Przepisy prawne dotyczące pszczelarstwa Prof. dr hab. Jerzy Wilde Katedra Pszczelnictwa, Wydział Bioinżynierii Zwierząt Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Słoneczna 48, 10-957 Olsztyn jerzy.wilde@uwm.edu.pl Stosunkowo trudno dotrzeć jest do zbioru przepisów regulujących postępowanie pszczelarzy użytkujących rodziny pszczele i produkujących oraz wprowadzających na rynek miód i inne produkty pasieczne. Wynika to z dużej liczby rozproszonych przepisów prawnych, jak i niejednolitej ich interpretacji. Warto więc poświęcić temu artykuł, który, jak ufam, przydatny będzie nie tylko pszczelarzom, ale także lekarzom weterynarii. Zakładanie pasieki Jednym z ważniejszych przepisów jest ustawa z 11 marca 2004 r., zawarta w Dz.U. Nr 69, zgodnie z nią pszczelarz ma obowiązek co najmniej 30 dni przed planowanym rozpoczęciem założenia pasieki powiadomić o tym powiatowego lekarza weterynarii i złożyć u niego wniosek, który powinien zawierać następujące dane: 1) imię, nazwisko, miejsce zamieszkania i adres do korespondencji 2) określenie rodzaju działalności (np. prowadzenie gospodarstwa pasiecznego) 3) określenie lokalizacji i miejsc, w których znajdować się będzie pasieka lub kilka pasiek. Jeżeli jesteśmy już w posiadaniu pasieki, a wcześniej nie została ona zarejestrowana, należy o tym, niezależnie od jej wielkości, powiadomić na piśmie powiatowego lekarza weterynarii, najlepiej wysyłając list polecony. Na podstawie złożonego wniosku lub pisma zgłaszającego posiadanie pasieki powiatowy lekarz weterynarii zgodnie z przepisami ustawy z 16 grudnia 2005 r. o produktach pochodzenia zwierzęcego (Dz.U. z 2006 r. Nr 17, poz. 127 z poźn. zm.), nadaje zgłoszonej pasiece numer identyfikacyjny, co oznacza, że od tej chwili pasieka jest objęta nadzorem weterynaryjnym. Powiatowy lekarz weterynarii prowadzi rejestr podmiotów prowadzących działalność nadzorowaną, który to rejestr zawiera: imię i nazwisko, miejsce zamieszkania i adres albo nazwę, siedzibę i adres podmiotu; weterynaryjny numer identyfikacyjny, jeżeli został nadany; określenie rodzaju działalności i zakres; informację o decyzji; datę wpisu lub ewentualnego wykreślenia z rejestru. 1
Fot. 1. Pasieka umiejscowiona przy budynku, stanowiącym dobrą osłonę przed wiatrem. Ule styropianowe nadają estetyczny wygląd, ale ich użytkowanie wymaga dużej wiedzy i umiejętności pszczelarza. Obecnie zgłoszenie jest szczególnie ważne, gdyż posiadanie weterynaryjnego numeru identyfikacyjnego jest warunkiem koniecznym do ubiegania się o jakąkolwiek pomoc czy kredyt z funduszy unijnych, w tym także w tzw. Krajowym Programie Wsparcia Pszczelarstwa. Pszczelarze użytkujący pszczoły amatorsko nie mają obowiązku ich zgłaszania innym urzędom, pod warunkiem, że liczba rodzin w pasiece (pasiekach) nie przekracza 80 pni. Powyżej 80 rodzin pszczelich istnieje obowiązek ich zgłoszenia do Urzędu Skarbowego. Po zgłoszeniu dokonywanym na specjalnym formularzy PIT-6 nie później niż do końca listopada każdego roku, Urząd Skarbowy określa roczny dochód z pasieki. Jest on bardzo niski i określany ryczałtowo, w przeliczeniu na 1 rodzinę pszczelą. W 2012 r. dochód z 1 rodziny pszczelej wynosił 2,89 zł (w 2013 r. wynosi 3,35 zł), czyli przy p. liczącej 100 pni było to tylko 289 zł rocznie. Praktycznie, jeśli pszczelarz nie ma innych dochodów (z tytułu pracy, emerytury czy renty), jest zwolniony z płacenia jakiegokolwiek podatku z tytułu przychodów uzyskiwanych z pszczelarstwa do p. liczącej 1069 pni [3091 zł (dochód zwolniony od 2
podatku): 2,89 (dochód uzyskiwany z 1 rodziny pszczelej) = 1069 pni (od dochodu z nich nie płaci się podatku)]. W Polsce pszczelarz zarejestrowany w Urzędzie Skarbowym (posiadający min. 81 pni) może zostać ponadto rolnikiem i korzystać z ubezpieczenia w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS), bez konieczności posiadania ziemi. Fot. 2. Pasieka na facelii błękitnej. Obfite nektarowanie tej rośliny umożliwia wykonywanie przeglądów bez siatki chroniącej twarz. Fot. 3. Kilkuletnie sosny są wystarczającą osłoną uli przed wiatrami. Fot. 4. Jedna z pasiek w Niemczech. Na boku pierwszego ula jest ksero świadectwa zdrowia pszczół, którego ważność wynosi 6 miesięcy. 3
Kiedy kandydat na pszczelarza zamierza zakładać pasiekę, musi odpowiedzieć sobie na kilka pytań. Najważniejsze z nich, to po co i w jakim celu zamierza ją założyć. Odpowiedź na to pytanie w dużej mierze limituje wielkość pasieki, a przede wszystkim wybór systemu i typu uli. Pasieki zakładane dla przyjemności nie muszą rozwiązywać zagadnień dużej wydajności pracy. W takich przypadkach najrozsądniej jest kupić pszczoły od pszczelarzy sąsiadów, niezbyt oddalonych od miejsca zamieszkania kupującego. Ma to kilka zalet, po pierwsze można nabyć pasiekę w ulach, w jakich dany pszczelarz gospodaruje. Istnieje prawdopodobieństwo, że gospodarka pasieczna prowadzona przez sąsiada jest dostosowana do panujących w okolicy warunków pożytkowych. Początkujący pszczelarz może rozwiązywać problemy, uzyskiwać odpowiedzi na nurtujące go pytania i uczyć się przez podpatrywanie czy korzystanie z pomocy sąsiada. Najlepszym sposobem zakładania pasieki jest terminowanie u doświadczonego pszczelarza, a następnie nabycie od niego w początkach lata słabych odkładów. Kupowanie od razu, bez uprzedniego nabycia umiejętności praktycznych, kilkudziesięciodniowej pasieki może być źródłem wielu niepowodzeń i dużych strat. W skrajnym przypadku może to doprowadzić do strat wielu rodzin lub wyrojenia się ich przed głównym pożytkiem. Decyzja założenia pasieki powinna być poprzedzona przygotowaniem teoretycznym kandydata na pszczelarza oraz próbą bezpośredniego kontaktu z pszczołami. Chodzi o sprawdzenie reakcji organizmu na działanie jadu pszczelego, perspektywy opanowania częstego u nowicjuszy strachu przed brzękiem pszczół i żądleniem. Pożądane jest opanowanie najbardziej typowych ruchów przy otwartym gnieździe rodziny pszczelej. Niezbędne jest minimum wtajemniczenia polegające na opanowaniu umiejętności rozróżniania na plastrze robotnic, trutni, matki, czerwiu (larw i jaj), poszytego miodu, pierzgi oraz różnych rodzajów komórek. Głębokiego przemyślenia wymaga lokalizacja pasieki i zapewnienie jej warunków normalnej egzystencji. W pasiece powstającej docelowo jako duże gospodarstwo wielkotowarowe nie może być kilku systemów uli, w jednej pasiece obowiązuje jeden system ula. Przy przywozie pszczół (Apis mellifera) z państw trzecich oraz w handlu pszczołami obowiązuje rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 16 lutego 2005 r. w sprawie szczegółowych wymagań weterynaryjnych mających zastosowanie do niektórych gatunków zwierząt (Dz.U. z 4 marca 2005 r.). Rozporządzenie to określa także szczegółowe wymagania weterynaryjne dla prowadzenia działalności w zakresie utrzymywania lub hodowli pszczół, edukacji, ochrony i zachowania gatunków zwierząt, prowadzenia podstawowych lub stosowanych badań naukowych lub hodowli zwierząt używanych do prowadzenia takich 4
badań. Ciekawostką jest, że wzór świadectwa zdrowia obowiązujące przy przewozie pszczół do krajów Unii Europejskiej, został umieszczony w dyrektywie nr 92/65/EWG i ważne jest 10 dni od dnia wypisania. Jeżeli zaś chodzi o świadectwo zdrowia dla pszczół w kraju nie zostało ono dotychczas opracowane przez Ministerstwo Rolnictwa. Wbrew powszechnej opinii, że przy wędrówkach pasiek niezbędne jest świadectwo zdrowia pszczół, dokument taki nie obowiązuje, gdyż nie został jeszcze opracowany. Jedyny wymóg jaki obecnie obowiązuje pszczelarzy przewożących swoje pasieki to że muszą one pochodzić z terenu wolnego od zgnilca amerykańskiego [zgodnie z Rozporządzeniem MRiRW z 29 września 2005 r. (Dz. U Nr 187, poz. 1574)]. Fot. 5. Nowo utworzone rodziny jako odkłady w styropianowych skrzynkach mieszczących 6 plastrów w przyszłym sezonie stanowić będą trzon rodzin produkcyjnych. Polskie przepisy w tym zakresie chorób pszczół zostały zawarte w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 1 lutego 2006 r. w sprawie powiadamiania o chorobach zakaźnych zwierząt podlegających obowiązkowi notyfikacji w Unii Europejskiej. Aktem wykonawczym regulującym postępowanie lekarzy weterynarii przy podejrzeniu zgnilca amerykańskiego jest Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 14 września 2005 r. w sprawie zwalczania zgnilca amerykańskiego pszczół. Z pozostałych aktów 5
wykonawczych do wymienionej ustawy przy zwalczaniu zgnilca amerykańskiego pszczół może mieć zastosowanie jeszcze Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 28 kwietnia 2004 r. w sprawie zakresu i sposobu prowadzenia ewidencji leczenia zwierząt i dokumentacji lekarsko-weterynaryjnej. Wspomniana we wstępie do zakładania pasiek ustawa z 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt w przypadku podejrzenia wystąpienia choroby zakaźnej (w tym przypadku zgnilca amerykańskiego u pszczół) nakłada również na posiadacza zwierzęcia określone obowiązki, a więc: niezwłoczne powiadomienie o tym fakcie organu Inspekcji Weterynaryjnej albo najbliższego podmiotu świadczącego usługi z zakresu medycyny weterynaryjnej, albo wójta, burmistrza, prezydenta miasta; pozostawienie zwierząt w miejscu ich przebywania i niewprowadzanie tam innych zwierząt (w przypadku zgnilca amerykańskiego dotyczy to rodzin pszczelich, rojów); uniemożliwienie osobom postronnym dostępu do pomieszczeń lub miejsc przebywania zwierząt (czyli pasieki); wstrzymanie wywożenia, wynoszenia i zbywania produktów i innych przedmiotów znajdujących się w miejscu, w którym wystąpiła choroba; udostępnienie organom Inspekcji Weterynaryjnej oraz osobom działającym w ich imieniu zwierząt do badań i zabiegów w miejscu, w którym wystąpiła choroba (czyli w pasiece); udzielenie informacji, które mogą mieć znaczenie dla wykrycia choroby i źródeł zakażeń. Z zapisów tej ustawy wynika także, że prowadzenie pasieki jest rodzajem działalności nadzorowanej. Wymaga się więc od podmiotu przestrzegania wymagań weterynaryjnych określonych dla takiej działalności. Są to wymagania lokalizacyjne, zdrowotne, higieniczne, sanitarne, organizacyjne, które stanowią zabezpieczenie pod względem epizootycznym, epidemicznym i zapewniają odpowiednią jakość produktów. W ustawie tej są też określone wymagania weterynaryjne dotyczące przewozu zwierząt, niejadalnych produktów pochodzenia zwierzęcego i ubocznych produktów zwierzęcych. Dopuszcza się przywóz zwierząt wymienionych w ustawie (w tym pszczół) wyłącznie z państw trzecich, które są umieszczane na listach ogłaszanych przez Komisję Europejską, jeżeli: 6
są spełnione wymagania zabezpieczające przed zagrożeniem epizootycznym lub epidemicznym lub zapewniają właściwą jakość produktów; przesyłka spełnia przepisy weterynaryjnej kontroli granicznej. Sprawy te są regulowane na mocy Decyzji Komisji UE z 11 grudnia 2003 r. (C/2003/4623), dotyczącej zdrowia zwierząt i warunków zaświadczeń dla importu pszczół i trzmieli (Apis mellifera i Bombus spp.) z krajów trzecich oraz Decyzji Komisji WE nr 2005/60/WE z 20 stycznia 2005 r. Kraje Unii Europejskiej powinny przestrzegać zasad zawartych w dyrektywie 92/65/EEC i ze względu na zagrożenie inwazją Aethina tumida oraz Tropilaelaps spp. (Rozporządzenie Komisji UE z 5 sierpnia 2003 r. EC1398/2003) przy imporcie pszczół przestrzegać następujących wymagań: pszczoły mogą pochodzić z krajów trzecich umieszczonych w załączniku nr 1 Decyzji 79/542/EEC, muszą być zaopatrzone w świadectwo zdrowia według wzoru załączonego w aneksie 1 do tej Decyzji. Fot. 6. Pasieka na gryce umieszczona pod ścianą lasu ułatwia przeglądy rodzin. 7
Wymagania dotyczące świadectwa zdrowia: zgnilec amerykański, mały chrząszcz ulowy i roztocze z rodzaju Tropilaelaps podlegają obowiązkowi zgłaszania w krajach eksportujących; matki pszczele i robotnice powinny pochodzić z pasiek hodowlanych kontrolowanych przez właściwe organa; pochodzą z terenów, na których nie obowiązują restrykcje związane ze zgnilcem amerykańskim (w ciągu ostatnich 30 dni); pochodzą z rodzin, z których próbki plastrów były w ciągu ostatnich 30 dni badane w kierunku zgnilca amerykańskiego według diagnostyki OIE i wykazały wyniki ujemne; pochodzą z terenu, w którego obrębie (promień 30 km) nie obowiązują restrykcje związane z występowaniem Aethina tumida i Tropilaelaps; pochodzą z rodzin, które bezpośrednio przed wysyłką były badane i nie wykazywały objawów klinicznych chorób; przesyłki są ograniczone do maksimum 20 robotnic towarzyszących jednej matce pszczelej umieszczonej w jednej klateczce wysyłkowej; klatki, robotnice i inny sprzęt towarzyszący powinny być przesłane do laboratorium do badania w kierunku obecności małego chrząszcza ulowego, jego jaj, larw i obecności roztoczy Tropilaelaps; po badaniach laboratoryjnych wszystko powinno być zniszczone; matki pszczele przed wprowadzeniem do miejscowych rodzin (w miejscu przeznaczenia) należy przenieść do nowych klatek. Zasady postępowania z przywiezionymi do Polski pszczołami zostały określone w 4, ust. 4, 6, 7 i 8 Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 16 lutego 2005 r. w sprawie szczegółowych wymagań weterynaryjnych mających zastosowanie do niektórych gatunków zwierząt. Przedstawione normy prawne w zakresie zwalczania zakaźnych chorób pszczół są zgodne z zaleceniami Międzynarodowego Urzędu do spraw Epizootii (Office International des Epizooties OIE). Organizacja ta zajmuje się nie tylko rejestrowaniem zaraźliwych chorób zwierząt, lecz także opracowuje wytyczne odnośnie do metod ich diagnozowania, zwalczania oraz zasad wydawania certyfikatów dotyczących międzynarodowego obrotu zwierzętami i produktami pochodzenia zwierzęcego (OIE, Manual Standarts for Diagnosis, Tests and Vaccines). Opinie i zalecenia OIE dotyczą także pszczół, ponieważ 6 jednostek 8
chorobowych występujących u pszczoły miodnej zaliczono do chorób zwierząt objętych obowiązkiem zgłaszania. W aktualnym wykazie chorób zwierząt (OIE, Listed diseases 2008) znajdują się następujące jednostki chorobowe pszczół: zgnilec amerykański (American foulbrood of honey bees); zgnilec europejski (European foulbrood of honey bees); choroba roztoczowa (acariosis of honey bees); waroza (varroosis of honey bees); inwazja małego chrząszcza ulowego (Aethina tumida) (small hive beetle infestation); inwazja roztoczy Tropilaelaps (Tropilaelaps infestation of honey bees). Wytyczne i zalecenia OIE stanowią podstawę do tworzenia prawodawstwa weterynaryjnego w krajach, które są członkami tej organizacji, niemniej jednak każdy z krajów członkowskich może wprowadzać pewne zmiany w niektórych uregulowaniach prawnych. Niestety w naszym kraju nie wprowadza się zmian. Moim zdaniem pilnej zmiany wymaga paradoksalny zapis zgłaszania występowania lub podejrzenia występowania warrozy w pasiece, podczas gdy nie ma w Polsce pasiek wolnych od tej choroby. Po cóż więc ta niepotrzebna nikomu konieczność? Zdjęcia wykonał autor 9