Prawo do odmowy składania zeznań przez osobę najbliższą

MARCIN JACHIMOWICZ Prawo do odmowy składania zeznań przez osobę najbliższą I. Prawo do odmowy składania zeznań przysługuje trzem kategoriom podmiotów występujących w procesie karnym w charakterze świadka: osobom najbliższym dla oskarżonego (art. 182 1 k.p.k.), byłym współmałżonkom oskarżonego oraz byłym przysposobionym i przysposabiającym (art. 182 2 k.p.k.), a także świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem (art. 182 3 k.p.k.). Z uprawnienia tego korzysta również szczególna kategoria uczestników postępowania karnego jaką jest osoba, co do której prokurator żąda zobowiązania jej do zwrotu Skarbowi Państwa korzyści, jakie odniosła z przestępstw popełnionych przez inne osoby (art. 416 3 k.p.k.). Prawo do odmowy składania zeznań nie przysługuje natomiast świadkowi koronnemu. Przepis art. 182 k.p.k. jest przepisem najbardziej reprezentatywnym dla całej instytucji odmowy zeznań zarówno ze względu na zakres zawartego w nim uprawnienia, jak i na rozmiar stosowania w praktyce. Specjalną rangę nadaje mu adresowany do organów procesowych bezwarunkowy nakaz uprzedzenia świadka o przysługującym mu przywileju. 1 Przedmiotem tego opracowania jest prawo do odmowy składania zeznań przysługujące osobie najbliższej. II. Prawo odmowy zeznań przysługujące osobom związanym z oskarżonym węzłem rodzinnym to najbardziej powszechny bezwzględny zakaz dowodowy. Przyznanie prawa do odmowy złożenia zeznań osobom najbliższym dla oskarżonego uzasadnione jest związkiem uczuciowym, jaki łączy je z oskarżonym, nie mogą być bowiem z tego tytułu stawiane w trudnej sytuacji. Stworzono je w interesie świadka nie zaś oskarżonego, a celem tego przywi- 1 K. Łojewski, Instytucja odmowy zeznań w polskim procesie karnym, Warszawa 1970, s. 58. PROKURATOR 1(29)/2007 69

Marcin Jachimowicz leju jest zapobieganie konfliktowi sumienia, który mógłby zaistnieć gdyby osoba taka składała zeznania obciążające osobę najbliższą. 2 Obowiązująca zasada prawa do odmowy zeznań przysługująca osobom najbliższym dla oskarżonego to efekt dwóch teorii: 1) przywileju świadka, która głosi, że prawo do odmowy zeznań jest wyrazem ofiary złożonej przez ustawę na ołtarzu poszanowania uczuć i przeżyć duchowych jednostki, ofiary wywierającej zawsze negatywny wpływ na wysiłki sądu zmierzające do osiągnięcia prawdy obiektywnej; 2) teorii nieufności, która upatruje w eliminacji zeznań element (instrument) ochrony prawdy obiektywnej przed świadkiem, którego z racji jego relacji z oskarżonym należy się strzec i który wysiłki sądu w kierunku prawidłowego osądzenia sprawy może sprowadzić na manowce. 3 Ustawa polska opiera się na teorii przywileju. Prawo świadka do odmowy składania zeznań powstaje jako wynik dwóch współdziałających ze sobą układów procesowych. Jednym z nich jest obowiązek złożenia zeznań w danej sprawie, drugim zaś fakt, że w tej właśnie sprawie w charakterze podejrzanego występuje osoba najbliższa dla świadka. Układy te, będące nieodzownym elementem przywileju, występują zawsze łącznie. 4 Istota gwarancji płynących z prawa do odmowy składania zeznań związana jest przede wszystkim z uwolnieniem świadka od dylematu czy składać zeznania w sprawie toczącej się przeciwko osobie najbliższej, czy też zeznań takich nie składać. 5 Prawo odmowy zeznań, o którym mowa w art. 182 1 k.p.k., przysługuje tylko w odniesieniu do oskarżonego, który jest dla świadka osobą najbliższą. 6 Pojęcie osoby najbliższej definiuje art. 115 11 k.k., który do tej kategorii podmiotów zalicza: wstępnych, zstępnych, rodzeństwo, powinowatych 2 Wyrok SN z dnia 11 listopada 1976 r., II KR 252/76, OSNPG 1977, nr 2, poz. 17. Odpowiednikiem aktualnie obowiązującego art. 182 k.p.k. był art. 94 ustawy procesowej z 1928 roku. Z motywów Komisji kodyfikacyjnej z 1928 roku wynika, że zadaniem wskazanego przepisu jest eliminowanie sytuacji konfliktowych w jakich znajduje się świadek stojący wobec dylematu czy mówić prawdę i obciążać w ten sposób osobę mu najbliższą występującą w charakterze podejrzanego lub kłamać i narażać się na odpowiedzialność karną za fałszywe zeznania - Projekt ustawy postępowania karnego, Warszawa Lwów 1926 1927. 3 K. Łojewski, op. cit., s. 59. 4 K. Łojewski, op. cit., s. 86. 5 Postanowienie SN z dnia 25 czerwca 2002 r., V KK 68/04, OSNKW 2004, nr 1, poz. 1190. 6 Wyrok SA w Katowicach z dnia 22 września 2005 r., II AKa 215/05, Lex nr 164579. 70

Prawo do odmowy składania zeznań przez osobę najbliższą w tej samej linii lub stopniu, osoby pozostające w stosunku przysposobienia oraz ich małżonków, a także osoby pozostające we wspólnym pożyciu. Stosownie do treści art. 182 2 k.p.k. prawo do odmowy składania zeznań przysługuje także w stosunku do byłego małżonka, trwa bowiem mimo ustania małżeństwa, co jest uzasadnione koniecznością poszanowania więzów uczuciowych, które łączyć mogły te osoby, mimo formalnego rozwiązania małżeństwa. 7 Analogiczna sytuacja ma miejsce w przypadku przysposobienia. Kodeks karny przy określaniu osoby najbliższej odwołuje się do kodeksu cywilnego. Dla istoty tego stosunku nie jest istotny element emocjonalny, czy uczuciowy jaki zachodzi między dwojgiem osób, lecz stosunek prawny lub faktyczny jaki te osoby ze sobą łączy. 8 Z powyższego wynika więc, że prawo odmowy zeznań przysługuje: 1) małżonkom, 2) wstępnym (rodzice, dziadkowie, pradziadkowie, itp.), 3) zstępnym (dzieci, wnuki, prawnuki, itp.), 4) rodzeństwu (bracia, siostry), 5) rodzeństwu przyrodniemu (osobom mającym wspólną matkę lub ojca), 6) powinowatym w linii prostej (ojczym mąż matki, babki, prababki, macocha żona ojca, dziadka, pradziadka, małżonkowie zięć), 7) powinowatym w linii bocznej, 8) przysposabiającemu i jego małżonkowi, lub przysposobionemu i jego małżonkowi, 9) osobom pozostającym we wspólnym pożyciu. Małżeństwo powstaje z chwilą, gdy mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni, złożą przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego oświadczenie, że wstępują w związek małżeński (art. 1 1 k.r.o.). Ustawodawca bądź też umowa międzynarodowa (konkordat) mogą określać warunki, w razie spełnienia których ślub konfesyjny rodzić będzie skutki cywilnoprawne. Małżeństwo ustaje z chwilą śmierci jednego z małżonków, bądź też uprawomocnienia się wyroku orzekającego rozwód lub unieważnienie małżeństwa. Stosunek pokrewieństwa oparty jest na więzach krwi i oznacza pochodzenie jednej osoby od drugiej (wstępni, zstępni, pokrewieństwo w linii pro- 7 R. A. Stefański, Prawo do odmowy składania zeznań w procesie karnym, Prokuratura i Prawo, s. 117. 8 K. Buchała, A. Zoll, Kodeks karny, Część ogólna, Komentarz do art. 1 116 Kodeksu karnego, Kraków 1998, s. 638. PROKURATOR 1(29)/2007 71

Marcin Jachimowicz stej) lub oznacza pochodzenie dwóch osób od tej samej osoby trzeciej (pokrewieństwo w linii bocznej). Stosunek powinowactwa powstaje z chwilą zawarcia małżeństwa. Z każdego związku małżeńskiego powstają dwa odrębne stosunki powinowactwa., tzn. więzi normatywne łączące: żonę wraz ze wszystkimi krewnymi męża, męża zaś ze wszystkimi krewnymi żony. Stosunek przysposobienia rodzi pomiędzy przysposabiającym a przysposobionym taki stosunek jak pomiędzy rodzicami a dziećmi (art. 121 1 k.r.o.). Do grona osób najbliższych, którym przysługuje prawo do odmowy składania zeznań Sąd Najwyższy zaliczył pasierba oskarżonego, jako powinowatego w linii zstępnych 9 oraz męża siostry oskarżonego, jako powinowatego w linii bocznej. 10 Prawo odmowy składania zeznań nie przysługuje natomiast rodzeństwu rodziców oskarżonego, ani małżonkom tego rodzeństwa (wuj, stryj, ciotka, itp.). Osoby te nie są bowiem osobami najbliższymi w rozumieniu art. 115 11 k.k. 11 Uprawnienie to nie przysługuje również synowi siostry oskarżonego (siostrzeńcowi), jak i córce brata oskarżonego (bratanicy). 12 Osobami pozostającym we wspólnym pożyciu są wyłącznie konkubina i konkubent, konkubinat bowiem, czyli pozostawanie we wspólnym pożyciu, to stan analogiczny do małżeństwa, pozbawiony jedynie legalnego węzła. Oznacza to więc istnienie domowego ogniska charakteryzującego się duchową, fizyczną i ekonomiczną więzią łączącą mężczyznę oraz kobietę. 13 Bez znaczenia jest w takim przypadku, że ze związku takiego nie ma dziecka. 14 Związek taki, ze względu na wspólne pożycie psychiczne i fizyczne, wspólnotę ekonomiczną oraz trwałość związku różni się od związku małżeńskiego jedynie brakiem prawnej legalizacji faktycznego związku małżeńskiego. 15 9 Wyrok SN z dnia 10 listopada 1976 r., V KRN 184/76, OSNKW 1977, nr 3, poz. 27. 10 Wyrok SN z dnia 5 listopada 1981 r., I KR 240/81, OSNKW 1981, nr 6, poz. 73. 11 Wyrok SA w Krakowie z dnia 14 marca 1992 r., II Akr 37/92, KZS 1992, nr 3 9, poz. 54. 12 Wyrok SN z dnia 25 lutego 1971 r., IV KR 253/70, LEX nr 21371. 13 Wyrok SN z dnia 31 marca 1988 r., I KR 50/88, OSNKW 1988, nr 9 10, poz. 71. 14 Wyrok SN z dnia 2 października 1959 r., IV K 683/59, OSNPG 1959, nr 11, poz. 3. 15 Wyrok SN z dnia 12 listopada 1975 r., V KR 203/75, OSP 1976, nr 10, poz. 187. 72

Prawo do odmowy składania zeznań przez osobę najbliższą Jako stosunek najbliższości może być traktowane także, w mojej ocenie, wspólne pożycie osób tej samej płci. Co za tym idzie przysługuje im również prawo do odmowy składania zeznań. Pojęcie wspólne pożycie odnoszone jest wprawdzie wyłącznie do konkubinatu, który jest związkiem osób o różnej płci, odpowiadającym od strony faktycznej stosunkowi małżeństwa (którym w rozumieniu art. 18 Konstytucji RP jest wyłącznie związek osób różnej płci). Jeżeli jednak pomiędzy osobami tej samej płci zachodzą te same więzy, jak w przypadku osób o różnej płci żyjących w konkubinacie to brak jest podstaw do odmowy przyznania takim osobom uprawienia wynikającego z art. 182 1 k.p.k. Uprawnienia tego nie daje natomiast pokrewieństwo bądź powinowactwo, jakie łączy świadka jedynie z konkubentem oskarżonego a nie nim samym. Istnienia konkubinatu nie można domniemywać. Stąd też organ przed którym toczy się postępowanie w danej instancji nie może poprzestać na oświadczeniach oskarżonego i świadka, iż pozostają oni w konkubinacie, lecz musi podjąć stosowane czynności sprawdzające i poddać ocenie materiał dowodowy, aby ustalić charakter kontaktów łączących te osoby. Obowiązek ten aktualizuje się w razie odmowy zeznań przez świadka z tego właśnie powodu. 16 Nie sposób jako konkubinat traktować luźnego związku partnerskiego i pod tym pretekstem zwalniać z obowiązku złożenia zeznań. Doraźne kontakty, choćby połączone ze współżyciem seksualnym, prezenty, wspólna praca, a nawet przelotne uczucie, nie wyczerpują jeszcze kompletu znamion pozostawania we wspólnym pożyciu, różniącego się od małżeństwa jedynie brakiem wypełnienia warunków formalnych (art. 1 i 23 k.r.o. i nast.). 17 Istotny problem pojawia się w przypadku narzeczonych. O ile pozostają oni we wspólnym pożyciu to lege non distinquente przysługuje im uprawnienie, o którym w art. 182 1 k.p.k. Jeżeli natomiast nie pozostają oni we wspólnym pożyciu to nie sposób uznać ich za osoby najbliższe, a co za tym idzie nie mogą powołać się na prawo do odmowy składania zeznań. 18 W tej sytuacji osobę taką traktować należy jako osobę obcą. Wniosek taki wynika m.in. z faktu, że za istotne i konieczne elementy wspólnego pożycia w rozu- 16 Wyrok SA w Lublinie z dnia 30 grudnia 1997 r., II AKa 51/97, Apel Lub 1998, nr 1, poz. 4. 17 Wyrok SA w Krakowie z dnia 11 grudnia 1997 r., II AKa 226/97, Prokuratura i Prawo, dodatek Orzecznictwo 1998, nr 10, poz. 23. 18 Wyrok SN z dnia 9 września 1990 r., WR 203/99, OSP 1991, nr 9, poz. 205. PROKURATOR 1(29)/2007 73

Marcin Jachimowicz mieniu art. 115 11 k.k. uznać należy następujące: wspólne pożycie psychiczne i fizyczne, wspólnotę ekonomiczną oraz trwałość związku. 19 Prawo do odmowy zeznań nie przysługuje również byłemu konkubentowi oskarżonego, ustawa procesowa bowiem przyznaje je tylko osobom pozostającym we wspólnym pożyciu. Konkubinat w przeciwieństwie do małżeństwa i przysposobienia nie jest stanem sformalizowanym, a stanem płynnym może się kończyć i ponownie zaczynać. Art. 182 2 k.p.k. poza wskazaniem ustania małżeństwa oraz przysposobienia nie wymienia ustania konkubinatu, co przemawia przeciwko rozszerzającej interpretacji tego przepisu. 20 Wyliczenie osób, którym przysługuje prawo do odmowy zeznań ma charakter wyczerpujący, nie może być rozszerzane w drodze wykładni, jest bowiem instytucją o charakterze wyjątkowym. 21 Z tego też powodu nie znajduje uzasadnienia pogląd, iż legitymacja ta przysługuje również innym osobom połączonym węzłem wspólnego ogniska domowego, np. wychowującym osierocone dziecko. 22 Zgodnie z treścią art. 182 2 k.p.k. prawo odmowy zeznań istnieje również po ustaniu małżeństwa lub przysposobienia. Decyzja co do skorzystania z przysługującego z mocy art. 182 k.p.k. prawa należy do osoby, której ono przysługuje, bez względu na to czy jest ona pełnoletnia czy też nie. 23 Rozwiązanie takie wielokrotnie poddawano krytyce jako sprzeczne z zasadami prawa rodzinnego i opiekuńczego, które wyposażają rodziców bądź opiekunów małoletniego w obowiązujące również na gruncie prawa karnego procesowego określone uprawnienia służące ochronie jego praw i interesów. Kodeks postępowania karnego nie ustanawia dla świadków żadnego cenzusu wieku, wykształcenia, stosunku do stron, stanu zdrowia. Świadkiem może być więc także osoba małoletnia. Dolna granica wystąpienia takiej osoby w tej roli nie została określona. Istotne jest jedynie to by znajdowała się ona w takim wieku by możliwe było porozumienie się z nią. Decyzja o skorzystaniu z uprawienia, o którym mowa w art. 182 1 k.p.k. należy wyłącznie do osoby, która powinna składać zeznania. Zgodnie z przepisami k.p.k. przesłuchanie rozpoczyna się od zapytania świadka o imię, nazwisko, wiek, zajęcie, miejsce zamieszkania, karalność za fałszywe zeznania lub oskarżenia oraz stosunek do stron. Większość nawet 19 Wyrok SN z dnia 12 listopada 1975 r., V KR 205/75, OSP 1976, nr 10, poz. 187. 20 Wyrok SN z dnia 13 lipca 1987 r., II KR 187/87, OSNKW 1988, nr 1 2, poz. 11. 21 wyrok SN z dnia 16 listopada 1993 r., II KRN 207/93, nie publikowany. 22 K. Łojewski, op. cit., s. 73. 74

Prawo do odmowy składania zeznań przez osobę najbliższą małych, 2 3 letnich dzieci potrafi się samo przedstawić, policzyć lub pokazać na palcach, ile mają lat, a także określić gdzie mieszkają. Może się jednak zdarzyć, że przesłuchiwane jest dziecko poważnie zaniedbane wychowawczo, wówczas wydobycie z niego podstawowych informacji, o których mowa w art. 191 2 k.p.k. może okazać się trudne lub niemożliwe. Niezwykle istotną kwestią jest konieczność uprzedzenia takiego świadka o treści art. 182 k.p.k., co wymaga przełożenia treści tego przepisu na jasny i zrozumiały stosownie do wieku, rozwoju umysłowego oraz stopnia dojrzałości umysłowej i społecznej dziecka język, co w praktyce, z uwagi na brak należycie wyrobionych umiejętności oceny postępowania własnego i innych osób, a także ukształtowania oceny związków uczuciowych i rodzinnych u dziecka może powodować poważne trudności. 24 III. Stosunek najbliższości upoważniający do skorzystania z prawa do odmowy zeznań winien istnieć w momencie ich składania, nie później niż w momencie pierwszego zeznania na rozprawie przed sądem I instancji. 25 Wynika z tego, iż z prawa tego skorzystać może osoba, która składała zeznania w postępowaniu przygotowawczym, nie będąc jeszcze najbliższym, a stała się nim przed przesłuchaniem w charakterze świadka przed rozpoczęciem swojego pierwszego zeznania na rozprawie przed sądem I instancji (art. 186 1 k.p.k.). Jest to swoisty termin prekluzyjny. Dodać należy, że odmowa jak i zwolnienie nie są możliwe w postępowaniu, które prowadzone jest ponownie po uchyleniu orzeczenia, gdyż nie jest to pierwsze przesłuchanie w sądzie I Instancji. W sytuacji, gdyby potrzeba przesłuchania danej osoby w charakterze świadka ujawniła się dopiero w postępowaniu odwoławczym w ramach uzupełniającego postępowania dowodowego na rozprawie apelacyjnej (art. 452 2 k.p.k.), to przyjąć należy, że świadek, o którym mowa w art. 182 k.p.k. może skorzystać z prawa do odmowy zeznań, mimo że nie jest to przesłuchanie przed sądem I Instancji. Przemawia za tym fakt, iż nie był on w ogóle przesłuchany, jak i ratio legis instytucji określonej w tym przepisie, iż świadek nie traci swych uprawnień tylko dlatego, że opóźniono i przesunięto do stadium procesu jego przesłuchanie. 26 23 Wyrok SN z dnia 20 grudnia 1985 r., VI KZP 28/85, OSNKW 1986, nr 5-6, poz. 20. 24 A. Antoniak Drożdż, Przesłuchanie dziecka w procesie karnym uwagi praktyczne, Prokuratura i Prawo 2006, nr 6, s. 45. 25 T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego, Komentarz, Kraków 2006 r., s. 371. 26 Ibidem, s. 380. PROKURATOR 1(29)/2007 75

Marcin Jachimowicz Prawo do odmowy zeznań jest prawem bezwarunkowym, a organ nie jest uprawniony do ustalania i oceny motywów przyczyn oraz pobudek odmowy składania zeznań przez osobę, której uprawnienie to przysługuje. 27 Ciąży jednakże na nim obowiązek zbadania czy istnieje stosunek warunkujący w rzeczywistości skorzystanie z tego prawa, w związku z czym świadek powinien w dostateczny sposób uprawdopodobnić swój stosunek do oskarżonego, zwłaszcza w sytuacji gdy mamy do czynienia ze stanem pozostawania we wspólnym pożyciu. 28 Prawo do odmowy zeznań przysługuje w stosunku do oskarżonego (podejrzanego). Może być więc realizowane w postępowaniu przygotowawczym, gdy prowadzone jest ono w fazie in personam. Na uprawnienie opisane w art. 182 k.p.k. można się jednak powołać również gdy śledztwo bądź dochodzenie prowadzone jest jeszcze w fazie in rem. Jeżeli po przesłuchaniu świadka w fazie in rem ujawnią się okoliczności, które pozwolą organowi procesowemu na wydanie wobec osoby dla niego najbliższej postanowienia o przedstawieniu zarzutów o czyn, o który toczy się postępowanie, świadek może skorzystać z prawa, o którym mowa w art. 182 1 k.p.k. Obowiązek świadczenia powstaje po stronie świadka z chwilą prawidłowego doręczenia mu wezwania do stawiennictwa w tym charakterze przed organem procesowym. Prawo do odmowy składania zeznań przysługuje świadkowi jedynie w odniesieniu do oskarżonego będącego dla niego osobą najbliższą. W sytuacji, gdy oskarżenie przeciwko kilku osobom wniesiono o różne przestępstwa, prawo świadka do odmowy zeznań wynikające z art. 182 1 k.p.k. dotyczy tylko tych okoliczności, które odnoszą się do przestępstwa, bądź przestępstw o których popełnienie oskarżono osobę dla świadka najbliższą. Nie sposób więc w takiej sytuacji zwolnić świadka od zeznań w całej sprawie, to jest także co do okoliczności dotyczących przestępstw, które popełnione zostały przez inne osoby. 29 W odmiennej sytuacji, gdy przedmiotem rozpoznania jest zachowanie kilku oskarżonych, dokonane w ramach tego samego zdarzenia wówczas udzielając zwolnienia świadkowi, korzystającemu z uprawienia określonego w art. 182 1 k.p.k., należy zwolnieniem objąć całość zdarzenia, a nie tylko zachowanie osoby najbliższej. 30 27 Wyrok SN z dnia 20 stycznia 1981 r., I KR 329/80, OSNKW 1981, nr 6, poz. 37. 28 Wyrok SN z dnia 31 marca 1988 r., I KR 50/88, WR 203/90, Informacja Prawnicza 1990, nr 1, poz. 6. 29 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 28 marca 1996 r., II AKz 14/96, Prokuratura i Prawo, dodatek Orzecznictwo 1997, nr 1, poz. 21. 30 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 16 października 1997 r., II AKa 198/97, Prokuratura i Prawo, dodatek Orzecznictwo 1998, nr 7 8, poz. 20. 76

Prawo do odmowy składania zeznań przez osobę najbliższą Prawo do odmowy zeznań przysługuje od momentu wszczęcia postępowania w fazie in personam, aż do momentu zapadnięcia prawomocnego orzeczenia, to jest niezaskarżalnego w drodze zwykłych środków odwoławczych (apelacja, zażalenie). Z tą chwilą bowiem osoba najbliższa dla oskarżonego staje się skazanym, uniewinnionym lub tym, w stosunku do którego postępowanie umorzono. Może jednak pojawić się sytuacja, w której taki świadek zobowiązany będzie do złożenia zeznań i składa zeznania co do tej części sprawy i tych osób, które nie zostały jeszcze prawomocnie osądzone, a jego zeznania mogą stanowić podstawę do wznowienia postępowania na niekorzyść osoby najbliższej. W takiej sytuacji prawo do odmowy składania zeznań nie przysługuje, co wynika z treści m. in. art. 71 1 k.p.k., którego wykładnia na użytek instytucji składania zeznań musi być rygorystyczna, co nie zmienia faktu, że zeznania świadka złożone w takiej sytuacji mogą mieć istotny wpływ na losy osoby dla niego najbliższej. 31 Ratio legis przepisu art. 182 k.p.k. nakazuje organowi prowadzącemu postępowanie karne pouczyć, na podstawie art. 191 2 k.p.k. świadka o przysługującym mu prawie do odmowy zeznań w sytuacji, gdy osoba przesłuchująca na podstawie dostępnych jej materiałów dowodowych zdoła się zorientować, że osobie najbliższej dla świadka grozi odpowiedzialność karna. 32 Korzystając z prawa do odmowy zeznań świadek może odmówić zeznań w całości. Przysługujące mu z mocy tegoż przepisu prawo przyznaje mu możliwość nieskładania zeznań, a nie dokonywania wyboru ich zakresu. Nie może więc taka osoba ograniczyć się do złożenia tylko zeznań korzystnych dla oskarżonego. W sytuacji, gdy świadek zgodził się na składanie zeznań może powołać się na treść art. 183 1 k.p.k. i odmówić na jego podstawie odpowiedzi na pytania, które mogłyby narazić osobę mu najbliższą na odpowiedzialność karną. 33 Jeżeli świadek powołując się na treść art. 182 1 lub 2 k.p.k. odmówił złożenia zeznań, nie ma przeszkód by na okoliczności, których dotyczyć miały jego zeznania przesłuchać w tym samym charakterze inne osoby, które informacje te uzyskały od świadka korzystającego z prawa do odmowy złożenia zeznań. 31 K. Łojewski, op. cit., s. 95. 32 Wyrok SN z dnia 30 października 1961 r., VI K 610/61, OSNPG 1962, nr 1 6, poz. 26. 33 R. Górecki, Świadek w postępowaniu przygotowawczym, Warszawa Poznań 1987, s. 26. PROKURATOR 1(29)/2007 77

Marcin Jachimowicz Ustawa procesowa nie nakłada na organ procesowy obowiązku żądania od świadka oświadczenia, że korzysta on z prawa, o którym we wspomnianym przepisie mowa. Dlatego też w sytuacji, gdy świadek pouczony przez przesłuchującego o tym prawie przystępuje do składania zeznań, a nie zachodzą wątpliwości co do tego, czy należycie zrozumiał on treść pouczenia, to zachowanie takie wskazuje, że nie zamierza on skorzystać z przysługującego mu prawa. 34 Skorzystanie przez osobę najbliższą dla oskarżonego z prawa do odmowy składania zeznań nie wyłącza możliwości wezwania takiej osoby do wydania przedmiotów mogących stanowić dowód w sprawie (art. 217 1 k.p.k.), ani też dopuszczalności przeprowadzenia w celu znalezienia takich przedmiotów przeszukania w trybie, o którym mowa w art. 219 1 k.p.k., choć, z mocy art. 287 4 k.p.k. w zw. z 1 i 2 tego przepisu, w stosunku do takich osób nie stosuje się kar porządkowych w razie bezpodstawnego uchylenia się od wydania tego rodzaju przedmiotów. 35 Marcin Jachimowicz Asesor Prokuratury Rejonowej w Świebodzinie 34 Wyrok SN z dnia 28 czerwca 1971 r., I KR 76/71, OSNPG 1971, nr 10, poz. 187. 35 Wyrok SN III KR 223/80, OSNPG 1980, nr 2, poz. 26. 78