wielkanocnych oraz innych zwyczajów związanych z Wielkanocą w różnych formach, w tym w formie wspólnych zajęć, wraz z edukacją w zakresie symboliki, a także sprzedaż wykonanych przedmiotów 14. Obrzędowość doroczna letnie oraz jesienne obrzędy i zwyczaje 14.1. Wianki święcone w oktawę Bożego Ciała popularyzacja i kontynuacja zwyczaju, w tym sprzedaż wianków, połączona z edukacją w zakresie symboliki 14.2. Zwyczaje sobótkowe organizowanie i wzbogacanie organizowanych współcześnie sobótek o tradycyjne elementy oraz edukacja w zakresie symboliki 14.3. Święta zakończenia zbiorów i pracy kontynuacja i wzmacnianie ich odbioru poprzez wprowadzanie elementów dawnej obrzędowości odnoszącej się do więzi społecznych, jaką buduje wspólna praca 15. Targi i jarmarki poprawa infrastruktury, sprzedaż i promocja produktów lokalnych 16

KATALOG ZASOBÓW LOKALNYCH DUCHOWE ZASOBY KULTUROWE 16. Sztuka zdobnicza 16.1. Ozdoby domowe i umiejętność ich wykonywania popularyzacja starych miejscowych form zdobnictwa wnętrz, w tym dla potrzeb agroturystyki oraz instytucji publicznych, a także organizacja konkursów oraz edukacja i integracja wokół wspólnych zajęć 16.2. Twórczość artystyczna popularyzacja i wykorzystywanie gwary, a także prostych form wspólnego muzykowania, śpiewu, opowiadania legend i innych wspólnych zajęć 17. Pielgrzymki i odpusty rozwój infrastruktury, wyrób pamiątek 18. Elementy demonologii popularyzacja w różnych formach elementów demonologicznych związanych z miejscowymi tradycjami 19. Medycyna ludowa wykorzystanie ziół w celach leczniczo-higienicznych oraz przyprawowych, edukacja zielarska oraz sprzedaż ziół i specyfików zielarskich ZASOBY KRAJOBRAZOWO-PRZYRODNICZE 20. Architektura zachowanie istniejących elementów dawnego krajobrazu przestrzennego wraz z małą architekturą, projektowanie z wykorzystaniem starych wzorów (materiał, konstrukcja, detale), edukacja, inicjatywy na rzecz ochrony krajobrazu, dbanie o substancję zabytkową oraz umiejętne łączenie tradycji z nowoczesnością 21. Ciekawe zjawiska przyrodnicze popularyzacja, oznakowanie miejsc i informacja 22. Lasy i zbiorniki wodne sportowe i rekreacyjne wykorzystanie walorów przyrodniczych (szlaki piesze, rowerowe, jeździeckie, kajakowe, narciarskie), rozwój infrastruktury wokół nich, wyznaczanie i znakowanie szlaków 23. Ślady prehistorycznej przeszłości przyrodniczej popularyzacja, oznakowanie miejsc i informacja, inicjatywy wizualizacji 24. Antyczna metalurgia żelaza popularyzacja, oznakowanie miejsc i informacja, inicjatywy wizualizacji 25. Ślady archeologicznej przeszłości kulturowej popularyzacja, oznakowanie miejsc i informacja, inicjatywy wizualizacji 26. Kamieniarstwo artystyczna obróbka kamienia 27. Obróbka kamienia i minerałów biżuteria 28. Gromadzenie wiedzy o lokalnych zasobach kulturowych oraz przyrodniczych dokumentacja i popularyzacja w różnych formach 17

13. Wąwóz lessowy w okolicach Sandomierza

MATERIALNE ZASOBY KULTUROWE Uprawy i przetwórstwo Materialne zasoby kulturowe 1. Uprawy i przetwórstwo 14, 15. Pola uprawne w okolicach Klimontowa i Sandomierza Region objęty programem jest zróżnicowany rolniczo. Powiat kielecki ma charakter przemysłowo-rolniczy i tylko jego południowo-wschodnia cześć stanowi zaplecze dla produkcji żywności, w tym ekologicznej. W produkcji roślinnej przeważa uprawa zbóż, ziemniaków i truskawek. Truskawki uprawiane są głównie w gminie Bieliny oraz w gminie Górno, w pozostałych gminach ich uprawa nie odgrywa większej roli. Skala produkcji zboża, owoców i warzyw w powiecie kieleckim nie ma większego znaczenia towarowego, są najczęściej uprawiane na potrzeby własne gospodarstw. Część z nich sprzedawana jest bezpośrednio przez rolników na giełdach rolnych i targowiskach. Część trafia do firm przetwórstwa płodów rolnych znajdujących się na terenie województwa świętokrzyskiego. Warunki klimatyczno-glebowe na terenie powiatu ostrowieckiego sprzyjają rozwojowi rolnictwa. W gminie Waśniów oraz części gmin: Ćmielów i Bodzechów występują gleby dobre i bardzo dobre. Gleby słabsze występują na obszarze północno-zachodnim. Pośród upraw dominują zboża, przede wszystkim pszenica. Powszechnie uprawiane są również: jęczmień, buraki cukrowe, ziemniaki i gryka. Rolnictwo jest natomiast podstawowym działem gospodarki powiatu opatowskiego. Są tu sprzyjające warunki przyrodnicze do produkcji rolniczej. Użytki rolne zajmują niemal 80% powierzchni powiatu, 63% użytków rolnych to bardzo dobre i dobre ziemie pszenno-buraczane, pozostałe 37%, to gleby żytnio-ziemniaczane, gorszej jakości. Wyróżnikiem powiatu sandomierskiego jest bardzo dobra jakość gleb. Są to czarnoziemy powstałe na warstwie głębokiego lessu oraz mady w dolinie Wisły, co przy sprzyjających warunkach klimatycznych (długi okres bezprzymrozkowy oraz równomierne nasłonecznienie i rozłożenie opadów) umożliwiło rozwój ogrodnictwa i warzywnictwa na najwyższym poziomie, sięgającego tradycjami bardzo odległych czasów. 1.1. Uprawy i produkty spożywcze z Listy produktów tradycyjnych i należące do sieci Dziedzictwo Kulinarne Świętokrzyskie Każdy z powiatów objętych programem może pochwalić się uprawami i produktami spożywczymi spełniającymi określone, restrykcyjne wymagania i wpisanymi na Listę produktów tradycyjnych, prowadzoną przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. W regionie objętym programem należą do nich między innymi następujące uprawy i produkty: truskawka bielińska, której uprawę rozpoczęto już w latach 50. XX wieku i która w znaczący sposób zmieniła życie mieszkańców tego rejonu. Mikroklimat gminy sprzyja uprawie truskawek, a wielkość areału oscyluje w granicach 700 ha, z plantacjami sięgającymi do 1,5 ha powierzchni, kasza jaglana gierczycka produkowana na bazie materiałów hodowlanych prosa sprowadzonego do Gierczyc w okresie międzywojennym, o niepowtarzalnych walorach dietetycznych i smakowych, 20

jabłka sandomierskie pochodzące z licznych sadów, będących spadkobiercami tradycji sięgających aż końca XII wieku, kiedy to ich uprawę zainicjowali cystersi przy klasztorze w Koprzywnicy; już w XVII wieku Sandomierz opisywano jako miasto skąpane w sadach, wiśnia nadwiślanka jest lokalnym typem wiśni sokowej, której pierwsze nasadzenia pojawiły się na początku XX wieku w miejscowości Słupia Nadbrzeżna. Wiśnia nadwiślanka, jako jeden z niewielu produktów w Polsce, została wpisana przez Komisję Europejską do Rejestru Chronionych Nazw Pochodzenia. Certyfikatem Chroniona Nazwa Pochodzenia oznaczone są owoce wiśni nadwiślanki, przeznaczone zarówno do przetwórstwa przemysłowego, jak i do bezpośredniego spożycia ze względu na wyjątkowe walory smakowe. Nazwa wiśnia nadwiślanka nie posiada odpowiednika łacińskiego. Jest to wiśnia, która stanowi wyselekcjonowaną siewkę pochodzącą od wiśni karłowatej. Wiśnia karłowata rozmnaża się wegetatywnie przez odrosty korzeniowe. Na terenie województwa świętokrzyskiego wiśnia nadwiślanka może być uprawiana tylko w powiecie opatowskim, w gminach Ożarów i Tarłów. Obszar, na którym jest wytwarzana wiśnia nadwiślanka, położony jest w pasie nadwiślańskim (stąd jej nazwa), charakteryzuje się zbliżonymi warunkami środowiskowymi oraz wapiennym lub wapienno-gliniastym podłożem. Grubość warstwy ornej na ogół nie przekracza 0,5 m, a pod nią występuje lita skała wapienna. Na warunki klimatyczne występujące na opisywanym obszarze wpływ ma także położenie tych terenów na brzegach największej rzeki w Polsce Wisły, która w swoim najbliższym otoczeniu kształtuje swoisty mikroklimat 3. Z każdym rokiem na Liście produktów tradycyjnych przybywa także przetworów owocowo-warzywnych i produktów kulinarnych pochodzących z regionu objętego programem. Jest to szczególnie istotne, ponieważ na Liście znalazły się produkty cenne na przykład ze względu na to, że nawiązują do dawnych obrzędów jak szczodraki, czyli rogaliki, którymi obdarowywano dzieci chodzące po szczodrakach w okresie świąt Bożego Narodzenia; albo te, które sięgają do najstarszych sposobów konserwowania owoców jak susz owocowy dębniacki; czy te, które wykorzystują dziko rosnące krzewy, o właściwościach nie tylko smakowych, ale również leczniczych jak konfitury z jarzębiny; lub wreszcie te, które przetwarzają owoce w sposób niezwykły, nieznany w innych regionach jak ser jabłeczny. Wielu mieszkańcom regionu znane są krówki opatowskie, umieszczone na Liście, których nie pomylą z wieloma innymi krówkami obecnymi na rynku. Teraz ważne jest, by ich rzeczywiście wyborny smak mogli poznać inni. Sieć Dziedzictwo Kulinarne Świętokrzyskie, prowadzona przez Urząd Marszałkowski Województwa Świętokrzyskiego w ramach Europejskiej Sieci Dziedzictwa Kulinarnego, wspiera według ustalonych zasad lokalną produkcję żywności naturalnej, bezpiecznej i smacznej oraz rozwój turystyki kulinarnej 4. Wartość i zalety produktów wpisanych na Listę produktów tradycyjnych oraz wspieranych w ramach sieci Dziedzictwo Kulinarne Świętokrzyskie zostały potwierdzone, należy teraz zwiększać skalę ich produkcji, przetwórstwa, dystrybucji i promocji. MATERIALNE ZASOBY KULTUROWE Uprawy i przetwórstwo 16,17. Sady stare i nowoczesne 1.2. Gospodarstwa ekologiczne Na obszarze objętym programem wzrasta również z roku na rok liczba certyfikowanych gospodarstw ekologicznych oraz gospodarstw ubiegających się o certyfikację w ramach Europejskiego Systemu Rolnictwa Ekologicznego. Chociaż według informatorów badań prowadzonych w ramach programu znakiem czasu jest zmniejszająca się skala upraw roślin okopowych i zbóż, zaznaczająca się na całym omawianym terenie ze względu na malejącą opłacalność produkcji i malejący popyt, to wszyscy wskazują potrzebę utrzymania dawnych odmian roślin, w związku z ich niezaprzeczalnymi walorami smakowymi i powszechnym przekonaniem o tym, że 3) http://www.minrol.gov.pl/pol/jakosczywnosci/produkty-regionalne-i-tradycyjne/ Lista-produktow-tradycyjnych/woj.- swietokrzyskie; Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, 6.5.2009 PL, C 104/21. 4) http://www.sejmik.kielce.pl/dziedzictwokulinarne-swietokrzyskie-,19563.html 21

MATERIALNE ZASOBY KULTUROWE Sady w okolicach Ożarowa i Sandomierza Przetwory świętokrzyskie 18. 20. 19. 21. 22

22. 23. 25. 24. 23

MATERIALNE ZASOBY KULTUROWE Uprawy i przetwórstwo są zdrowe. Informatorzy wymieniają całą gamę starych odmian drzew owocowych, zbóż i roślin, których uprawę ich zdaniem warto kontynuować (jabłka: szare i złote renety, kronselki, antonówki, boskop, bojken, papierówki, malinówki, kosztele, koksy pomarańczowe, lagierówki, jonatany; gruszki: klapsy, księżówki, cukrówki, podolanki, smółki; śliwki: węgierki, damachy; białe porzeczki, białe czereśnie sercówki; proso, orkisz, gryka, soczewica, rzepa, buraki cukrowe, facelia dla pszczół, len, konopie. W związku z coraz większym zainteresowaniem produktami tradycyjnymi i ekologicznymi ma szansę specjalizacja w przydomowych uprawach starych odmian drzew owocowych i warzyw oraz na przykład zapraszanie potencjalnych klientów do zbioru na miejscu lub organizowanie dostaw dla mieszkańców większych aglomeracji w zorganizowanej grupie przy wykorzystaniu nowoczesnych form sprzedaży (dostawa do domu w odpowiedzi na zamówienie internetowe). Są w kraju dobre przykłady tego rodzaju działalności. 1.3. Lokalne mikro i małe spółdzielnie i przetwórnie owoców i warzyw Sprzyjający mikroklimat w rejonie Sandomierza pozwala na prowadzenie sadów i plantacji wielu rodzajów drzew i krzewów owocowych. Oprócz sadów jabłoniowych, czereśniowych, gruszkowych, śliwowych czy wiśniowych w rejonie istnieją sprawdzone tradycje uprawy czerwonej i czarnej porzeczki cenionej na świecie za walory smakowe. Białą porzeczkę można także spotkać w przydomowych ogrodach. Okolice Sandomierza słyną z sadów morelowych i brzoskwiniowych, które w polskich warunkach klimatycznych mogą istnieć w bardzo niewielu miejscach. Rejon Dwikóz jest znany z upraw doskonałych warzyw, szczególnie pomidorów. Świeże owoce i warzywa z ziemi sandomierskiej, podobnie jak bielińskie truskawki, są sprzedawane na rynku hurtowym głównie w postaci nieprzetworzonej. 1.4. Domowe przetwórstwo owoców i warzyw 26. Przy tak znaczących zasobach przeróżnych odmian owoców i warzyw w regionie objętym programem brakuje przetwórni produkujących choćby na niewielką lokalną skalę przetwory na miejscu. Wieloletnie tradycje domowego przetwórstwa owoców i warzyw mogą wzbogacać gospodarstwa agroturystyczne i specjalistyczne, tworzące wspólne oferty turystyczne w ramach sieci i partnerstw. Obok tradycyjnych powideł, konfitur, dżemów, soków, kompotów, galaretek i przecierów ciekawą propozycją mogą być kandyzowane morele, wiśnie, porzeczki. Truskawki, których uprawa tak dobrze wpisała się w krajobraz bieliński, powinny być choćby w niewielkim stopniu przetwarzane na miejscu. Może oprócz poszukiwań możliwości zbudowania chłodni (co wydaje się niezbędne), należałoby także rozpocząć produkcję kandyzowanych truskawek w czekoladzie na niewielką skalę? Czereśnie, gruszki, śliwki czy dynie to świetny materiał na przystawki w formie przetworów w zaprawach octowych. Warto też wrócić do kompozycji sałatek z miejscowych warzyw pasteryzowanych w słoikach, robionych według starych przepisów w tym z zielonych pomidorów, niegdyś bardzo popularnych na naszych stołach. Suszenie jest najprostszą metodą konserwacji, dostępną dla każdego i w każdych niemal warunkach, bez konieczności stosowania skomplikowanego i wyszukanego sprzętu. Dlatego też jest najstarszym i najpopularniejszym dawniej sposobem gromadzenia zapasów na zimę, który z powodzeniem stosuje się również obecnie. Niegdyś na całym terenie objętym programem powszechnie suszyło się na własne potrzeby jabłka, śliwki i gruszki. Fakt, że na rynku są dostępne suszone owoce, nie oznacza, że nie warto proponować sprzedaży tradycyjnie suszonych jabłek, gruszek, śliwek, moreli, 24

brzoskwiń, wiśni, malin, a także owoców leśnych, grzybów oraz ziół jako produktów lokalnych. Susz owocowy dębniacki wpisany na Listę produktów tradycyjnych jest zachęcającym przykładem. MATERIALNE ZASOBY KULTUROWE Uprawy i przetwórstwo 1.5. Stosowanie metod i technik wzbogacających jakość owoców, warzyw i przetworów Wszelkie inne formy działań, jak na przykład znakowanie owoców w czasie ich dojrzewania okazjonalnymi napisami, to ciekawy pomysł, który, choć wymaga dodatkowych nakładów pracy, może przynieść także większe korzyści. 1.6. Uprawa winorośli Dzięki sprzyjającym warunkom geograficznym i klimatycznym na ziemi sandomierskiej już od XIII wieku, kiedy do Sandomierza przybyli dominikanie, z powodzeniem uprawiano winorośl i produkowano wino gronowe, sprzedawane nawet daleko poza granicami kraju. Zapomniane winnice zaczynają się w ostatnich latach odbudowywać staraniem zaangażowanych pasjonatów i enologów, którzy współpracując ze sobą, oferują turystom wędrówki szlakiem winnic. Zorganizowani właściciele winnic proponują degustację win wzbogaconą o dodatkowe atrakcje turystyczne, ukazujące piękno i walory tej ziemi i zachęcające do pozostania na dłużej w lokalnych gospodarstwach agroturystycznych. Wspólna oferta, oparta na wielu powiązanych ze sobą elementach, wzmacnia pozytywny przekaz i jest niewątpliwie pożądanym kierunkiem rozwoju. 27. Winnice w okolicach Sandomierza 1.7. Uprawa roślin ozdobnych Powiat sandomierski znany jest również z uprawy roślin ozdobnych, kwiatów doniczkowych i sadzonek kwiatów rabatowych, balkonowych oraz w okresie uroczystości Wszystkich Świętych różnorodnych odmian chryzantem, sprzedawanych nie tylko na miejscowych placach targowych. Wiele osób prowadzących ten rodzaj upraw ma dużą wiedzę na temat kwiatów i roślin ozdobnych, osiągając wysoki stopień specjalizacji. Informatorzy badań prowadzonych w ramach programu wskazują również na potrzebę kontynuowania upraw starych roślin ogrodowych, takich jak malwy, piwonie, astry, nagietki. Trzeba o tym pamiętać i o ich uprawę również zadbać. 1.8. Uprawa lnu i konopi Znamienne jest niemal całkowite zaniechanie uprawy lnu i konopi powszechnych dawniej w całym regionie, a zwłaszcza w okolicach Bodzentyna. Wielu starszych informatorów badań prowadzonych w ramach programu podkreśla ten fakt i uważa, że uprawa tych roślin powinna być utrzymana, jako że z lnu i konopii wytwarza się wiele pożytecznych produktów, takich jak naturalne włókno, wartościowe tkaniny, sznury i powrozy, smaczny i zdrowy olej, a nawet ekologiczne płyty paździerzowe i inne przedmioty). Niektórzy argumentują, że: powinno się uprawiać len, bo jest przy nim dużo pracy i ludzie mieliby gdzie pracować. Warto przywrócić uprawę lnu i konopi właśnie ze względu na wielorakie zastosowania tych roślin. Szczególnie ciekawie wygląda potencjał gminy Bodzentyn, gdzie dawniej dominowała uprawa lnu, a jej przywrócenie może zostać wielowąt- 28. Pelargonie zdobiące Sandomierz 25

MATERIALNE ZASOBY KULTUROWE Uprawy i przetwórstwo Hodowla i przetwórstwo kowo wykorzystane w poszerzeniu oferty turystycznej, na przykład poprzez wprowadzenie nietuzinkowych zajęć i pokazów obróbki lnu i tkactwa, a także produkcję wartościowych tkanin samodziałowych oraz oleju lnianego, który może być przeznaczony zarówno do celów spożywczych, jak i do ludowego lnianego SPA, wykorzystującego dobroczynne działanie tego oleju na skórę i włosy. Dodatkowym aspektem mogłoby być sprzedawanie oleju w tradycyjnych glinianych butelkach, tak zwanych olejakach, które dawniej były wyrabiane przez miejscowych garncarzy, właśnie do przechowywania oleju. 2. Hodowla i przetwórstwo Hodowla zwierząt miała dawniej charakter przydomowy żadne gospodarstwo wiejskie nie mogło się obejść bez siły pociągowej koni, bez mięsa i nabiału od kur, krów i kóz, bez świątecznej wędzonki wieprzowej, ani też bez nawozu wytwarzanego przez cały ten gospodarski inwentarz. Współcześnie nastąpił znaczny spadek liczby zwierząt w hodowli przydomowej, a zwłaszcza krów i koni w powiatach sandomierskim i opatowskim oraz owiec we wszystkich powiatach objętych programem. I chociaż wielu informatorów badań prowadzonych w ramach programu uważa, iż warunki/tereny do hodowli są nadal sprzyjające, trudno jest jednoznacznie określić ewentualny potencjał i możliwości przywrócenia większego pogłowia zwierząt w gospodarstwach wiejskich, ponieważ uwarunkowane jest to wieloma złożonymi czynnikami. 29. U podnóża Pasma Klonowskiego 2.1. Hodowla owiec Na szczególną uwagę zasługuje potencjał ukryty w hodowli owiec dawniej powszechnej, dziś w zaniku. Owce dostarczały runa nie tylko na wspaniałe regionalne pasiaki świętokrzyskie, ale też na swetry, chusty i inne domowe wyroby z własnoręcznie uprzędzionej wełny na całym terenie objętym programem. Ten walor może być z powodzeniem wykorzystywany również obecnie, choć w nieco zmienionym charakterze. Z hodowlą owiec związane są też zwyczaje z pogranicza magii i medycyny ludowej, co może mieć znaczenie w kontekście różnicowania i rozwoju oferty turystycznej regionu. Na podkreślenie zasługuje fakt, że wielu badanych informatorów uważa, iż w najbliższej im okolicy istnieją odpowiednie warunki do hodowli owiec. 2.2. Hodowla drobiu Utrzymujący się obecnie dość wysoki, zdaniem informatorów, poziom przydomowej hodowli kur i kaczek jest pozytywnym sygnałem, wskazującym na możliwość rozwoju hodowli drobiu wszelkiego rodzaju, również rzadkich gatunków. Warto rozważyć też zwiększenie obecnego poziomu hodowli gęsi. Gęsina ostatnio wraca do łask i jest dobrym materiałem na wypromowanie regionalnego specjału nie tylko dla turystów, a obecność chmielnickiej gęsi pieczonej na Liście produktów tradycyjnych to potwierdza. 2.3. Hodowla gołębi 30. W Pielaszowie Interesującym kierunkiem rozwoju przydomowych hodowli mogą być podejmowane przez mieszkańców regionu inicjatywy związane z hodowlą drobiu ozdobnego. 26

Istotną, nie tylko ze względów gospodarczych, ale i społecznych, wydaje się hodowla gołębi, utrzymująca się na wysokim poziomie zarówno dawniej, jak i obecnie, szczególnie jak wynika z zebranych informacji w powiecie sandomierskim i kieleckim. Jest to hobby nie tylko członków stowarzyszeń hodowców gołębi, ale też osób niezrzeszonych, które łączy wspólna pasja obudowana gołębiarskimi zwyczajami. Biorąc pod uwagę odnotowaną w terenie dużą skalę hodowli gołębi, można przyjąć, że ma ona również potencjał rynkowy, wynikający między innymi z faktu, iż niektóre egzemplarze gołębi mogą osiągać wysokie ceny. Potencjał rynkowy ma również produkcja i sprzedaż karmy dla ptaków. MATERIALNE ZASOBY KULTUROWE Hodowla i przetwórstwo 2.4. Produkcja wiejskiego nabiału Przyszłościowe wydają się też lokalna domowa wytwórczość tradycyjnego nabiału oraz rozwój lokalnego przetwórstwa mięsa opartego na tradycyjnych domowych wyrobach masarskich. Wyroby wspomnianego wyżej lokalnego przetwórstwa mogłyby znajdować nabywców zarówno wśród miejscowej ludności, jak również na większych rynkach zbytu, a także wśród turystów korzystających z usług gospodarstw agroturystycznych. Rozwój agroturystyki może mieć też wpływ na zwiększenie wielkości hodowli innych zwierząt, od których pozyskuje się surowce na produkty domowego wyrobu mogące znajdować nabywców wśród turystów. Niegdyś na całym terenie objętym programem powszechnie wyrabiano sery twarogowe z mleka krowiego. Oto jedna z wypowiedzi dotyczących dawnych sposobów wyrobu serów podsuszanych, które nadawały się do dłuższego przechowywania w erze przedlodówkowej : Sery podwędzane z mleka krowiego wyrabiane dawniej: jak już serek wyjęty z praski był trochę obeschnięty, to się robiło osłonkę ze słomy (pęczek słomy związany u dołu i u góry w środek ser) i w tej osłonce wisiał nad blachą przy szyberku. Nieraz się tego dymu troszkę specjalnie puściło, a i blacha nigdy przecież szczelna nie była, więc jak już tak przeszedł tym dymem to była fantazja! Moja mama dodawała trochę kminku albo mięty, ziół sporo jeszcze przed włożeniem sera do woreczka, w którym ociekał, tak że te dodatki były wymieszane w całym serze. Ja sama też bym umiała takie sery robić. Nabiał uzyskany od hodowanych zwierząt służył nie tylko do zaspokajania potrzeb konsumpcyjnych rodziny, ale był sprzedawany i traktowany raczej jako źródło gotowego grosza na bieżące potrzeby. Najczęściej sprzedawano jajka, mleko, śmietanę, masło i sery własnego wyrobu. Według informacji uzyskanych od badanych osób sery sprzedawano dawniej głównie na targach i placach handlowych w pobliskich miasteczkach, a także sąsiadom i znajomym oraz roznoszono je po domach, często do tych samych odbiorców. Potencjał, jaki tkwi w tym rodzaju domowych wyrobów, jest nie do przecenienia. Mający wielowiekową tradycję rynek zbytu na wiejski nabiał jest bezcennym kapitałem, obecnie niewykorzystywanym przez mieszkańców wsi, których miejsce chętnie zajęły duże koncerny nabiałowe z powodzeniem polecające serki babuni, wiejskie i inne wyroby będące wiejskimi tylko z nazwy. Nabiał może być świetnie zagospodarowany przez gospodarstwa agroturystyczne. Lokalni producenci mogliby włączyć do swojej oferty dawne sery podsuszane z dodatkami. Sery te mogłyby też być ozdobnie pakowane w osłonki słomiane przypominające słomianki, w jakich suszyły się sery domowej roboty. 31. Biały ser, który w okolicach Sandomierza podsuszano 2.5. Przetwory mięsne i alkoholowe Wyroby masarskie należą niewątpliwie do najbardziej popularnych miejscowych wyrobów domowych i mają największy potencjał rynkowy. Obecnie wyroby te są również wytwarzane lokalnie w przebogatym wyborze na całym badanym terenie. Lokalne trady- 27

MATERIALNE ZASOBY KULTUROWE Nabiał i wędliny świętokrzyskie Miejscowa kasza jaglana, olej lniany i tak zwane praznole 32. 33. 34. 28

35. 37. 36. 29

MATERIALNE ZASOBY KULTUROWE Hodowla i przetwórstwo Obiekty przemysłu wiejskiego cje masarskie są tak wartościowe, że już kilka wyrobów masarskich z regionu objętego programem znajduje się na Liście produktów tradycyjnych. Także regionalne miody pitne i nalewki to obecnie wyroby modne i poszukiwane przez turystów. Jednak podstawowym problemem związanym z tymi wyrobami jest brak odpowiednich regulacji prawnych umożliwiających produkcję i sprzedaż takich trunków. W czasie badań zidentyfikowano istniejące możliwości rozwoju w tym zakresie na terenie objętym programem. Uzyskane wyniki badań jednoznacznie wskazują na ogromny potencjał rynkowy tkwiący w produkcji lokalnych wyrobów spożywczych. Osoby biorące udział w badaniu zgodnie deklarują, iż chętnie nabywałyby wszystkie możliwe przetwory i wyroby wykonane na miejscu domowymi sposobami. Chętnie kupowano by nabiał wszelkiego rodzaju, wyroby masarskie, przetwory z owoców i warzyw, miód, chleb i olej. Bardzo wiele osób z całego terenu objętego programem, które potrafią wytwarzać różne domowe smakołyki, zadeklarowało, iż robiłyby przetwory i inne wyroby, jeśli byłaby możliwość ich zbytu. 3. Obiekty przemysłu wiejskiego Młyny, wiatraki, folusze były niegdyś powszechnym elementem krajobrazu. Wraz z rozwojem technologicznym ustąpiły miejsca fabrykom i przestały pełnić swoje funkcje. Nieużytkowane, przeważnie popadały w ruinę i szkoda, że większość z nich zniknęła z krajobrazu bezpowrotnie. Jeśli wzrośnie zapotrzebowanie na niektóre produkty w nich wytwarzane, to wybrane obiekty mają szansę znów zacząć pracować. 3.1. Olejarnie 38. Olej lniany Powrót do uprawy lnu i konopi może stworzyć także szansę na funkcjonowanie niewielkich olejarni, tak niegdyś popularnych w regionie objętym programem, a dzisiaj spotykanych już sporadycznie. Oleje roślinne były dawniej podstawowym źródłem tłuszczów w pożywieniu mieszkańców wsi, bo tłuszcze pochodzenia zwierzęcego stanowiły niecodzienny rarytas. Trzeba jednak pamiętać, iż nawet oleje roślinne nie były stałym gościem na stołach wiejskich, ponieważ dostęp do nich był ograniczony długimi okresami ściśle niegdyś przestrzeganych postów, a także zamożnością poszczególnych rodzin. Oleje roślinne miejscowego wyrobu zajmowały dawniej ważne miejsce nie tylko w kuchni ludności wiejskiej, ale także w innych dziedzinach życia: olej robiono z lnu; był zanoszony w misce do kościoła na światło, makuch (reszta wyciśnięta z rzepaku) dawano krowom, były bardzo dojne oto wypowiedzi informatorów badań prowadzonych dla potrzeb programu. Przed laty olejarnie były łatwo dostępne, ponieważ znajdowały się w wielu miejscowościach (jedna olejarnia przypadała zwykle na kilka wsi). Ich stosunkowo duża liczba wskazuje na duże dawniej zapotrzebowanie, a więc także na duże spożycie oleju tłoczonego na miejscu, co może świadczyć o potencjalnych możliwościach zbytu również obecnie. W wiejskich olejarniach olej wyrabiano najczęściej z rzepaku, lnu, konopi, maku, słonecznika, ale także z gorczycy i oleistych roślin dziko rosnących. Według informacji uzyskanych od badanych osób, w powiecie kieleckim do wyrobu oleju najczęściej używano siemienia lnianego; sporadycznie nadal wytwarza się olej lniany. W powiatach sandomierskim i opatowskim olej tłoczono przeważnie z rzepaku; jego produkcja ma szansę znów się tu rozwinąć w związku z tym, że na Liście produktów tradycyjnych znajduje się również sandomierski olej rzepakowy. Wszystko wskazuje na to, że aromatyczne oleje tłoczone dawnymi metodami w małych wiejskich olejarniach, cenne nie tylko jako produkty spożywcze, mają przed sobą przyszłość. 30

3.2. Gręplarnie W rejonach gdzie hodowano owce, runo owcze poddawano wstępnej obróbce pierwotnie na ręcznych gręplach miały one formę dwóch deseczek, zaopatrzonych z jednej strony w rączkę, z drugiej w podkładkę skórzaną z nabitymi drobnymi haczykami z drutu, skierowanymi w jedną stronę. Jedną szczotkę umieszczano na ławie, a drugą, o haczykach skierowanych w przeciwną stronę, przesuwano po wełnie ułożonej między szczotkami. Ręczne gręple wyszły z użycia po II wojnie światowej, zastąpiły je gręplarnie elektryczne, które działały w niektórych miejscowościach regionu Gór Świętokrzyskich jeszcze w latach 90. XX wieku. Jeśli w regionie zostanie ożywiona hodowla owiec i tkactwo samodziałowych pasiaków, to gręplarnie znów staną się przydatne. MATERIALNE ZASOBY KULTUROWE Obiekty przemysłu wiejskiego Tradycje rzemieślnicze w regionie 3.3. Kaszarnie i młyny Małe wiejskie kaszarnie i młyny niegdyś były popularne na wsi, obecnie należą już do rzadkości, ale ponieważ zauważalne jest odradzanie się lokalnej produkcji mąki i starych rodzajów kasz, takich jak kasza jaglana gierczycka wpisana na Listę produktów tradycyjnych, jest szansa, że i te obiekty znów zagoszczą w świętokrzyskim krajobrazie. 39. Młyn w Bugaju Tradycje rzemieślnicze w regionie Pierwsze wzmianki o organizacji rzemieślniczej w obszarze Gór Świętokrzyskich pochodzą z XIV wieku. Oprócz rzemiosła cechowego o charakterze miejskim, opierającego się na trwałej organizacji lokalnej i zawodowej o ustalonym systemie nauczania oaz obowiązujących normach wywodzących się z dawnych przywilejów nadawanych cechom, w opisywanym regionie kwitło rzemiosło wiejskie, charakteryzujące się wytwarzaniem przedmiotów w oparciu o miejscową tradycję ludową, z własnych lub nabytych surowców, własnymi narzędziami samodzielnie lub z pomocą członków rodziny, z przeznaczeniem na potrzeby własnego gospodarstwa oraz zaspokojenie potrzeb mieszkańców najbliższych okolic. Rozwój przemysłu, który nastąpił od połowy XIX wieku, spowodował zastępowanie niektórych wyrobów rzemieślniczych produktami fabrycznym (były to przede wszystkim tkaniny, naczynia kuchenne, wyroby metalowe), jednakże rynek wiejski tylko w nieznacznym stopniu był opanowany przez wyroby przemysłowe i jeszcze do końca XIX wieku większość sprzętów i urządzeń w gospodarstwie była wytwarzana przez samych chłopów bądź pochodziła z okolicznych warsztatów rzemieślniczych. Pierwsze stolarnie o charakterze przemysłowym pochodzą z końca XIX wieku. W tym czasie zaczęto też używać materiałów produkcji fabrycznej: skór z garbarni, drewna rżniętego w tartaku. W warsztatach wiejskich i uboższych pracowniach małomiasteczkowych nadal samodzielnie obrabiano surowce. Domeną rzemiosła pozostały takie zawody jak stolarstwo, bednarstwo, kołodziejstwo czy szewstwo. Wraz z rozwojem produkcji przemysłowej nastąpił upadek wielu rzemiosł. Ale już w 1934 roku Kielecka Izba Rolnicza, powołana do zajmowania się sprawami przemysłu domowego i prowadzenia badań nad wytwórczością rękodzielniczą, zwróciła uwagę na możliwość rozwijania w regionie wytwórczości takiej jak tkactwo, wyrób sprzętów drewnianych czy wikliniarstwo. Powstały spółdzielnie przemysłu drzewnego w Świętej Katarzynie i Łącznej (miejscowość położona w powiecie starachowickim, sąsiadująca z obszarem objętym programem), które działały w latach 1934 1961) 5. 5) Prewencka-Gucwa Jolanta, Rzemiosło ludowe na Kielecczyźnie w XIX i XX w. (dokumentacja naukowo-historyczna opracowana na zlecenie Muzeum Wsi Kieleckiej), Pracownia Dokumentacji Etnograficznej, P.P. Pracownie Konserwacji Zabytków Oddział Kielce, Kielce 1984, Muzeum Wsi Kieleckiej, sygn. 1/797, t. I, s. 64. 31

MATERIALNE ZASOBY KULTUROWE Domy, których już nie ma, ARCHIUWM MWK Mistrzowie dawnych rzemiosł, ARCHIWUM MWK 40. Daleszyce, ul. Głowackiego, 1969 r. 41. Dom w Gęsicach, gm. Łagów, 1974 r. 42. Dom przy ul. Głowackiego w Daleszycach, 1975 r. 43. Dom przy ul. Słupskiej w Łagowie, 1975 r. 44. Daleszyce, ul. Głowackiego, 1969 r. 32

45. Warsztat garncarski Jana Armańskiego w Chałupkach, 1979 r. 46, 47. Wyrób sit w Dębnie koło Rakowa, 1983 r. 48. Wyrób dna beczki w Daleszycach, 1979 r. 49, 50. Wyrób trepów w Nowej Hucie, gm. Raków, 1982 r. 33

MATERIALNE ZASOBY KULTUROWE Tradycje rzemieślnicze w regionie 51, 52. wszystko, co zdobi domy wiejskie 6) Prewencka-Gucwa Jolanta, op. cit., s. 71. 7) Strategia rozwoju powiatu kieleckiego do roku 2020, Starostwo Powiatowe w Kielcach, Kielce 2010, s. 27 28. Niektóre branże, na przykład meblarstwo, do czasów II wojny były opanowane przez rzemieślników żydowskich. Upadek wielu rzemiosł po 1945 roku jest związany z dramatycznym losem ludności żydowskiej w czasie okrutnych działań II wojny światowej. Cechą wielu gospodarstw wiejskich regionu Gór Świętokrzyskich była samowystarczalność, która opierała się na rodzinnej organizacji pracy, a prace rzemieślnicze były często zajęciem dodatkowym, wykonywanym w razie potrzeby, na marginesie prowadzenia gospodarstwa rolnego. Ta rodzinna samowystarczalność pozwalała na przekazywanie umiejętności z pokolenia na pokolenie, dzięki czemu były one żywe przez wiele lat, także długo po II wojnie światowej. Wiele rzemiosł uprawianych na opisywanych ziemiach przetrwało dłużej niż w innych regionach kraju, również dlatego, że są one bezpośrednią kontynuacją działalności starych, sięgających historią średniowiecza ośrodków rzemieślniczych o bogatych tradycjach, znanych daleko poza regionem. Przykładem takich rzemiosł są: garncarstwo w okolicach Ostrowca Świętokrzyskiego (w Denkowie, gdzie garncarze otrzymali przywilej w 1678 roku), w Chałupkach (znanych już w XVIII wieku), Ćmielowie, Łagowie i Bodzentynie czy bednarstwo w Daleszycach, Chmielniku. W latach 80. XX wieku tradycyjne rzemiosła w miastach zanikały, natomiast funkcjonowały jeszcze wiejskie warsztaty rzemieślnicze, prowadzone zwykle przez osoby starsze, głównie spadkobierców umiejętności przekazywanych z dziada pradziada, które potrafiły jednocześnie wykonywać sprzęty i przedmioty z różnych dziedzin produkcyjnych, na przykład ciesielstwa, bednarstwa i kołodziejstwa. Już wtedy jednak zaczynały znikać umiejętności wytwórcze powszechne dawniej wśród mieszkańców wsi, takie jak przędzenie lnu, konopi, wełny, tkactwo, wykonywanie drobnych sprzętów drewnianych 6. Wydawałoby się więc, iż minął czas, kiedy miejscowe rzemiosło zaspokajało potrzeby lokalnego rynku. Jednak naszym zdaniem rzemiosło w regionie objętym programem, oparte na tak żywych i pięknych tradycjach, ma znaczący potencjał rynkowy, który wymaga rozwijania i unowocześniania, a także zwiększania konkurencyjności, bo jak mówi jedna z informatorek badań: mało tych wyrobów, więc ciężko ich używać, ale gdyby były, to bym używała. Potwierdzają to także informatorzy badań prowadzonych w ramach programu, którzy uważają, że dawne lokalne wyroby rzemieślnicze należy popularyzować. Drewno z lasów świętokrzyskich oraz tradycje rzemiosła i przemysłu drzewnego to niezaprzeczalne zasoby tej krainy. Drewno jest bowiem surowcem, w który region obfituje, a stolarstwo ma świetne udokumentowane historycznie tradycje cechowe. W regionie objętym programem dużym zalesieniem wyróżnia się powiat kielecki. Współcześnie lasy i grunty leśne w powiecie kieleckim zajmują 78 859 ha (według stanu na 31.12.2008), co stanowi 35,1% ogólnej powierzchni powiatu. Znaczna część, bo aż 78% gruntów leśnych powiatu kieleckiego, to lasy będące własnością Skarbu Państwa. Zarządzają nimi w 88% Lasy Państwowe, a administruje 9 nadleśnictw. Pozostałe 12% powierzchni lasów stanowi własność osób fizycznych oraz wspólnot gruntowych. Największy stopień lesistości, sięgający 60%, występuje w gminach Zagnańsk i Daleszyce. Najmniejszą lesistość odnotowano w gminie Górno. Procentowy udział gatunków lasotwórczych jest następujący: sosna około 60%, jodła około 15%, modrzew około 10%, buk około 6%, dąb około 5 %. Pozostałe gatunki to między innymi: brzoza, olsza, grab, świerk, jesion. Przeciętny wiek drzewostanu w lasach państwowych powiatu kieleckiego wynosi około 70 lat. Natomiast w lasach prywatnych przeważają drzewostany młodsze (około 40-letnie), w większości powstałe na skutek powojennego zalesienia gruntów rolnych 7. W miejscowościach w pobliżu dużych kompleksów leśnych rozwinęły się różne zajęcia związane z pozyskiwaniem, obróbką, transportem oraz wytwórczością, opartą 34