PAŃSTWOWA KOMPENSATA PRZYSŁUGUJĄCA OFIAROM NIEKTÓRYCH PRZESTĘPSTW

PAŃSTWOWA KOMPENSATA PRZYSŁUGUJĄCA OFIAROM NIEKTÓRYCH PRZESTĘPSTW KOMENTARZ Ewa Bieńkowska Lidia Mazowiecka Warszawa 2011

Spis treści Od Autorek... 7 Wykaz skrótów... 9 Wprowadzenie... 19 Ustawa z dnia 7 lipca 2005 r. o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw (Dz. U. Nr 169, poz. 1415; zm.: z 2008 r. Nr 96, poz. 608; z 2009 r. Nr 79, poz. 665)... 55 Rozdział 1. Przepisy ogólne... 57 Art. 1. [Przedmiot ustawy]... 57 Art. 2. [Objaśnienia pojęć ustawowych]... 57 Rozdział 2. Zasady i tryb przyznawania kompensaty... 85 Art. 3. [Straty i koszty pokrywane przez kompensatę]... 85 Art. 4. [Zasada terytorialności i zasada obywatelstwa]... 87 Art. 5. [Zasada subsydiarności]... 91 Art. 6. [Maksymalna kwota kompensaty]... 95 Art. 7. [Przesłanki przyznania lub nieprzyznania kompensaty]... 99 Art. 8. [Organ orzekający; uczestnicy postępowania]... 107 Art. 9. [Wniosek o kompensatę]... 136 Art. 10. [Organ pomocniczy w Rzeczypospolitej Polskiej]... 151 Art. 11. [Zakaz kasacji]... 158 Art. 12. [Zasady wypłaty kompensaty]... 159 5

Spis treści Art. 13. [Przesłanki i zasady zwrotu kompensaty]... 161 Art. 14. [Regres Skarbu Państwa]... 163 Rozdział 3. Współpraca organów pomocniczych i organów orzekających w Rzeczypospolitej Polskiej z organami pomocniczymi i organami orzekającymi w innych państwach członkowskich Unii Europejskiej... 167 Art. 15. [Przekazywanie wniosków przez organ pomocniczy w Rzeczypospolitej Polskiej organom orzekającym w innych państwach Unii Europejskiej; formularz]... 167 Art. 16. [Inne działania organu pomocniczego w Rzeczypospolitej Polskiej]... 171 Art. 17. [Koszty obciążające Skarb Państwa]... 173 Art. 18. [Potwierdzenie otrzymania wniosku i informacje o toku jego rozpatrzenia]... 174 Art. 19. [Czynności organu orzekającego w Rzeczypospolitej Polskiej]... 177 Art. 20. [Przesłuchanie przez organ orzekający]... 177 Art. 21. [Przekazanie odpisu postanowienia; formularz]... 178 Art. 22. [Język korespondencji przekazywanej między organami pomocniczymi i organami orzekającymi oraz protokołów przesłuchań]... 180 Rozdział 4. Przepisy końcowe... 183 Art. 23. [Stosowanie ustawy]... 183 Aneks... 187 Bibliografia... 203 Indeks rzeczowy... 213 6

Od Autorek Przystępując do przygotowania komentarza do ustawy z dnia 7 lipca 2005 r. o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw, nie zdawałyśmy sobie sprawy, że przedsięwzięcie to okaże się tak niezwykle trudne. Bliższa analiza przepisów ustawy wykazała bowiem, że wiele z nich jest sprzecznych ze sobą i niespójnych, jak również wprowadza rozwiązania niewykonalne w praktyce. W niektórych przypadkach regulacje ustawy są ponadto niezgodne z wymogami prawa unijnego. Powstaje w związku z tym od razu pytanie, dlaczego Komitet Integracji Europejskiej od początku wypowiadał się w tej ostatniej kwestii pozytywnie. W tej sytuacji jest oczywiste, że ustawa wymaga pilnej korekty, a nawet opracowania na nowo. Dopóki jednak obowiązuje w aktualnym kształcie, wymaga dokonania takiej interpretacji jej przepisów, aby były one narzędziem służącym możliwie najlepszemu zaspokojeniu interesów ofiar przestępstw. Naszym zamysłem było ponadto, aby komentarz był swego rodzaju kompendium wiedzy o instytucji kompensacji państwowej. Celowi temu służy przede wszystkim poprzedzające komentarz obszerne wprowadzenie, w którym omawiamy jej genezę i istotę oraz standardy międzynarodowe dotyczące zasad kształtowania państwowych mechanizmów kompensowania ofiar przestępstw. W Polsce jak dotąd idea kompensacji państwowej jest albo w ogóle nieznana, albo znana bardzo mało. Tymczasem zapewnienie ofiarom przestępstw dostępu do niej powszechnie jest uważane za zagwarantowanie im możliwości realizowania jednego z kluczowych uprawnień. Uświadomienie sobie tego faktu jest konieczne zarówno po to, by wprowadzić dobre regulacje prawne, jak i po to, aby z regulacji tych właściwie korzystać w praktyce. 7

Od Autorek Komentarz opracowany został na podstawie obszernej literatury przedmiotu oraz wszystkich dokumentów międzynarodowych, w których znalazły się postanowienia odnoszące się do kompensaty. Uzupełnia go szczegółowy indeks rzeczowy ułatwiający szybkie znalezienie potrzebnych informacji. Mamy nadzieję, że prezentowana publikacja przybliży zarówno samą instytucję kompensacji państwowej dla ofiar przestępstw, jak też obowiązujące w tym zakresie polskie regulacje prawne, a w konsekwencji spowoduje, że ofiary zechcą częściej i chętniej korzystać z przysługującego im uprawnienia, zaś organy zajmujące się sprawami kompensacyjnymi będą te sprawy rozpoznawać z większym zrozumieniem.

Wykaz skrótów 1. Literatura przedmiotu G. Bieniek i in. G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Zychowicz, T. Wiśniewski, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia: Zobowiązania, t. I, Warszawa 2009 E. Bieńkowska, Wiktymologia. Koncepcje... E. Bieńkowska, Wiktymologia. Zarys... E. Bieńkowska, Państwowa kompensacja... E. Bieńkowska, Ochrona interesów... E. Bieńkowska, Wiktymizacja wtórna... E. Bieńkowska, Wiktymologia. Koncepcje, kierunki badań, perspektywy, Ossolineum 1992 E. Bieńkowska, Wiktymologia, Zarys wykładu, Warszawa 2000 E. Bieńkowska, Państwowa kompensacja dla ofiar przestępstw w Polsce, PiP 2008, z. 5 E. Bieńkowska, Ochrona interesów pokrzywdzonego podstawy wiktymologiczne (w:) System prawa karnego, t. 1, Zagadnienia ogólne, pod red. A. Marka, Warszawa 2010 E. Bieńkowska, Wiktymizacja wtórna: jej geneza, istota i rola w przekształcaniu polityki traktowania ofiar przestępstw (w:) Wiktymizacja wtórna, pod red. L. Mazowieckiej, Warszawa (w druku)

Wykaz skrótów. E. Bieńkowska, C. Kulesza, Europejskie standardy... E. Bieńkowska, C. Kulesza, Jak postępować... E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Ofiara przestępstwa... E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Prawa ofiar... E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Uprawnienia... Informator dla pokrzywdzonego Kodeks cywilny..., pod red. K. Pietrzykowskiego Kodeks karny..., pod red. T. Bojarskiego Kodeks karny..., pod red. M. Filara E. Bieńkowska, C. Kulesza, Europejskie standardy kształtowania sytuacji ofiar przestępstw, Białystok 1997 E. Bieńkowska, C. Kulesza, Jak postępować z ofiarami przestępstw? Poradnik dla praktyków. Dokumenty Rady Europy i Narodów Zjednoczonych, Białystok 1993 E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Ofiara przestępstwa w dokumentach międzynarodowych, Warszawa 2009 E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Prawa ofiar przestępstw, Warszawa 2009 E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Uprawnienia pokrzywdzonego przestępstwem, 2. wyd., Warszawa 2011 Zostałem pokrzywdzony przestępstwem i co dalej? Informator dla pokrzywdzonego, pod red. T. Sroki, Ministerstwo Sprawiedliwości, Warszawa 2010 Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 1999 T. Bojarski, A. Michalska-Warias, J. Piórkowska-Flieger, M. Szwarczyk, Kodeks karny. Komentarz, pod red. T. Bojarskiego, Warszawa 2011 J. Bojarski, M. Bojarski, M. Filar, W. Filipkowski, O. Górniok, S. Hoc, P. Hofmański, M. Kalidowski, M. Kulig, L. K. Paprzycki, E. Pływaczewski, W. Radecki, Z. Sienkiewicz, Z. Siwik, R.A. Stefański, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, L. Wilk, Kodeks karny. Komentarz, pod red. M. Filara, Warszawa 2011 10

Wykaz skrótów Kodeks karny..., pod red. M. Mozgawy Kodeks karny..., pod red. A. Zolla Kodeks postępowania cywilnego..., t. 1, pod red. T. Erecińskiego Kodeks postępowania cywilnego..., t. 2, pod red. T. Erecińskiego Kodeks rodzinny... M. Budyn-Kulik, P. Kozłowska-Kalisz, M. Kulik, M. Mozgawa, Kodeks karny. Komentarz, pod red. M. Mozgawy, Warszawa 2010 G. Bogdan, Z. Ćwiąkalski, P. Kardas, J. Majewski, J. Raglewski, M. Szewczyk, W. Wróbel, A. Zoll, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, t. I, Komentarz do art. 1 116 K.K., Warszawa 2007 T. Ereciński, J. Gudowski, M. Jędrzejewska, T. Weitz, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Księga pierwsza: Postępowanie rozpoznawcze, t. 1, pod red. T. Erecińskiego, Warszawa 2009 T. Ereciński, J. Gudowski, M. Jędrzejewska, T. Weitz, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Księga pierwsza: Postępowanie rozpoznawcze, t. 2, pod red. T. Erecińskiego, Warszawa 2009 J. Gajda, J. Ignatowicz, J. Pietrzykowski, K. Pietrzykowski, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 2010 1. opinia A. Grzelak, Opinia prawna dotycząca projektu ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw umyślnych (druk nr 3859), 30 maja 2005 r. 2. opinia A. Sakowicz, Opinia prawna o zmianie ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw umyślnych (druk sejmowy nr 1621), 6 marca 2009 r. Prawo Unii... Prawo Unii Europejskiej. Wybór dokumentów, Warszawa Bielsko-Biała 2010 11

Wykaz skrótów. Standardy Rady Europy... Uzasadnienie Uzasadnienie 1. nowelizacji Uzasadnienie 2. nowelizacji Standardy Rady Europy. Teksty i komentarze, t. III, Prawo karne, pod red. E. Zielińskiej, Warszawa 1997 Uzasadnienie rządowego projektu ustawy, druk sejmowy nr 3859 Uzasadnienie projektu ustawy, druk sejmowy nr 332 Uzasadnienie projektu ustawy, druk sejmowy nr 1621 2. Polskie akty prawne Konstytucja RP k.c. k.k. k.k.w. k.p.c. k.p.k. k.r.o. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy, Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego, Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm. ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm. 12

Wykaz skrótów 1. nowelizacja ustawa z dnia 11 kwietnia 2008 r. o zmianie ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw umyślnych, Dz. U. Nr 96, poz. 608 2. nowelizacja ustawa z dnia 3 kwietnia 2009 r. o zmianie ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw umyślnych, Dz. U. Nr 79, poz. 665 Regulamin rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 marca 2010 r. Regulamin wewnętrznego urzędowania jednostek organizacyjnych prokuratury, Dz. U. Nr 49, poz. 296 ustawa ustawa z dnia 7 lipca 2005 r. o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw, Dz. U. Nr 169, poz. 1415 z późn. zm. ustawa o kosztach ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, tekst jedn.: ustawa o ochronie granicy ustawa o pomocy społecznej Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 ustawa z 12 października 1990 r. o ochronie granicy państwowej, tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 12, poz. 67 ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1362 z późn. zm. 3. Źródłowe materiały statystyczne MS-S 1r MS-S 1r Sprawozdanie w sprawach cywilnych i według rodzajów spraw i właściwości sądów rejonowych 13

Wykaz skrótów. Decyzja Komisji Decyzja ramowa Dyrektywa Karta Podręcznik projekt Dyrektywy Traktat Traktat z Lizbony 14 4. Dokumenty międzynarodowe 4.1. Unia Europejska Decyzja Komisji 2006/337/WE z dnia 19 kwietnia 2006 r. ustanawiająca standardowe formularze służące przekazywaniu wniosków i orzeczeń na mocy dyrektywy Rady 2004/80/WE odnoszącej do kompensaty dla ofiar przestępstw, Dz. Urz. UE L nr 125/25 Decyzja ramowa Rady 2001/220/WSiSW z dnia 15 marca 2001 r. w sprawie pozycji ofiar w postępowaniu karnym, Dz. Urz. WE L 82 z 22.08.2001 Dyrektywa Rady 2004/80/WE odnosząca się do kompensaty dla ofiar przestępstw, Dz. Urz. UE L 261 z 6.08.2004 Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, Dz. Urz. UE C 303/01 z 14.12.2007 Podręcznik opracowany przez Komisję na podstawie art. 13 ust. 2 Dyrektywy Rady 2004/80/WE odnoszącej się do kompensaty dla ofiar przestępstw Projekt Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającej standardy minimalne w odniesieniu do praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw, 2011/xxxx/COD Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Dz. Urz. UE C 83/47 z 30.03.2010 Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, Dz. Urz. UE C 306 z 17.12.2007 Traktat z Maastricht Traktat o Unii Europejskiej, Dz. Urz. UE 115 z 9.05.2008

Wykaz skrótów Zielona Księga Green Paper: Compensation to crime victims, Commission of the European Communities, Brussels, 28.09.2001, COM (2001) 536 final 4.2. Rada Europy Komentarz Konwencja Konwencja Praw Człowieka Raport Europejskiego Komitetu Raport wyjaśniający Rekomendacja Komentarz do artykułów Konwencji (w:) E. Bieńkowska, C. Kulesza, Europejskie standardy kształtowania sytuacji ofiar przestępstw, Białystok 1997 Europejska konwencja o kompensacji dla ofiar przestępstw popełnionych z użyciem przemocy (w:) E. Bieńkowska, C. Kulesza, Europejskie standardy kształtowania sytuacji ofiar przestępstw, Białystok 1997 Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4 listopada 1950 r., Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm. Raport Europejskiego Komitetu do spraw Problemów Przestępczości (w:) E. Bieńkowska, C. Kulesza, Europejskie standardy kształtowania sytuacji ofiar przestępstw, Białystok 1997 Raport wyjaśniający do Europejskiej konwencji o kompensacji dla ofiar przestępstw (w:) E. Bieńkowska, C. Kulesza, Europejskie standardy kształtowania sytuacji ofiar przestępstw, Białystok 1997 Rekomendacja Komitetu Ministrów nr Rec. (2006) 8 w sprawie pomocy dla ofiar przestępstw z 14 czerwca 2006 r. (w:) E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Ofiara przestępstwa w dokumentach międzynarodowych, Warszawa 2009 15

Wykaz skrótów. Rezolucja Rezolucja (77) 27 o kompensowaniu ofiar przestępstw z 28 września 1977 r. (w:) E. Bieńkowska, C. Kulesza, Europejskie standardy kształtowania sytuacji ofiar przestępstw, Białystok 1997 4.3. Europejskie Forum Służb dla Ofiar Przestępstw Zbiór Zbiór praw ofiar w procesie wymiaru sprawiedliwości, London 1996 (w:) T. Cielecki, Ofiara w prewencyjnej strategii przeciwdziałania przestępczości, Słupsk 1999 4.4. ONZ Deklaracja Podręcznik o sprawiedliwości projekt Konwencji Deklaracja o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy (w:) E. Bieńkowska, C. Kulesza, Jak postępować z ofiarami przestępstw? Poradnik dla praktyków. Dokumenty Rady Europy i Narodów Zjednoczonych, Białystok 1993 Handbook on Justice for Victims. On the use and application of the Declaration of Basic Principles of Justice for Victims of Crime and Abuse of Power, New York 1999 projekt Konwencji ONZ o sprawiedliwości i wsparciu dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy, 8 February 2010 5. Inne art. Dz. U. Dz. Urz. UE artykuł Dziennik Ustaw Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej 16

Wykaz skrótów Dz. Urz. WE Dziennik Urzędowy Wspólnoty Europejskiej OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna poz. pozycja RP Rzeczpospolita Polska SN Sąd Najwyższy sprost. sprostowanie t. tom tekst jedn. tekst jednolity UE Unia Europejska ust. ustęp zm. zmiana (y) z późn. zm. z późniejszymi zmianami

1. Początki współczesnych regulacji dotyczących kompensacji państwowej dla ofiar przestępstw sięgają przełomu lat 50. i 60. ub. wieku. Potrzeba ich wprowadzenia dostrzeżona została na gruncie systemów prawnych typu common law, które w ofierze przestępstwa widziały wyłącznie świadka i nie gwarantowały jej uzyskania niczego od sprawcy w procesie karnym. Podniesiono nadto, że sprawcy nie zawsze są wykrywani albo jeśli ofiara uzyska orzeczenie na swoją rzecz okazują się niewypłacalni. Uznano w związku z tym, że w tego rodzaju przypadkach obowiązek zrekompensowania szkód będących skutkiem przestępstwa powinno przejąć państwo. Pierwsze fundusze kompensacyjne w Europie powstały w państwach Zjednoczonego Królestwa: w Wielkiej Brytanii Anglii, Szkocji i Walii w 1964 r., a w Irlandii Północnej w 1968 r. Następnie zaczęły być tworzone w innych państwach Europy Zachodniej: w 1971 r. w Szwecji, w 1972 r. w Austrii, w 1973 r. w Finlandii, w 1974 r. w Irlandii, w 1975 r. w Norwegii i Holandii, w 1976 r. w RFN i Danii, w 1977 r. we Francji, zaś nieco później w 1984 r. w Luksemburgu i w 1985 r. w Belgii. Państwowe mechanizmy kompensacyjne nie miały za zadanie zastąpienia sprawcy w zrealizowaniu jego podstawowego obowiązku wynikającego z faktu popełnienia przestępstwa, czyli wyrównania ofierze wyrządzonych jej szkód i krzywd. Od początku pomyślane były jako mechanizmy o charakterze subsydiarnym, które mogą zostać wykorzystane jedynie w ostateczności i tylko w najpoważniejszych przypadkach pokrzywdzenia. 19

2. Problem zagwarantowania niektórym ofiarom kompensaty ze strony państwa został uznany za na tyle ważny, że już w połowie lat 70. XX wieku zajęła się nim Rada Europy. Zamiarem było ujednolicenie sytuacji w tym zakresie w jej poszczególnych państwach członkowskich. W Rezolucji (77) 27 o kompensowaniu ofiar przestępstw z 28 września 1977 r. (tekst polski w: E. Bieńkowska, C. Kulesza, Europejskie standardy kształtowania sytuacji ofiar przestępstw, Białystok 1997, s. 24 i n.; dalej: Rezolucja) znalazły się reguły minimalne dotyczące mechanizmów kompensowania przez państwo ofiar umyślnych przestępstw popełnionych z użyciem przemocy. Rezolucja ta została opracowana na podstawie Raportu Europejskiego Komitetu do spraw Problemów Przestępczości o kompensowaniu ofiar przestępstw; tekst polski w: E. Bieńkowska, C. Kulesza, Europejskie standardy, s. 27 i n.; dalej: Raport Europejskiego Komitetu. W Raporcie przedstawiono wyniki analizy sytuacji w zakresie kompensowania ofiar przestępstw w poszczególnych państwach europejskich. Na ich bazie eksperci opracowali reguły kompensowania ofiar oraz wskazali uzasadnienie ideologiczne dla tworzenia państwowych mechanizmów kompensacyjnych. Wyrazili pogląd (E. Bieńkowska, C. Kulesza, Europejskie standardy, s. 37), że nie jest argumentem przemawiającym za ich tworzeniem to, że państwo powinno ponosić odpowiedzialność za konsekwencje czynów kryminalnych, ponieważ na obszarze walki z przestępczością władze publiczne są odpowiedzialne tylko za środki, a nie za skutek. Nikt nie akceptuje również odpowiedzialności w imieniu przestępcy. Poziom, na którym funkcjonują siły prawa i porządku w wolnym społeczeństwie, jest taki, że nie można oczekiwać całkowitego zapobiegnięcia przestępczości. Z tych powodów jedynie równość i solidarność społeczna usprawiedliwiają kompensację państwową dla ofiar przestępstw. 3. W ślad za Rezolucją i bazując na jej postanowieniach, 24 listopada 1983 r. została uchwalona Europejska konwencja o kompensacji dla ofiar przestępstw popełnionych z użyciem przemocy (zob. tekst polski: aneks, pkt 1; także w: E. Bieńkowska, C. Kulesza, Europejskie standardy, s. 64 i n.; tychże, Jak postępować z ofiarami przestępstw? Doku- 20

menty Rady Europu i Narodów Zjednoczonych. Poradnik dla praktyków, Białystok 1992; Standardy Rady Europy. Teksty i komentarze, t. III, Prawo karne, pod red. E. Zielińskiej, Warszawa 1997, s. 500 i n.; T. Cielecki, Ofiary przestępstw w prewencyjnej strategii przeciwdziałania przestępczości, Słupsk 1999, s. 57 i n.; E. Bieńkowska, Wiktymologia. Zarys wykładu, Warszawa 2000, s. 109 i n.; E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Prawa ofiar przestępstw, Warszawa 2009, s. 198 i n.; tychże, Ofiara przestępstwa w dokumentach międzynarodowych, Warszawa 2009, s. 78 i n.; dalej: Konwencja). W jej preambule stwierdzono, że konieczność wprowadzenia i rozwijania państwowych systemów kompensacyjnych dla ofiar umyślnych przestępstw popełnionych z użyciem przemocy uzasadnia zasada sprawiedliwości i solidarności społecznej. W myśl tej koncepcji jak podniesiono w Raporcie wyjaśniającym do Europejskiej Konwencji o kompensacji dla ofiar przestępstw popełnionych z użyciem przemocy (tekst polski w: E. Bieńkowska, C. Kulesza, Europejskie standardy..., s. 71 i n.; dalej: Raport wyjaśniający) interwencja państwa w postaci przyznania ofierze kompensaty jest uzasadniona tym, że skoro niektórzy obywatele są podatniejsi lub nieszczęśliwsi od innych, muszą być kompensowani przez całe społeczeństwo za każdą doznaną krzywdę (tamże, s. 75). W Raporcie wyjaśniającym zwrócono uwagę również na inne, jak się wydaje, bardzo istotne zagadnienie, mianowicie na problem rozwijania wspólnej polityki w zakresie zapobiegania przestępczości i postępowania z przestępcami. Podniesiono w odniesieniu do tej kwestii (tamże, s. 74 75), że Polityka taka wymaga, aby w równej mierze zwracać uwagę na wszystkie komponenty czynu przestępnego. Badania nad ofiarami prowadzone w różnych krajach w ciągu ostatnich dziesięcioleci ujawniły interakcję, która może występować między przestępcą i ofiarą w trakcie przestępstwa. Jednocześnie rzuciły one światło na kryzys psychologiczny i fizyczny ofiar po przestępstwie oraz na trudności, jakie często są ich udziałem przy dochodzeniu swoich praw. Spostrzeżenia te doprowadziły do wniosku, że tyle samo uwagi należy poświęcać ofiarom, a w szczególności ochronie ich interesów, ile poświęca się traktowaniu i rehabilitacji społecznej przestępców. Wskazuje to na potrzebę kompensowania ofiary 21

nie tylko w celu złagodzenia, na ile to możliwe, krzywd i stresów doznanych przez nią, ale także w celu rozwiązania konfliktu społecznego wywołanego przestępstwem i ułatwienia stosowania racjonalnej, efektywnej polityki karnej. Rozmaite przepisy obowiązujące w państwach członkowskich są poświęcone skłonieniu przestępcy do skompensowania ofiary (np. wyrok w zawieszeniu lub probacja mogą być uzależnione od zapłaty kompensacji, zapłata kompensacji może być karą zasadniczą itp.). Jednakże w niewielu przypadkach kompensacja za krzywdę jest faktycznie uiszczana. W związku z tym propozycja przyczyniania się przez państwo do kompensacji jest niezbędna. (...) dzięki zlikwidowaniu poczucia niesprawiedliwości u ofiary, kompensacja państwowa ułatwia stosowanie mniej punitywnej, ale efektywniejszej polityki karnej. 4. Konwencja wprowadza następujące zasady kształtowania mechanizmów kompensacyjnych: subsydiarności, czyli uczestniczenia przez państwo w kompensowaniu ofiar jedynie wówczas, gdy uzyskanie pełnej kompensaty z innych źródeł nie jest możliwe (art. 2 ust. 1); kompensowania osób, które doznały poważnego uszkodzenia ciała lub uszczerbku na zdrowiu wynikającego bezpośrednio z przestępstwa umyślnego popełnionego przy użyciu przemocy (art. 2 ust. 1 pkt a) oraz osób pozostających na utrzymaniu ofiar, które w wyniku takiego przestępstwa poniosły śmierć (art. 2 ust. 1 pkt b); przyznawania kompensaty także wówczas, gdy sprawca nie może być oskarżony ani ukarany (art. 2 ust. 2); terytorialności, która oznacza, że do wypłacenia kompensaty zobowiązane jest to państwo, na terytorium którego zostało popełnione przestępstwo (art. 3); obywatelstwa, w myśl której kompensata przysługuje obywatelom państw-stron Konwencji (art. 3 pkt a) oraz obywatelom wszystkich państw członkowskich Rady Europy, którzy są stałymi mieszkańcami państwa, na terytorium którego zostało popełnione przestępstwo (art. 3 pkt b); pokrywania przez kompensatę przynajmniej utraty zarobków, wydatków medycznych i hospitalizacyjnych oraz wydatków pogrze- 22

bowych, a dla osób pozostających na utrzymaniu utraty środków utrzymania (art. 4); możliwości określenia dla poszczególnego lub wszystkich elementów kompensaty limitu górnego oraz progu minimalnego (art. 5); możliwości wprowadzenia terminu, w ciągu którego należy złożyć wniosek o kompensatę (art. 6); możliwości obniżenia lub wyłączenia kompensaty ze względu na: sytuację finansową wnioskodawcy (art. 7); zachowanie ofiary lub wnioskodawcy przed, w trakcie lub po przestępstwie, bądź też w odniesieniu do krzywdy lub śmierci (art. 8 ust. 1); powiązania ofiary lub wnioskodawcy z przestępstwem zorganizowanym lub ich członkostwo w organizacji angażującej się w przestępstwa popełnione z użyciem przemocy (art. 8 ust. 2); sprzeczność zapłaty lub pełnej zapłaty kompensaty z poczuciem sprawiedliwości lub porządkiem publicznym (art. 8 ust. 3); unikania podwójnej kompensaty, czyli możliwości potrącenia z wypłaconej kompensaty lub żądania od osoby, która uzyskała kompensatę, tej kwoty, którą otrzymała od przestępcy, z opieki społecznej, z ubezpieczenia lub każdego innego źródła za doznane krzywdy lub śmierć (art. 9); możliwości wchodzenia w prawa osoby, która uzyskała kompensatę do wysokości wypłaconej kwoty; oraz podjęcia niezbędnych kroków dla zapewnienia dostępności informacji o systemie kompensacyjnym dla potencjalnych wnioskodawców (art. 11). Katalog reguł minimalnych zawartych w Konwencji jest, jak się okazuje, całkiem bogaty. Jej twórcy kierowali się przesłaniem, aby umożliwić utworzenie mechanizmów kompensacyjnych także w państwach biedniejszych. Stąd wprowadzili różne możliwości ograniczania wypłat kompensaty i grona osób uprawnionych do ubiegania się o nią. W Komentarzu do artykułów Konwencji (tekst polski w: E. Bieńkowska, C. Kulesza, Europejskie standardy..., s. 77 i n.; dalej: Komentarz) wskazano (tamże, s. 78 79), że podstawowym wyznacznikiem prawa do ubiegania się o kompensatę są trzy następujące elementy: 1) umyślność przestępstw, ponieważ mają one szczególnie poważny charakter i dają podstawy do kompensacji rzadziej niż przestęp- 23

stwa nieumyślne, które obejmują znaczną liczbę przestępstw w postaci wypadków drogowych i w zasadzie są pokrywane z innych systemów ; 2) popełnienie przestępstwa z użyciem przemocy, przy czym nie musi to być przemoc fizyczna, lecz również psychiczna, np. poważna groźba, powodująca ciężką krzywdę lub śmierć; 3) przestępstwo musi być przyczyną ciężkiego uszkodzenia ciała lub uszczerbku w zdrowiu, co oznacza, że Krzywda musi być poważna i bezpośrednio przypisywalna do przestępstwa z dającym się udowodnić związkiem przyczyny i skutku. Mając na uwadze zarówno powołaną zasadę solidarności, która wymaga łagodzenia zasadniczego stresu i krzywdy, jak i ograniczenia finansowe, Konwencja nie pokrywa: drobnej krzywdy lub krzywdy niespowodowanej bezpośrednio przez przestępstwo, szkód w innych sferach, zwłaszcza majątkowej. Otrucie, zgwałcenie i podpalenie należy traktować jako przemoc umyślną. Na uwagę zasługuje jeszcze jedna z zasad, o której mowa w Komentarzu (tamże, s. 79 80), mianowicie zasada, w myśl której kompensacja jest płacona ofierze niezależnie od oskarżenia lub skazania przestępcy. Szczególne kategorie przestępców określone w ustawodawstwie krajowym (na przykład nieletni, chorzy psychicznie) mogą nie podlegać oskarżeniu jako osoby uważane za nieponoszące odpowiedzialności za swoje czyny. Oskarżony przestępca może uniknąć skazania z innych względów (czyn popełniony w warunkach obrony koniecznej na przykład). Państwo może w każdym razie dokonać zadośćuczynienia nawet w odniesieniu do takich czynów, jeśli kompensacja nie jest dostępna z innych źródeł. 5. W Polsce, jako w jedynym spośród państw socjalistycznych Europy Wschodniej, problem stworzenia państwowego systemu kompensowania ofiar przestępstw został dostrzeżony bardzo wcześnie, bowiem już w początkach lat 70. ub. wieku. M. Cieślak i A. Murzynowski (Wynagrodzenie szkody osobie pokrzywdzonej przestępstwem jego znaczenie 24

w sferze prawa karnego, Studia Prawnicze 1974, nr 2, s. 80) w polskim referacie krajowym, przygotowanym na odbywający się w 1974 r. w Budapeszcie XIII Kongres Międzynarodowego Stowarzyszenia Prawa Karnego (AIDP), dokonali analizy obowiązujących w Polsce regulacji prawnych umożliwiających uzyskanie przez pokrzywdzonego rekompensaty od sprawcy przestępstwa, a następnie wyrazili następujący pogląd w kwestii ustanowienia państwowego funduszu kompensacyjnego: Za stworzeniem takiego funduszu przemawia szereg ważkich racji społecznych. Przede wszystkim to, że stanowiłby on ogromne ułatwienie dla ofiar przestępstw w naprawieniu ich szkód i krzywd i rozwiązywałby zadowalająco ten doniosły problem społeczny od jego chyba najważniejszej ludzkiej strony. Poza tym sprzyjałby utwierdzaniu się (...) odczuć: solidarności i współodpowiedzialności społeczeństwa za konsekwencje przestępczości. To z kolei sprzyjałoby z a- interesowaniu społeczeństwa w zapobieganiu przestępstwom i ich w y k r y w a n i u. Rozwiązanie takie podkreślałoby bowiem fakt, że przestępstwo i jego skutki są sprawą całego społeczeństwa. 6. Niezależnie od stanowiska prezentowanego w doktrynie, w tym samym czasie podjęte zostały konkretne działania zmierzające do stworzenia przynajmniej namiastki państwowego funduszu kompensacyjnego dla ofiar przestępstw. Znalazły one swoje odzwierciedlenie w nieobowiązującym już rozporządzeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 29 maja 1974 r. w sprawie pomocy postpenitencjarnej (Dz. U. Nr 21, poz. 126 z późn. zm.). W myśl jego 15 ust. 1 Ze środków przeznaczonych na cele pomocy postpenitencjarnej oraz na zapobieganie przestępczości może być udzielana w razie potrzeby pomoc dla osób pokrzywdzonych przestępstwem i ich rodzin. 7. Swego rodzaju państwowym funduszem kompensacyjnym, choć jedynie dla ściśle określonej grupy ofiar, był również fundusz alimentacyjny powołany do życia ustawą z dnia 18 lipca 1974 r. (Dz. U. Nr 27, poz. 157). Założeniem utworzenia funduszu nie było jednak wspieranie pokrzywdzonych przestępstwem niealimentacji, bowiem miał on służyć generalnie wypłacaniu świadczeń pieniężnych dla dzieci i innych 25

osób znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej z powodu niemożności wyegzekwowania świadczeń alimentacyjnych (art. 1). Fundusz, po paru latach przerwy, został reaktywowany na mocy ustawy z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 1, poz. 7 z późn. zm.). Nadal jednak jego głównym celem nie jest kompensowanie ofiar przestępstwa niealimentacji. Przy spełnieniu określonych warunków uprawnionymi do świadczeń z funduszu są dzieci, czyli osoby, które nie ukończyły 18 lat, lub osoby uczące się w szkole lub w szkole wyższej do ukończenia 25. roku życia, a bezterminowo osoby posiadające orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności (art. 9 ust. 1). Warunkiem ubiegania się o świadczenie jest bezskuteczność postępowania egzekucyjnego wobec osoby zobowiązanej do płacenia alimentów (art. 2 pkt 2). Zob. tu E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Uprawnienia pokrzywdzonego przestępstwem, 2. wyd., Warszawa 2011, s. 74 i n. 8. Kolejnym przedsięwzięciem było utworzenie Fundacji Pomocy Ofiarom Przestępstw jako quasi-państwowego funduszu kompensacyjnego. Powołało ją do życia Wydawnictwo Prawnicze pod koniec 1985 r., a obsługę od początku jej istnienia do przełomu lat 80. i 90. ub. wieku zapewniało Ministerstwo Sprawiedliwości. Powstanie Fundacji było bez wątpienia efektem przyjęcia przez Kongres Narodów Zjednoczonych, który odbył się w 1985 r. w Mediolanie (zob. E. Bieńkowska, Ofiara i system wymiaru sprawiedliwości (w:) Problematyka przestępczości na VII Kongresie Narodów Zjednoczonych, pod red. B. Hołysta, Warszawa 1987, s. 36 i n.), a następnie uchwalenia 29 listopada 1985 r. przez Zgromadzenie Ogólne, Deklaracji o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy. Polski tekst w: E. Bieńkowska, C. Kulesza, Jak postępować..., s. 19 i n..; T. Cielecki, Ofiary przestępstw, s. 45 i n.; E. Bieńkowska, Wiktymologia. Zarys..., s. 103 i n.; E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Prawa ofiar..., s. 211; tychże, Ofiara przestępstwa..., s. 79 i n.; dalej: Deklaracja. 9. W Deklaracji mowa o czterech podstawowych uprawnieniach ofiar przestępstw. Podstawowym, z którego wynikają pozostałe, jest prawo 26

dostępu do wymiaru sprawiedliwości i do właściwego traktowania. Następnym jest prawo do uzyskania szeroko pojętej restytucji od sprawcy przestępstwa, a jeśli to niemożliwe do kompensacji od państwa. W Deklaracji mówi się w odniesieniu do tego ostatniego zagadnienia, co następuje: 12. Jeżeli kompensacja nie jest w całości dostępna od przestępcy lub z innych źródeł państwo powinno dążyć do zapewnienia kompensacji materialnej: a) ofiarom, które doznały ciężkiego uszkodzenia ciała lub uszczerbku w zdrowiu fizycznym lub psychicznym w wyniku poważnych przestępstw; b) rodzinie, a w szczególności osobom pozostającym na utrzymaniu ofiar, które poniosły śmierć lub które dotknęło kalectwo fizyczne lub psychiczne w wyniku takiej wiktymizacji. 13. Należy popierać tworzenie, wzmacnianie i rozwijanie krajowych funduszy kompensacyjnych dla ofiar. W tym samym celu mogą także być jeśli jest to celowe tworzone inne fundusze, w tym dotyczące takich przypadków, gdy państwo, którego obywatelem jest ofiara, nie jest w stanie skompensować jej krzywd. Zob. szerzej E. Bieńkowska, Deklaracja ONZ o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy, PiP 1987, z. 6, s. 88 i n. Po uchwaleniu Deklaracji podjęto działania mające na celu ułatwienie wdrażania jej postanowień do systemów prawnych poszczególnych państw członkowskich ONZ (o najwcześniejszych zob. E. Bieńkowska, Wiktymologia. Koncepcje, kierunki badań, perspektywy, Ossolineum 1992, s. 74 i n.). W tym miejscu warto wspomnieć o dwóch opracowaniach służących temu celowi. 10. Pierwsze z nich to Guide for Policy Makers. On the Implementation of the United Nations Declaration of Basic Principles of Justice for Victimsd Of Crime and Abuse of Power (New York 1999, s. 26 27). Znalazł się tam następujący komentarz do przytoczonego wyżej pkt 12 Deklaracji: Liczba jurysdykcji, które dopuszczają kompensację państwową dla ofiar przestępstw, rośnie, którą to tendencję promują międzynarodowe konwencje takie, jak Europejska konwencja o kompensacji dla ofiar przestępstw popełnionych z użyciem przemocy. Kompensacja 27

taka, która jest wypłacana w przypadkach, w których restytucja nie jest w pełni dostępna od przestępcy lub z innych źródeł (takich jak prywatne ubezpieczenie), jest przewidziana bądź w ramach ogólnych programów ubezpieczeń i opieki społecznej, bądź też w specjalnych programach kompensacyjnych obejmujących ofiary przestępstw. Często jest powoływany jako przykład dla innych państw jeden z wcześniejszych programów [jest to system kompensacyjny w Nowej Zelandii E.B., L.M.]. Przewiduje on dla ofiar przestępstw świadczenia na takim samym poziomie jak dla ofiar wypadków przemysłowych i drogowych. Niektóre programy zapewniają możliwość wypłat w nagłych przypadkach do czasu orzeczenia o świadczeniu. W niektórych jurysdykcjach rozważa się poszerzenie ofiar objętych kompensacją z uwzględnieniem typu przestępstwa i rodzaju strat [na przykład systemy w Finlandii i Francji kompensują ofiary przestępstw przeciwko mieniu na podstawie kryterium konieczności E.B., L.M.] oraz zasięgu terytorialnego. Co do tej ostatniej kwestii, niektóre jurysdykcje obejmują wszystkie zdarzenia, które miały miejsce na ich terytorium (niezależnie od obywatelstwa ofiary) i wszystkie zdarzenia, w których ofiarą stał się obywatel tych jurysdykcji (niezależnie od tego, gdzie doszło do zdarzenia). Wiele jurysdykcji poświęciło szczególną uwagę kwestii informowania ofiar o programach kompensacyjnych, najlepiej najszybciej jak jest to możliwe po zaistnieniu zdarzenia. W odniesieniu do kolejnego, również przytoczonego wyżej, pkt 13 Deklaracji wskazano natomiast, iż: Niektóre jurysdykcje finansują swoje schematy kompensacji państwowej zwykle grzywnami, dopłatami państwowymi, zajętą własnością przestępców lub dopłatą z systemów ubezpieczeń prywatnych. Niektóre przewidują zwolnienia podatkowe dla dawców w celu zachęcenia do wspierania takich funduszy. Powstały różne regionalne i międzynarodowe międzyrządowe i pozarządowe fundusze służące kompensowaniu i udzielaniu pomocy ofiarom, a niektóre jurysdykcje przewidują wsparcie dla takich funduszy. Inne jurysdykcje podjęły starania zmierzające do zintegrowania i skoordynowania działań [na przykład portugalski Comissão de Proteccão de Menores; Komitet Ochrony Małoletnich E.B., L.M.]. 28

11. Więcej miejsca poświęcono problematyce kompensacji państwowej w drugim ze wspomnianych opracowań. Jest nim Handbook on Justice for Victims. On the use and application of the Declaration of Basic Principles of Justice for Victims of Crime and Abuse of Power (New York 1999, s. 44 46; dalej: Podręcznik o sprawiedliwości). Czytamy tam m.in.: (a) Cel programów kompensacji państwowej Kompensacja dla ofiar przestępstw jest jednym z filarów pomocy dla ofiar. Dla wielu ofiar na całym świecie jest zasadniczym sposobem uzyskania wsparcia finansowego w następstwie wiktymizacji. Regulacje prawne o restytucji [od sprawcy przestępstwa E.B., L.M.] wymagające reparacji dla ofiar przestępstw sięgają XIX wieku, ale między tymi dwoma źródłami finansowego ulżenia ofiarom przestępstw istnieje znacząca różnica: kompensacja dla ofiar nie wymaga ujęcia i skazania przestępcy, aby zapewnić ofiarom wsparcie finansowe. Jakkolwiek najbardziej oczywistymi i poważnymi następstwa przestępstwa mogą być jego skutki fizyczne i psychiczne, to rujnujące mogą także być konsekwencje finansowe. (b) Modele kompensacji państwowej Istnieją różne modele programów kompensacji państwowej. Chociaż idea kompensacji dla ofiar może zostać odniesiona nawet do cywilizacji babilońskiej sprzed 2380 r. p.n.e., a ubogie grupy w Ameryce Łacińskiej i gdzie indziej korzystały z nieformalnych lokalnych procedur sprawiedliwości, to często powoływany jest jako przykład dla innych jurysdykcji przykład Nowej Zelandii (...). Takie programy jak ten w Quebec w Kanadzie przewidują możliwość wypłat w nagłych przypadkach przed ostatecznym przyznaniem świadczenia. W Polsce została powołana do życia Fundacja Pomocy Ofiarom Przestępstw jako szczególny fundusz publicznej kompensacji. Schematy różnią się swoim zasięgiem. Generalnie kompensacja dla ofiar przestępstw jest wypłacana z zasady ofiarom przestępstw z użyciem przemocy. Straty majątkowe z reguły nie są pokrywane, z wyjątkiem okularów, aparatów słuchowych oraz innych akcesoriów medycznych. Jeśli straty ofiary zostaną pokryte z ubezpieczenia lub innych źródeł, kompensacja od państwa może zostać obniżona lub wykluczona. Niektóre schematy wyszczególniają dostępne wyłączenia dotyczące na przykład krewnych przestępcy lub członków organi- 29

zacji przestępczych. Inne są liberalniejsze w swoim zakresie i obejmują również ofiary przestępstw przeciwko mieniu na zasadzie uznania. W Quebec i we Francji programy kompensacyjne przewidują wypłaty w nagłych przypadkach poprzedzające ostateczną decyzję o świadczeniu, szczególnie w przypadkach poważnych szkód z uwzględnieniem przestępstw seksualnych lub śmierci ofiary. Europejskie Forum Służb dla Ofiar Przestępstw ponaglało państwa do zapewnienia, aby w przypadku przestępstw z użyciem przemocy ofiary otrzymywały kompensację z publicznych funduszy za swoje krzywdy, zaburzenia emocjonalne, utratę zarobków i środków utrzymania najszybciej jak to możliwe po popełnieniu przestępstwa, niezależnie od tego, czy przestępca został zidentyfikowany. Ponadto, jeśli nastąpiła śmierć, kompensacja powinna być płacona za osierocenie, wydatki pogrzebowe i utratę wsparcia tym, którzy znajdowali się najbliżej ofiary. Rada Europy przyjęła Konwencję o kompensacji dla ofiar przestępstw popełnionych z użyciem przemocy, która weszła w życie w 1988 r. Konwencja ustanawia standardy minimalne oraz promuje współpracę międzynarodową w przedmiotowym zakresie. Jest otwarta również dla państw niebędących członkami Rady Europy. (c) Wymogi Z zasady ofiara musi być niewinna, gdy chodzi o działalność przestępczą i przyczyniające się złe prowadzenie się, musi zawiadomić o przestępstwie policję, współpracować z systemem wymiaru sprawiedliwości oraz przedłożyć programowi kompensacyjnemu dokumentację dotyczącą strat. W większości jurysdykcji nie wymaga się skazania przestępcy. Ofiara jest zwykle uprawniona do kompensacji w tej jurysdykcji, w której miało miejsce przestępstwo. Niektóre jurysdykcje, jak Finlandia i Francja, wprowadziły zasadę, w myśl której ofiara jest uprawniona do kompensacji niezależnie od swojej narodowości. (d) Dostępność Jako zasadnicze i fundamentalne prawo wszystkich ofiar szeroko powinna zostać upowszechniona informacja o dostępności świadczenia, procedurze składania wniosku oraz wymogach programu. Programy kompensacji państwowej dążą do rozpowszechnienia informacji o swojej dostępności. Badania wskazują jednak, że należy w tym za- 30

kresie zrobić jeszcze więcej. Ponieważ wiele programów kompensacji państwowej narzuca ścisłe terminy, jest rzeczą szczególnie ważną, aby wszystkie osoby, które stykają się z ofiarami, poinformowały je o możliwości kompensacji. Efektywne strategie informacyjne i podnoszenie świadomości społecznej obejmują szkolenie policji, prawników, pracowników socjalnych i wszystkich innych właściwych zawodów, jak też komunikaty służb publicznych za pośrednictwem różnych mediów takich, jak radio, telewizja, broszury informacyjne, bilbordy i afisze. (e) Procedura składania wniosków Chociaż żadna kwota pieniędzy nie może zlikwidować traumy i nieszczęść doświadczanych przez ofiary przestępstw, pomoc finansowa może odegrać decydującą rolę w procesie powrotu do równowagi. W przypadku niektórych ofiar fundusze te mogą pomóc w utrzymaniu stabilności i godności życia. Aby ofiara lub pozostały przy życiu członek jej rodziny byli uwzględnieni przy rozważaniu o kompensacji, najpierw muszą złożyć wniosek o kompensatę. Zwykle ofiary mogą dowiedzieć się o dostępności świadczenia kompensacyjnego i otrzymać formularz wniosku od policji, osób udzielających ofiarom pomocy, prokuratorów i pracowników służby zdrowia. Niedotrzymanie terminu złożenia wniosku stanowi jeden z najbardziej bolesnych przejawów wiktymizacji wtórnej w następstwie wiktymizacji [pierwotnej, czyli doznania przestępstwa E.B., L.M.]. Programy kompensacji państwowej z reguły wprowadzają termin złożenia wniosku i mogą nie zaakceptować opóźnienia. Czynione są jednak wyjątki w odniesieniu do przestępstw łączących się z seksualnym wykorzystaniem dzieci oraz innymi sytuacjami w oparciu o usprawiedliwiony powód. Niektóre jurysdykcje takie, jak Holandia, przedłużyły termin złożenia wniosku i mogą uwzględniać wnioski złożone po terminie. Ofiara lub członek jej rodziny zwykle musi przekazać programowi kompletny wniosek, aby mógł zostać rozważony. Po jego otrzymaniu program rozpatruje go i weryfikuje fakty takie, jak typ przestępstwa, rozmiar szkód i strat oraz dostępność innych źródeł. 12. Przykładanie tak dużej wagi do kwestii zagwarantowania ofiarom przestępstw kompensacji ze strony państwa wówczas, gdy jej potrzeby 31

nie mogą być zaspokojone w inny sposób, jest skutkiem dostrzeżenia konieczności niwelowania negatywnych konsekwencji przestępstw nie tylko w skali indywidualnej, ale również w szerszym wymiarze społecznym. Bardzo wyraźnie powyższy fakt podkreślają dwa dokumenty opracowane przez Europejskie Forum Służb dla Ofiar Przestępstw (European Forum for Victim Services obecnie Europe Victim Support), powołaną do życia w 1989 r. sieciową organizację skupiającą europejskie krajowe organizacje wspierania ofiar przestępstw. Mowa o Zbiorze praw ofiar w procesie wymiaru sprawiedliwości (Statement of Victims 'Rights In the Process of Criminal Justice, London 1996; tekst polski w: T. Cielecki, Ofiary przestępstw, s. 66 i n.; dalej: Zbiór) oraz o dokumencie pod nazwą Prawa socjalne ofiar przestępstw. The Social Rights of Victim of Crime, London 1998; tekst polski w: Zbiór, s. 72 i n. W pierwszym z tych dokumentów wskazano m.in., że: przestępstwa jak wykazuje doświadczenie służb dla ofiar i badania wpływają negatywnie nie tylko na fizyczną, finansową i emocjonalną kondycję ofiar i rodzin ofiar, ale również na ich postawy wobec społeczeństwa jako całości, a w szczególności wobec instytucji wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych; te ujemne następstwa nasilają się lub trwają dłużej, jeśli ofiary są niedoinformowane albo niewłaściwie traktowane w ramach procesu karnego, choćby przez pojedynczych przedstawicieli systemu wymiaru sprawiedliwości i na odwrót ofiary, którym poświęca się dostatecznie dużo uwagi i które traktuje się z odpowiednim respektem, są bardziej skłonne rozsądnie ustosunkować się do swoich doznań związanych z przestępstwem i zrozumieć je we właściwym kontekście, a także mają poczucie solidaryzowania się z nimi przez swoje społeczności; wynika stąd, iż zapobieganie wiktymizacji wtórnej jest równie ważne jak zapobieganie samym przestępstwom, zwłaszcza że leży to w kompetencji władz; przestępstwa i strach przed nimi wpływają nie tylko na jednostki, które ich doznają, ale również na wiele osób stykających się z nimi osobiście lub za pośrednictwem mediów; przypadki wiktymizacji wtórnej, której źródłem jest system wymiaru sprawiedliwości, osłabiają zaufanie do niego oraz z zasady ograniczają zakres współpracy; zatem te systemy, które przyznają ofiarom właściwą pozycję i w obrębie których podejmowane są kroki przeciwdziałają- 32

ce wiktymizacji wtórnej, należy uznać za istotne tak z punktu widzenia kształtowania się solidarności społecznej, jak i dla realizacji zasady sprawiedliwości, a tym samym są one ważne dla samopoczucia całego społeczeństwa. Bezpośrednio w odniesieniu do prawa do kompensacji państwowej w Zbiorze podniesiono, iż chodzi o to, że ofiary zawsze powinny mieć możliwość ubiegania się o kompensację od przestępcy w przypadku prowadzenia sprawy przez sąd karny; jeśli ich życzenia w tym przedmiocie nie były znane, zawsze należy zapoznać się z ich poglądami przed wydaniem decyzji o kompensacji; wówczas, gdy kompensacja zostaje obniżona lub w ogóle nie orzeczona z uwagi na sytuację finansową przestępcy, zawsze należy wziąć pod uwagę również sytuację finansową ofiary; jeśli zaś przestępcy odroczono termin płatności, zasądzona kompensacja powinna zostać wypłacona ofierze bezpośrednio z funduszy publicznych, w związku z czym przestępca staje się dłużnikiem państwa, które powinno udzielać wszelkiej pomocy w jej odzyskaniu od niego; w przypadkach przestępstw popełnionych z użyciem przemocy ofiary powinny otrzymywać kompensację za krzywdy, cierpienia emocjonalne, utratę zarobków i utratę źródła utrzymania z funduszy publicznych tak szybko jak to możliwe po zaistnieniu przestępstwa, niezależnie od tego, czy przestępca został zidentyfikowany, czy też nie; jeśli nastąpiła śmierć ofiary, kompensacja powinna być wypłacana jej najbliższym krewnym. Zob. szerzej E. Bieńkowska, C. Kulesza, Wprowadzenie: O ochronie interesów ofiar przestępstw i działalności Rady Europy w tej sferze (w:) tychże, Europejskie standardy..., s. 14 i n.; E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Zagadnienia wstępne (w:) tychże, Ofiara przestępstwa..., s. 17 i n. W drugim z wymienionych wyżej dokumentów wśród praw ofiar takich, jak prawo do: uznania pokrzywdzenia przez społeczeństwo, informacji, dostępu do systemu opieki zdrowotnej, pomocy w rozwiązaniu problemów finansowych, zapewnienia bezpieczeństwa domowego, uzyskania wsparcia w miejscu pracy i nauki, dostępu do służb wspierania ofiar oraz ochrony prywatności wyszczególniono również prawo do kompensacji (pkt 8). Wskazano, że kompensacja oznacza finansowe pokrywanie szkód o charakterze trwałym lub tymczasowym, które ofiara poniosła w wy- 33

niku przestępstw. Nie zawsze jednak stanowi ona całkowite ich wyrównanie. Nie prowadzi też do kompleksowego zniwelowania wszystkich problemów i stresów, jakie powstały w związku z tym zdarzeniem. Dlatego powinna uwzględniać tak socjalne, jak i psychiczne potrzeby ofiar. Jeśli jednak ofiara uzyskała pomoc z innych źródeł takich, jak zabezpieczenie socjalne, państwowa kompensacja nie powinna wchodzić w grę. Natomiast ofiara powinna mieć możność uzyskania w razie potrzeby natychmiastowej zaliczki na poczet przyszłej kompensaty. Generalnie, zapewnienie możliwości uzyskania państwowej kompensacji pozwala na okazanie solidarności z ofiarami poprzez udzielanie im pomocy w przezwyciężaniu negatywnych skutków przestępstwa. Podniesiono nadto, że kompensacja nie powinna przysługiwać ofiarom, które były karane za przestępstwa. Zob. o omawianym dokumencie więcej E. Bieńkowska, Prawa socjalne ofiar przestępstw, Jurysta 1998, nr 5, s. 11 i n. 13. Konieczność brania pod uwagę wpływu wiktymizacji kryminalnej na dalsze życie ofiar i ich rodzin została dostrzeżona na przełomie lat 60. i 70 ub. wieku. Doszło wówczas do ujawnienia zjawiska tzw. wiktymizacji wtórnej jako następstwa doznania przez ofiarę przestępstwa, czyli tzw. wiktymizacji pierwotnej. Zob. szerzej E. Bieńkowska, Wiktymologia. Koncepcje..., s. 49 i n. Od tego czasu rozróżniane są dwojakiego rodzaju skutki przestępstwa: po pierwsze bezpośrednie, a więc będące następstwem samego przestępstwa, jak np. straty finansowe, uszkodzenia ciała, stresy psychiczne itp., zwane wiktymizacją pierwotną oraz po drugie pośrednie, wynikające z przejawiania wobec ofiar przestępstw, czyli tych osób, które już doświadczyły wiktymizacji pierwotnej, niewłaściwych postaw polegających na lekceważeniu ich doznań, odczuć i cierpień, a więc nieprzywiązywania wagi do osłabiania skutków w postaci wiktymizacji pierwotnej i przyczyniania im w ten sposób dodatkowych stresów, co określa się mianem wiktymizacji wtórnej. Zob. szerzej: E. Bieńkowska, Zjawisko wiktymizacji wtórnej. Pojęcie, przyczyny, przeciwdziałanie (na przykładzie niektórych polskich regulacji karnych), Archiwum Kryminologii 34

2007 2008, tezy 29 30, s. 65 i n.; tejże, Wiktymizacja wtórna: jej geneza, istota i rola w przekształcaniu polityki traktowania ofiar przestępstw (w:) Wiktymizacja wtórna, pod red. L. Mazowieckiej (w druku). W Rekomendacji Komitetu Ministrów Rady Europy Rec. (2006) 8 w sprawie pomocy dla ofiar przestępstw z 14 czerwca 2006 r. (tekst polski w: E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Ofiara przestępstwa..., s. 119 i n.; dalej: Rekomendacja) jako w jedynym, jak dotąd, dokumencie międzynarodowym została zamieszczona definicja tego ostatniego pojęcia, należy sądzić, przede wszystkim dla jego wyraźnego odróżnienia od innego terminu, a mianowicie od pojęcia wiktymizacji powtórnej. Bywają one bowiem mylone. Brzmi ona następująco: Wiktymizacja wtórna oznacza wiktymizację, która występuje nie jako bezpośredni efekt czynu przestępnego, lecz z powodu reakcji instytucji lub indywidualnych osób w stosunku do ofiary (pkt 1.3). Natomiast Wiktymizacja powtórna oznacza sytuację, w której ta sama osoba cierpi z powodu więcej niż jednego zdarzenia przestępczego w ciągu określonego czasu (pkt 1.2). Zob. więcej E. Bieńkowska, Rada Europy o pomocy dla ofiar przestępstw kompleksowo, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania i Prawa im. Heleny Chodkowskiej w Warszawie 2010, nr 2, s. 115 i n. 14. Obecnie dysponujemy wynikami licznych badań prowadzonych w różnych krajach na całym świecie, które dostarczyły wielu bliższych informacji zarówno o wiktymizacji pierwotnej, jak i wtórnej. Syntetycznie problematyka ta została omówiona w Podręczniku o sprawiedliwości (s. 4 9). W odniesieniu do fizycznych skutków doznania przestępstwa, czyli wiktymizacji pierwotnej, wskazano w szczególności, że mogą one obejmować m.in. wzrost poziomu adrenaliny, przyspieszone bicie serca, niedające się powstrzymać łzawienie, poczucie zimna, przeżywanie zdarzenia w zwolnionym tempie, wyschnięcie warg, nasilenie szczególnych reakcji, jak np. histeryczny śmiech. Ofiary przestępstw tracą kontrolę nad swoim ciałem. Objawy te mogą wystąpić dopiero po zdarzeniu. Mogą też pojawiać się wówczas, gdy wraca pamięć o przestępstwie. Ofiary 35