OCHRONA RADIOLOGICZNA PERSONELU Dariusz Kluszczyński
DAWKA GRANICZNA(1) ZASTOSOWANIE Dawka efektywna Narażenie zawodowe 20 msv rocznie uśredniona przez okres 5 lat (2) Dawka efektywna dla zarodka lub 1 msv płodu (3) Dawka równoważna dla: soczewek oczu 150 msv skóry (4) 500 msv dłoni i stóp 500 msv 1. Dawka graniczna odnosi się do sumy odpowiednich dawek od źródeł zewnętrznych oraz dawki skutecznej dla okresu 50 lat (70 lat dla dzieci) pochodzącej od wchłonięcia radioaktywnych nuklidów określanych dla tego samego okresu czasu (1 rok). 2. Z dodatkowym zastrzeżeniem, że dawka efektywna nie może przekroczyć 50 msv w żadnym roku. 3. W niektórych przypadkach można dopuścić większą dawkę roczną pod warunkiem, że średnia dawka w okresie kolejnych 5 lat nie przekroczy 1 msv. 4. Określenie granicznej dawki zapewnia dostateczną ochronę skóry przed efektami stochastycznymi. Aby chronić sie przed miejscowymi efektami deterministycznymi konieczne jest wprowadzenie dodatkowego limitu. 2
Optymalizacja ochrony radiologicznej Ryzyko/dawka Niedopuszczalne Dawka graniczna Tolerowalne Ograniczenia związane ze źródłami promieniowania Zoptymalizowane procedury Akceptowalne Ekspozycja zawodowa 3
Radiologia zabiegowa 4
Na radiologię zabiegową składają się skomplikowane procedury wymagające zastosowania specjalistycznego sprzętu powodującego wysokie narażenia zarówno dla pacjentów jak i dla personelu. Radiologia zabiegowa (wspomagana fluoroskopią) jest coraz częściej stosowana przez personel, który nie jest przeszkolony w zakresie bezpieczeństwa radiacyjnego. Dla personelu radiologii zabiegowej, głównym źródłem promieniowania jest pacjent (promieniowanie rozproszone). Promieniowanie rozproszone nie jest jednorodne wokół pacjenta i dla niektórych procedur może wynosić nawet kilka mgy/min. 5
Poziom promieniowania zależy od: - czasu fluoroskopii; - liczby obrazów; wielkości pacjenta; jakości stosowanego sprzętu emitującego promieniowanie; - dostępności osłon. Cechą charakterystyczną tych procedur jest konieczność trzymania rąk w polu promieniowania w trakcie zabiegu. Podczas, gdy fartuch ołowiany chroni ciało, ręce pozostają praktycznie bez ochrony. 6
Na świecie rejestruje się zwiększającą się liczbę uszkodzeń popromiennych w populacji lekarzy wykonujących procedury z radiologii zabiegowej ZWIĘKSZONE OBCIĄŻENIE PRACĄ MOŻLIWE PRZYCZYNY NIEWYSTARCZAJĄCA OR STARE URZĄDZENIA 7
Radiologia zabiegowa Dawki otrzymywane przez pracowników mogą być ograniczone poprzez zmniejszenie dawek otrzymywanych przez pacjenta oraz stosowanie odpowiednich osłon 8
Odzież ochronna: Fartuchy i osłony wykonane z materiału zawierającego ołów. Fartuchy powinny zawierać ekwiwalent przynajmniej 0,25 mm Pb przy pracy z urządzeniami rentgenowskimi do 100 kv oraz 0,35 mm Pb przy pracy z urządzeniami powyżej 100 kv. Fartuchy mogą zawierać mniej ołowiu od strony pleców, ale pod warunkiem, że osoba ubrana w taki fartuch skierowana jest zawsze przodem do źródła promieniowania. Rękawice ochronne mają ograniczone zastosowanie. 9
Osłony ekrany i okulary kurtyny 10
Środowisko radiologii zabiegowej Długie i skomplikowane procedury Personel bardzo blisko pacjenta Długi czas ekspozycji Obszary, gdzie brak osłon ZWRÓĆ UWAGĘ NA: Nowoczesne urządzenia radiologiczne Używanie środków ochrony osobistej i osłon stałych Wystarczająca znajomość systemu Umiejętności, racjonalne obciążenie pracą 11
Dla każdego 1000 fotonów docierających do pacjenta, ok. 100-200 jest rozpraszanych, ok. 20 dociera do rejestratora obrazu, a reszta jest pochłaniana (= dawka) lampa rtg Promieniowania rozproszonego dotyczy prawo odwrotnych kwadratów, a więc zwiększenie odległości od pacjenta zwiększa bezpieczeństwo W radiologii, promieniowanie rozproszone na kierunek do źródła promieniowania 12
Efekty działania promieniowania EFEKTY STOCHASTYCZNE NOWOTWÓR EFEKTY DZIEDZICZNE EFEKTY DETERMINISTYCZNE USZKODZENIA SOCZEWEK USZKODZENIA SKÓRY 13
PRÓG DLA EFEKTÓW DETERMINISTYCZNYCH W SOCZEWKACH (ICRP) 0,5-2,0 Sv w pojedynczej eksp. ZMĘTNIENIE 5 Sv we frakcj. ekspoz. >0,1 Sv/rok ciągła eksp. ZAĆMA 5 Sv w pojedynczej eksp. 8 Sv we frakcj. ekspoz. >0,15 Sv/rok ciągła eksp. 14
Czynniki wpływające na dawkę dla personelu WYSOKOŚĆ PRACOWNIKA CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA DAWKĘ PERSON. POZYCJA WZGLEDEM PACJENTA NAŚWIETLANA OBJĘTOŚĆ PACJENTA POZYCJA LAMPY kv, ma i czas (LICZBA I CHARAKTERYSTYKA IMPULSÓW) EFEKTYWNE STOSOWANIE OSŁON 15
Czynniki wpływające na dawkę dla personelu ZALEŻNOŚĆ KĄTOWA 100 kv 1 ma 0.9 mgy/h 0.6 mgy/h 11x11 cm 0.3 mgy/h 1m od pacjenta grubość pacjenta 18 cm 16
Czynniki wpływające na dawkę dla personelu ZALEŻNOŚĆ OD POWIERZCHNI 100 kv 1 ma 11x11 cm 17x17 cm 0.8 mgy/h 1.3 mgy/h 0.6 mgy/h 1.1 mgy/h 0.3 mgy/h 0.7 mgy/h 1m od pacjenta grubość pacjenta 18 cm 17
Czynniki wpływające na dawkę dla personelu ODLEGŁOŚĆ 100 kv 1 ma mgy/h @ 0.5m mgy/h @ 1m 11x11 cm 18
Czynniki wpływające na dawkę dla personelu NAJLEPSZA KONFIGURACJA WZMACNIACZ LAMPA 3x MNIEJSZA DAWKA LAMPA W PORÓWNANIU DO: WZMACNIACZ 19
Czynniki wpływające na dawkę dla personelu LAMPA 100 kv 1m mgy/h 2.2 (100%) 2.0 (91%) 20x20 cm 1.3 (59%) mgy/h 1 Gy/h (17mGy/min) 1.2 (55%) 1.2 (55%) 1m od pacjenta 1.2 (55%) 1 Gy/h (17 mgy/min) 1.3 (59%) 20x20 cm 100 kv 1m 2.2 (100%) 1m od pacjenta LAMPA 20
Czynniki wpływające na dawkę dla personelu JEŻELI ROZMIAR PACJENTA ROŚNIE ROŚNIE DAWKA NA SKÓRĘ PACJENTA ORAZ ILOŚĆ PROMIENIOWANIA ROZPROSZONEGO 21
Czynniki wpływające na dawkę dla personelu ZMIANA Z NORMALNEGO TRYBU DO TRYBU WYSOKIEJ MOCY DAWKI ZWIĘKSZA MOC DAWKI O CZYNNIK 2 LUB WIECEJ 22
przykładowy rozkład dawki wokół ramienia C Wzmacniacz obrazu 1.2 izodozy w µgy/min Pacjent 3 6 12 lampa rtg 100 cm 50 cm Scale 0 23
Dozymetria indywidualna 24
W typowych warunkach pracy otrzymywane przez pracowników dawki są niższe niż dawki graniczne. 25
W dozymetrii indywidualnej stosuje się przede wszystkim: -Dozymetry filmowe, -Dozymetry termoluminescencyjne, -Dozymetry elektroniczne 26
Różne typy dozymetrów indywidualnych: 27
Dozymetr filmowy składa się z filmu fotograficznego umieszczonego w odpowiedniej kasecie zawierającej szereg filtrów. 28
Kaseta dozymetryczna filtr plastikowy filtry metalowe okienka okienko mierzy beta, gamma, X 29
30
31
Zastosowanie różnych filtrów (miedź - 0,05 mm; 0,5 mm; 1,5 mm; ołów - 1 mm, filtrów plastikowych i okienka) jest konieczne do określenia energii fotonów. Analiza zaczernienia filmu pod filtrami pozwala na rozróżnienie ekspozycji statycznej od dynamicznej, a także na określenie kierunku padania promieniowania. 32
DOZYMETRIA TL 33
Konieczne jest skalowanie dozymetrów poprzez naświetlenie ich znaną dawką promieniowania, a następnie skorelowanie tej wartości z wartościami otrzymanymi z dozymetrów. 34
35
0,1 msv 36
0,3 msv 37
1 msv 38
39
narażenie w roku 2004 (dawka skuteczna), IMP typ zakładu Służba zdrowia liczba osób % liczba zakładów % 27472 88,7% 2893 84,0% WSSE 153 0,5% 41 1,2% Szkoły medyczne 787 2,5% 18 0,5% 1253 4,0% 184 5,3% Placówki n-b 676 2,2% 138 4,0% Zakłady techniki medycznej 182 0,6% 39 1,1% Inne 447 1,4% 129 3,7% 30970 100,0% 3442 100,0% Zakłady przemysłowe RAZEM 40
100% percentage doses not higher than 1 msv 10% x-ray 1% doses higher than 5 msv 0.1% 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 year 41
100 number of cases 80 doses higher than 50 msv 60 40 x-ray 20 0 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 year 42
DOZYMETRIA FILMOWA ZALETY: Sprawdzona i stabilna metoda Prosta dystrybucja i obsługa dawkomierza Szeroki zakres mierzonych dawek i energii Możliwość określenia zakresu energii padającego promieniowania (miękkie, twarde, pośrednie) WADY: Trudność w automatyzacji elementów cyklu dozymetrycznego Trudność w zastosowaniach do oceny dawek dla dłoni Możliwość określenia kierunku padającego promieniowania Możliwość rozróżnienia pomiędzy dawką będącą wynikiem napromieniowania w jednorodnej wiązce a napromieniowaniem w polu rozproszonego promieniowania Odporność na awarie (system rozproszony) Trwała rejestracja dawki na filmie 43
44
narażenie w roku 2004 (dawka skuteczna), IMP typ zakładu średnia dawka efektywna [msv] maksymalna dawka efektywna [msv] odsetek osób, które otrzymały dawkę roczną w przedziale: [msv] <0; 1> (1;2> (2; 6> (6, 15> (15; 20> (20; 50> >50 Służba zdrowia 0,50 12,4 98,53% 0,76% 0,61% 0,09% WSSE 0,55 1,2 99,35% 0,65% Szkoły medyczne 0,27 0,6 10 Zakłady przemysłowe 0,54 13,4 99,04% 0,48% 0,32% 0,16% Placówki n-b 0,51 1,1 99,85% 0,15% Zakłady techniki medycznej 0,54 5,6 98,90% 0,55% 0,55% Inne 0,50 1,0 10 CAŁA POPULACJA 0,50 13,4 98,65% 0,71% 0,56% 0,09% 45
Dawki na dłonie. Wyniki pomiarów miesięcznych w roku 2002, IMP Specjalność liczba osób liczba pomiarów średnia dawka (msv) maksymalna arytmet. geometr. (msv) GSD lekarz operujący 117 1298 2.35 0.11 480 4.86 lekarz asystujący 30 255 0.19 0.08 2.83 2.64 radiolog 11 130 0.17 0.08 4.18 2.35 pielęgniarka 39 197 432 2115 0.52 1.59 0.09 0.10 46.1 3.52 46
Rozkład dawek dla dłoni w okresach miesięcznych 90 88 85 80 75 70 65 60 55 (%) 50 45 40 35 30 25 20 15 9 10 5 0 1 5 1 1 0 0 0 0 0 0 10 25 50 100 200 300 400 500 Monthly dose (msv) 47
Roczne dawki na dłonie w roku 2002, IMP specjalność liczba osób średnia (msv) arytmet. geometr. maksymalna minimalna dawka dawka (msv) (msv) GSD lekarz operujący 117 26.4 2.30 779 0.60 5.27 lekarz asystujący 30 2.36 1.29 11.9 0.60 2.71 radiolog 11 1.99 1.43 4.86 0.62 2.33 pielęgniarka 39 5.94 1.75 91.8 0.60 3.63 Σ 197 17.3 1.94 48
Rozkład rocznych dawek na dłonie dla personelu medycznego (%) 50 48 45 49 43 40 38 35 33 30 28 25 23 20 18 15 13 10 8 5 3 0 27 10 6 4 1 1 5 10 25 1 50 100 200 Annual dose (msv) 0 0 0 1 300 400 500 1000 49
Rozkład rocznych dawek na dłonie dla lekarzy operujących 50 47 40 30 (%) 28 20 9 10 6 3 0 3 0 1 5 10 25 50 100 200 0 1 1 300 400 500 2 1000 Annual dose (msv) 50