ROCZNIKI NAUK ROLNICZYCH, SERIA G, T. 97, z. 3, 010 OPTYMALNE WYPOSAŻENIE GOSPODARSTW ROLNYCH W CIĄGNIKI ROLNICZE Staniław Zając*, Dariuz Kuz" 'Zakład Rolnictwa i Rozwoju Obzarów Wiejkich Pańtwowej Wyżzej Szkoły Zawodowej w Krośnie Kierownik: "Katedra Gopodarki Żywności i Towaroznawtwa Politechniki Rzezowkiej Kierownik: Słowa kluczowe: ciągnik rolniczy, kozty ekploatacji, optymalne wypoażenie Key word: tractor, operating cot, optimal eąuipment S y n o p i. W pracy przedtawiono metodę wyznaczanie optymalnej trategii wypoażenia gopodartwa rolnego w ciągniki rolnicze przy najniżzych koztach ekploatacji w zmiennym otoczeniu przyrodmczo-ekonomicznym. Wykazano, że optymalną trategią wypoażenia gopodartwa rolnego w ciągniki rolnicze jet trategia S, natomiat trategia S, me jet wkazana dla gopodartw rolnych, zaś trategia S 4 może być uznana za optymalną dla małych gopodartw rolnych. WSTĘP Park ciągnikowy polkiego rolnictwa jet tary i w dalzym ciągu ię tarzeje. Około 70% użytkowanych ciągników to mazyny liczące ponad 15 lat, zaś tylko % ogólnej liczby tanowią ciągniki 5-letnie i młodze. Ekploatacja tarego parku ciągnikowego oznacza wzrot koztów produkcji rolnej w wyniku wyokich koztów napraw, dużej zawodności i nikiej wydajności. Tymczaem ważnym czynnikiem umożliwiającym zmniejzenie koztów produkcji jet obniżenie koztów ekploatacji [Payniuk 005]. Wyoki udział koztów mechanizacji, który waha ię od 30 do 50% [Muzalewki 007] w koztach produkcji roślinnej, uzaadnia znaczenie optymalnych inwetycji w zakreie techniki rolniczej, która w dużym topniu ma wpływ na wyniki finanowe gopodartwa rolnego. Niezbędne j et zatem utalenie optymalnego wypoażenie gopodartwa w mazyny i ciągniki rolnicze. Celem badań jet określenie optymalnego wypoażenia gopodartw rolnych w ciągniki rolnicze z uwzględnieniem awaryjności ciągników oraz ewentualnych trat i korzyści z podjętych decyzji w zmiennym otoczeniu przyrodniczo-ekonomicznym.
S. ZAJĄC, D. KUSZ METODYKA BADAN Przed wyborem optymalnej trategii wypoażenia gopodartwa rolnego w ciągniki rolnicze i podj ęciem otatecznej decyzji dotyczącej tej trategii należy utalić możliwe tany otoczenia przyrodniczo-ekonomicznego, które mogą wytąpić w gopodartwie rolnym w okreie użytkowania ciągników od możliwie przyjających do nieprzyjających (bardzo nieprzyjający-yj nieprzyjający-y średni-y 3 przyjający-y 4 bardzo przyjający- Y 5 ). Stoując metodę ekpercko-matematyczną [Izdebki 003], wyznaczono parametry analizowanych tanów od Y : do Y 5 dla założonych i możliwych do przyjęcia trategii wypoażenia gopodartwa rolnego w ciągniki rolnicze. Badania mające na celu określenie zaitniałych ytuacji dla przyjętych tanów otoczenia przyrodniczo-ekonomicznego gopodartwa rolnego przeprowadzono przy udziale ekpertów (właścicieli gopodartw rolnych). Uzykane wyniki przedtawiono w tabeli 1. W celu dokonania analizy koztów ekploatacji ciągników rolniczych przyjęto natępujące trategie: - Sj - gopodartwo poiada ciągniki o najwyżzej niezawodności i naj drożze na rynku, co pozwala na wykonanie prac w odpowiednim terminie w każdych warunkach otoczenia przyrodniczo-ekonomicznego. Ciągniki mogą być wynajmowane użytkownikom poza gopodartwa. - S - gopodartwo poiada ciągniki średniej klay niezawodności, charakteryzujące ię średnią ceną, co pozwala na wykonanie prac w odpowiednim terminie w przyj aj ą- cych warunkach otoczenia przyrodniczo-ekonomicznego. W mniej przyjających warunkach i przy awarii ciągnika ą one najmowane poza gopodartwa, natomiat w bardziej przyjających mogą świadczyć uługi. - S 3 - gopodartwo poiada ciągniki najtańze na rynku i o odpowiednio nikiej niezawodności, co pozwala na wykonanie prac w odpowiednim terminie w bardzo przyj aj ą- cych warunkach otoczenia przyrodniczo-ekonomicznego. W mniej przyj aj ący eh warunkach i przy awarii ciągnika ą one najmowane, natomiat w bardzo przyjających mogą świadczyć uługi. - S 4 - gopodartwo nie poiada włanych ciągników. Wzytkie niezbędne prace dokonywane ą ciągnikami najmowanymi. Kozty ekploatacji z uwzględnieniem tanów otoczenia przyrodniczo- ekonomicznego, przy zatoowaniu jednej z czterech trategii wypoażenia gopodartwa rolnego w ciągniki rolnicze, kładać ię będą z koztów utrzymania (kozty tałe), koztów użytkowania (kozty zmienne), ewentualnych dochodów związanych ze świadczeniem uług ciągnikiem lub koztów najmu ciągników, koztu alternatywnego oraz trat wynikaj ących ze traty plonu lub j ego j akości na kutek awarii i przetoju ciągnika. Dla pierwzej, drugiej i trzeciej trategii (S,, S i S 3 ) jednotkowe kozty ekploatacji ciągników wyznaczono z zależności:,, C^ + 0,0-C v. m+ K ub..,.. YA-P-C-S, -- ke(s L,S,S 3 )= 1 L + " p jir jir + -n z. m +U-Z-C,+ + \,.Z p -C p + ^ " + " r(i """ " rz w,^w rz r.-ioo Yj m c m E^-c w+ z) c m -i w t<1 +w r7 _ w rg +w r iv rg +w rz 'zł h (1)
OPTYMALNE WYPOSAŻENIE GOSPODARSTW ROLNYCH W CIĄGNIKI ROLNICZE 3 Przyjęta trategia, S 3 4 prawdopodobieńtwo zaitnienia tanu Tabela 1. Charakterytyka ytuacji w otoczeniu przyrodniczo-ekonomicznym gopodartwa rolnego dla założonych trategii Y, długi cza przeglądów okreowych; 0%godz wykonanych pizez ciągniki 8%-traty plonu na kutek przetoju 30% wykonania zleconych prac na zewnątrz; krótki okre wykonania zabiegów agrotechnicznych powodowany niekorzytnymi warunkami atmoferycznymi; awaria dwa razy w roku; awaria uuwana we w lanym gopodartwie, cza oczekiwania na części 8 dni 30% godzin wykonanych 14%-traty plonu na kutek przetoju; 0% wykonania zleconych prac na zewnątrz; krótki okre wykonania zabiegów agrotechnicznych powodowany niekorzytnymi warunkami atmoferycznymi; awaria trzy razy w roku; awaria uuwana we włanym gopodartwie, cza oczekiwania na części 14 dni 40% godzin wykonanych 18%-traty plonu na kutek przetoju; 10% wykonania zleconych prac na zewnątrz mała dotępność do u ług na rynku zabiegi agrotechniczne wykonywane z opóźnieniem; 0%-traty plonu na kutek przetoju cena uług podwyżzona 0 0%; Źródło: opracowanie włane. 7 Możliwe ytuacje w otoczeniu przyrodniczo-ekonomicznym Y 15% godzin wykonanych z najmu; 5%-traty plonu na kutek przetoju 35% wykonania zleconych prac m zewnątrz; krótki okre wykonania zabiegów agrotechnicznych powodowany niekorzytnymi warunkami atmoferycznymi; awaria raz w roku; cza oczekiwania na erwi 7 dni; 0% godzin wykonanych 8%-traty plonu na kutek przetoju 30% wykonania zewnątrz; awaria trzy razy w roku; awaria uuwana we włanym gopodartwie, cza oczekiwania na części 8 dni 30% godzin wykonanych 11%-traty plonu na kutek przetoju 0% wykonania zleconych prac m zewnątrz mała dotępność do uług na rynku zabiegi agrotechniczne wykonywane z opóźnieniem; 10% - traty plonu na kutek przetoju cena uług podwy żzonao 10%; 18 Y, 10% godzin wykonanych z najmu w okreie piętrzenia prac w gopodartwie; %-traty plonu na kutek przetoju 65% wykonania zleconych prac na zewnątrz; awaria raz w roku; cza oczekiwania na erwi 5 dni; 15% godzin wykonanych z najmu 5%-traty plonu na kutek przetoju 50% wykonania zleconych prac na zewnątrz; awaria dwa razy w roku awaria uuwana we włanym gopodartwie; cza oczekiwania na części 5 dni; 0% godzin wykonanych z najmu 7%-traty plonu na kutek przetoju 40% wykonania zleconych prac na zewnątrz zabiegi agrotechniczne wykonywane w terminie; 50 Y 4 mała dotępność uług na rynku cena uług podwy żzona 0 10%; 5% godzin wykonanych 1%- traty plonu m kutek przetoju 80% wykonania zewnątrz; awaria raz w roku; mała dotępność uług na rynku cena uług podwy żzona 0 5%; 10% godzin wykonanych 3%-lratyplonu na kutek przetoju 70% wykonania zewnątrz; awaria raz w roku 15% godzin wykonanych 5%-lratyplonu na kutek przetoju 60% wykonania zewnątrz. zabiegi agrotechniczne wykonywane w terminie; duża dotępność uług na rynku cena uług obni żona 0 10%; 18 Y 5 mała dotępność u ług na rynku; cena uług podwyżzona 0 0%; 100% wykonania zewnątrz; 100% godzin wykonane włanym ciągnikiem; 90% wykonania zewnątrz; 10% godzin wykonanych przez ciągniki z najmu %-tratyplonu na kutek przetoju 80% wykonania zewnątrz. zabiegi agrotechniczne wykonywane w terminie; duża dotępność uług na rynku; cena uług obniżona 0 15%. 7
4 S. ZAJĄC, D. KUSZ Jednotkowe kozty według trategii (S 4 ) będą tanowić kozty ponieione na prace wykonane jednotką uługową: ke(s 4 ) = () gdzie: C m - cena zakupu ciągnika rolniczego [zł], K ub - kozty ubezpieczenia [zł/rok], k n (%C m ) - wkaźnik koztu napraw, T h - zdolność przerobowa ciągnika [h], i - topa procentowa lokaty długoterminowej, C - cena paliwa [zł/l] lub [zł/kg], Z - zyk z wykonanych uług [zł/ rok], A - powierzchnia uprawy [ha], P - plon [t/ha], C - cena zbytu płodu [zł/t], T - przewidywany okre użytkowania ciągnika [lata], Z - średnie jednotkowe zużycie paliwa [l/h lub kg/h], T z - liczba godzin świadczenia uług ciągnikiem [h], C^- jednotkowy kozt ekploatacji ciągnika rolniczego pracującego w uługach [zł/h], T wc - liczba godzin przepracowanych przez ciągnik z najmu [h], C wc - tawka godzinowa za wynaj em ciągnika zatępczego [zł/h], S - trata plonu na kutek nie wykonania zabiegu [%], W rg - wykorzytanie roczne ciągnika we włanym gopodartwie [h], W rz - wykorzytanie roczne ciągnika do świadczenia uług [h]. Aby wyznaczyć optymalną trategię wypoażenia gopodartwa rolnego w ciągniki rolnicze, należy wyznaczyć jednotkowe kozty ekploatacji [zł/h] dla trategii, które ą możliwe do przyjęcia w zależności od tanów otoczenia przyrodniczo-ekonomicznego. Jednotkowe kozty ekploatacji ciągników rolniczych utalono dla użytkowania ciągnika od do godzin rocznie. Wybrano ciągniki produkowane w Polce oraz najczęściej kupowane przez polkich rolników [Płocki 005]. Parametry techniczne tych ciągników, takie jak moc ilnika i j ednotkowe zużycie paliwa, przyj ęto na podtawie danych publikowanych przez producentów. Do obliczeń uwzględniono średnią cenę oleju napędowego w 009 roku, która wynioła 4,06 zł/l [IEPJGŻ 009]. Założono, że makymalna liczba godzin świadczenia uług, będzie równa 100, tawka godzinowa za wynajem ciągnika zatępczego będzie równa średniej wartości koztów ekploatacji dla ciągników z danej trategii i przy danym wykorzytaniu rocznym ciągnika, obliczonych za pomocą metodyki zaproponowanej przez Intytut Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa [Muzalewki005]. Zyk z wykonanej uługi przyj ęto na poziomie 10% wartości ponieionych koztów ekploatacj i ciągnika. W obliczeniach przyjęto kozt kapitału zaangażowanego w zakup ciągnika na poziomie 5,6% (średnia wartość oprocentowania 1-mieięcznych lokat terminowych oferowanych przez 10 najwiękzych banków funkcjonujących w Polce). Procentową tratę plonu na kutek niewykonania zabiegu określono na podtawie trat plonu dla danej trategii. Ponadto, w obliczeniach przyjęto powierzchnię, na której wytąpiła utrata plonu wynoząca 40 ha, planowany plon 6 t/ha oraz średnią cenę zbytu produktów rolnych 600 zł/t. Dla tej powierzchni i ciągników o mocy od 60 do 90 kw poniżej przedtawiono pełny tok obliczeń i analiz, natomiat dla powierzchni 0 i 60 ha, na której wytąpiła trata plonu i ciągników o mocy od 40 do 60 i od 90 do 150 kw końcowe wyniki przedtawiono w tabeli 10. Przykładowe wypoażenie w ciągniki rolnicze w gopodartwach rolnych o powierzchni 50,100,0 ha i założonej trategii przedtawiono w tabeli. Z przedtawionej grupy ciągników do gopodartwa można dobrać ciągniki różnych producentów lub kilka ciągników jednego producenta, co byłoby uzaadnione ze względu na użytkowanie i erwi.
OPTYMALNE WYPOSAŻENIE GOSPODARSTW ROLNYCH W CIĄGNIKI ROLNICZE 5 W celu wyznaczenia optymalnego wypoażenia gopodartwa rolnego w ciągniki rolnicze najbardziej wkazane jet wykorzytanie kryteriów indywidualnego wyboru, będących elementami teorii gier. Wypoażenie gopodartwa rolnego w ciągniki rolnicze należy analizować w zależności od wielkości koztów ekploatacji, a wyboru optymalnej trategii można dokonać przy zatoowaniu dwóch grup kryteriów indywidualnego wyboru. W pierwzym przypadku analiza prowadzona jet z wyznaczonym lub założonym prawdopodobieńtwem zaitnienia tanów otoczenia przyrodniczo-ekonomicznego. Do pierwzej grupy kryteriów zalicza ię makymalną średnią wygraną oraz minimalne średnie ryzyko, zaś do drugiej grupy, o nieznanym prawdopodobieńtwie zaitnienia tanów otoczenia przyrodniczoekonomicznego, zaliczamy trzy kryteria: makymalnego peymizmu, minimalnego ryzyka oraz peymizmu- optymizmu. Tabela. Przykładowe wypoażenie gopodartwa rolnego w ciągniki rolnicze w zależności od powierzchni gopodartwa i założonej trategii Powierzchnia gopodartwa [ha] 50 100 0 Strategia SI S S3 SI S S3 SI S S3 Charakterytyka wypoażenia rodzaj ciągnika McCormick GM 55 PRONAR511 CASE JX 60 moc [kw] 39,9 60,0 43,5 cena* [zł] 163 85 15 78 80 400 LAMBORGHINI R. 56 Target 40,4 17 606 McCormick MC 115 87,0 64 03 NEW HOLLAND TCE 55 39,8 101400 JOHN DEERE 640S 88,0 194 164 MASYFERGUSON 545 60,0 91 000 ZETOR 10641 Forterra TURBO-EKO 76,0 149 989 McCormick GM 55 39,9 163 85 LAMBORGHINI R6.110 E3 8,0 351848 CASE Puma 10 150,0 506 393 NEW HOLLAND TCE 55 39,8 101400 JOHN DEERE 640S 88,0 194 164 FendtFavorit71Vario 99,0 95 05 MASYFERGUSON 545 60,0 91 000 PRONAR105A 77,0 139 080 URSUS 1614 114,0 157 * Średnie ceny brutto w kwietniu w 010 roku, cena ciągnika przeliczona z kuru euro według NBP z dnia 01.04.010 r. Źródło: opracowanie włane. WYNIKI BADAŃ Wielkość jednotkowych koztów ekploatacji przy zatoowaniujednej z czerech trategii waha ię od 70,6 zł/h do 67,9 zł/h. Na wielkość tych koztów główny wpływ mają: założona trategia wypoażenia gopodartwa rolnego w ciągniki rolnicze, tan w otoczeniu przyrodniczo-ekonomicznym i roczne wykorzytanie ciągnika w gopodartwie.
6 S. ZAJĄC, D. KUSZ Tabela 3. Jednotkowe kozty ekploatacji ciągnika rolniczego w zależności od przyjętej trategii, liczby godzin wykorzytania w ciągu roku i tanu otoczenia przyrodniczo-ekonomicznego gopodartwa rolnego [zl/h] Wykorzytanie w ciągu roku Pi] Źródło: badania włane. trategia Si 3 4 i 3 4 Sl 3 4 Sl 3 4 Sl 3 4 Założone tany w otoczeniu przyrodniczo -ekonomicznym Yl 67,9 15,6 5,4 30,3 18,9 146,4 15, 165,4 15,9 1,1 16,1 141,3 135,8 108,4 111,7 17,7 14,7 99,6 10,7 118,9 Zmniej zanie j ednotkowy eh koztów ekploatacji ciągników rolniczych wraz z poprawą warunków otoczenia przyrodniczo-ekonomicznego jet dość oczywite, bowiem wynika z więkzego rocznego wykorzytania ciągnika w gopodartwie. Z danych przedtawionych w tabeli 3. wynika, iż przyj ecie różnych trategii wypoażenia gopodartwa rolnego w ciągniki rolnicze w różnych tanach oto- Y 31,6 17,6 177,3 198,3 16,0 1,6 16,3 143,9 138, 105,7 108,4 14,1 14,5 95,9 98,3 11,8 115,6 89,5 91,9 105,5 Tabek 4. Suma wartości M(S f Y) dla kryterium makymalnej średniej wygranej w zależności od wykorzytania rocznego ciągnika rolniczego trategia, 3 Roczne wykorzytanie ciągnika [h] I^fo.r,) 188,40 145,96 141,87 137,6 107,40 106,33 4 141,50 116,5 Źródło: opracowanie włane. 11,81 95,49 94,9 10,47 11,9 88,3 88, 94,57 105,81 83,5 83,8 89,45 Y3 184, 14,4 135,6 144,3 135,6 105,6 103,0 109, 10,7 94,3 9,7 97,4 111,5 87,4 86,5 90,5 105,3 8,8 8,4 86,1 Y4 148,1 1,3 113,3 19,9 114, 94,0 90,3 98,3 105,5 86,5 84, 87,6 100,1 81,7 80, 81,5 95,8 78, 77,5 77,5 Y5 131,1 94,1 85,6 1,6 104,0 76,9 74,1 9,8 98,6 74,5 73,0 8,8 94,5 7,4 71,7 77,0 91,6 70,8 70,6 73, czenia przyrodniczo-ekonomicznego i przy zróżnicowanej liczbie godzin przepracowanych przez ciągnik w ciągu roku prowadzi do otrzymania dużej liczby znacznie różniących ię wyników. Przy przyj ęciu kryterium makimum średniej wygranej optymalna jet ta trategia wypoażenia, dla której uma wartości M (S., Y) przyjęta z pozczególnych kolumn tabeli 4. jet minimalna.
OPTYMALNE WYPOSAŻENIE GOSPODARSTW ROLNYCH W CIĄGNIKI ROLNICZE 7 Na podtawie wyników przedtawionych w tabeli 4. można twierdzić, że wybór optymalnej trategii wypoażenia gopodartwa rolnego w ciągniki rolnicze według tego kryterium nie j et trudny. Przy tym wyborze duże znaczenie ma roczne wykorzytanie ciągnika, które może być więkze lub mniejze w zależności od powierzchni gopodartwa, truktury zaiewów i liczby godzin świadczonych uług. Przy rocznym wykorzytaniu ciągnika na poziomie godzin optymalna jet trategia S 4. Przy rocznym wykorzytaniu ciągnika przez - godzin optymalna jet trategia S 3, zaś przy rocznym wykorzytaniu ciągnika przez powyżej godzin optymalna taje ię trategia S. Aby zatoować kryterium minimalnego średniego ryzyka, należy przekztałcić macierz koztów (tab. 3.) w macierz ryzyka. Według kryterium minimalnego średniego ryzyka za optimum uznaj e ię te wielkości, których umy wartości w pozczególnych wierzach dążą do minimum. Kryterium minimalnego średniego ryzyka opiera ię na założeniu dużego ryzyka, którego celem jet oiągnięcie dodatkowych korzyści; w analizowanym przypadku było to zmniejzenie jednotkowych koztów ekploatacji. Ryzyko to polega głównie na założeniu korzytnego otoczenia przyrodniczo-ekonomicznego, głównie jego części obiektywnej, niezależnej od właściciela gopodartwa (warunki atmoferyczne, rynek uług mazynowych). Z danych przedtawionych w tabeli 5. wynika, że dla gopodartw, w których roczne wykorzytanie ciągnika jet mniejze od godzin, optymalna jet trategia S 3. Oznacza to, że traty wynikające z awarii i nieterminowego wykonania prac agrotechnicznych rekompenują niżze kozty ekploatacji ciągnika. W takim wypadku opłaca ię zakupić ciągniki tańze na rynku, ale o ni- kiej niezawodności, niż drożze, ale niezawodne. W mniej przyjaj ących warunkach i przy awariach ciągniki ą najmowane z zewnątrz, natomiat w bardzo przyjających mogą świadczyć uługi. Przy wykorzytaniu rocznym powyżej godzin optymalnąjet trategia S Oznacza to, że wraz ze wzrotem liczby godzin pracy ciągnika w gopodartwie lub poza nim należy wnikliwiej analizować wielkość ponozonego ryzyka i dodatkowych zyków lub trat. Kryterium makymalnego peymizmu Walda zakłada, że nawet dla najbardziej nieprzyjającego tanu otoczenia przyrodniczo-ekonomicznego gwarantowana jet minimalna wygrana". Wartości S ; dla kryterium makymalnego peymizmu w zależności od wykorzytania rocznego i trategii wypoażenia gopodartwa rolnego w ciągniki rolnicze przedtawiono w tabeli 6. Tabek 5. Zumowane wartości S. dla kryterium minimalnego średniego ryzyka w zależności od rocznego wykorzytania ciągnika rolniczego trategia S l 3, Roczne wykorzytanie ciągnika Pi] 48,05 5,61 1,53 15,57 Źródło: opracowanie włane. 3,36,14 1,07 10,99 PAS,^) 7,66 1,34 0,77 8,31 4,73 0,65 0,66 7,01 Tabela 6. Wartość S.dla kryterium makymalnego peymizmu w zależności od trategii wypoażenia gopodartwa rolnego w ciągniki rolnicze i wykorzytania rocznego trategia S i 3, 67,85 15,64 5,41 30,34 Źródło: opracowanie włane. Roczne wykorzytanie ciągnika Pi] 7 7 X M(5,.,^;. ) 18,90 146,41 15,0 165,35 15,90 1,10 16,08 141,34 135,79 108,4 111,73 17,7,61 0,33 0,63 6,6 14,75 99,64 10,65 118,94
S. ZAJĄC, D. KUSZ Tabela 7. Wartość S. dla kryterium minimalnego ryzyka w zależności od trategii wypoażenia gopodartwa rolnego w ciągniki rolnicze i wykorzytania rocznego trategia Si 3, 58,95 9,06 9,77 37,0 Źródło: opracowanie włane. Roczne wykorzytanie ciągnika [h] min 39,39 3,69 4,99 1,7 7* (. Y,) 3,55,36 3,98 19,4 8,60 1,44 3,31 19,30 6,03 0,79 3,01 19,9 Z danych przedtawionych w tabeli 6. wynika, że wybór optymalnej trategii według tego kryterium jet jednoznaczny: optymalna jet trategia S. W takiej ytuacji właściciele gopodartwa powinni zukać możliwości świadczenia uług. Wyznaczenia optymalnej trategii według kryterium minimalnego ryzyka Sevige'a, dokonuje ię nie według wygranej", lecz według ryzyka. Wartość & dla kryterium minimalnego ryzyka w zależności od trategii wypoażenia gopodartwa rolnego w ciągniki rolnicze i wykorzytania rocznego przedtawiono w tabeli 7. Według tego kryterium jako podtawę zakłada ię ryzyko, dlatego też kryterium to jet odpowiednie dla tych, którzy lubiąpodejmować ryzyko. Ryzyko to jet jednak umiarkowane, ponieważ jako podtawę przyjmuje ię jego wartość minimalną. Z tabeli 7. wynika, że optymalną trategią według tego kryterium jet trategia S. W takim wypadku bardziej opłaca ię zakupić ciągniki o średniej cenie na rynku i o średniej niezawodności niż drożze, ale niezawodne. Przy uwzględnieniu kryterium peymizmu - optymizmu Hurwicza, zakłada ię pewien kompromi podcza wyboru otatecznej decyzji między lekkomyślnym ryzykiem (optymizmem) a krajnym peymizmem. Wartości S ; dla kryterium peymizmu- optymizmu, w zależności od trategii wypoażenia gopodartwa rolnego w ciągniki rolnicze i wykorzytania rocznego, przedtawiono w tabeli 8. W rozpatrywanym przypadku wpółczynnik k określono dzięki ekpertom, a j ego wartość wynoiła 0,4, co oznacza, że w 40% każda trategia jet peymityczna i w 60% optymityczna. Według danych przedtawionych w tabeli 8., optymalną trategią dla wykorzytania rocznego godzin jet trategia S 3. Przy wyżzym wykorzytaniu rocznym optymalna taje ię trategia S Jak wynika z przedtawionych analiz, przy określaniujednotkowych koztów ekploatacji ciągników Tabela 8. Wartość S. dla kryterium peymizmu - optymizmu w zależności od trategii wypoażenia gopodartwa rolnego w ciągniki rolnicze i wykorzytania rocznego dla wpółczynnika k = 0,4 trategia Si 3 4 165,7 11,83 Źródło: opracowanie włane. Roczne wykorzytanie ciągnika [h] 7[* M(5 (,7 / ) + (!- k)' "?M(S 185,80 14,71 141,54 135,55 104,71 105,34 10,9 93,56 94,0 106,19 111,04 86,83 87,68 97,7 Y J)1 104,84 8,3 83,39 91,49 rolniczych z uwzględnieniem ich awaryjności, bardzo ważnym czynnikiem j et ich roczne wykorzytanie. Dlatego też przy wyznaczaniu końcowej i optymalnej trategii ważne jet przeanalizowanie, jak ulegają zmianie optymalne trategie wypoażenia gopodartwa rolnego w ciągniki rolnicze dla pozczególnych kryteriów w zależności od rocznego wykorzytania, mocy ciągnika i powierzchni, na której wytąpiła utrata plonu.
OPTYMALNE WYPOSAŻENIE GOSPODARSTW ROLNYCH W CIĄGNIKI ROLNICZE 9 Tabela 9. Zetawienie najbardziej korzytnych trategii według rozpatrywanych kryteriów w zależności od wykorzytania rocznego dla powierzchni 40 ha???? Wykorzytanie roczne [h] Źródło: opracowanie włane. makymalnej średniej wygranej 4 3 3 3 Kryterium wyznaczenia optymalnej trategii minimalnego średniego ryzyka S 3 3 3 makymalnego peymizmu minimalnego ryzyka S S S S peymizmu - optymizmu W tabeli 9. przedtawiono, jak zmienia ię optymalna trategia dla ciągników o mocy od 60 do 90 kw i powierzchni 40 ha, na której natąpiła utrata plonu. Wybór otatecznej i optymalnej trategii wypoażenia gopodartwa rolnego w ciągniki rolnicze przy wykorzytaniu rocznym godzinnie jet jednoznaczny, gdyż trategie S i S 3 ą optymalne według dwóch rozpatrywanych kryteriów. Dlatego też należy zazna- Wykorzytanie roczne Tabela 10. Zetawienie trategii według rozpatrywanych kryteriów, wykorzytania rocznego, powierzchni na której natąpiła utrata plonu, i mocy ciągników 4,, 4 4 4 3 3 Powierzchnia 60 ha 4 Powierzchnia 40 ha Ciągniki o mocy 40-60 kw Powierzchnia 0 ha 3 4 5 1 3 4 5 1 3 4 5 S S.., S S S S S S S. S S S S S.. S S S S S S S S Ciągniki o mocy 60-90 kw 4 3 3 3 3 3 3 3 3, 3 3 3, 3 3 Ciągniki o mocy 90-150 kw.... 3,,........... Oznaczenia: kryterium 1 - makymalnej średniej wygranej, - minimalnego średniego ryzyka, 3 - makymalnego Deymizmu, 4 - rninimalnego ryzyka, 5 - peymizmu - optymizmu. Źródło: opracowanie włane. 3 S S S
10 S. ZAJĄC, D. KUSZ czyć, że jeżeli w analizowanych gopodartwach ytuacja w otoczeniu przyrodniczo-ekonomicznym będzie bardziej przyjająca od założonej w tabeli 1. to trategię S, należy przyjmować jako optymalną, natomiat gdy w gopodartwach rolnych, w których ytuacja w otoczeniu przyrodniczo-ekonomicznym będzie gorza od przedtawionych w tabeli 1, j ako optymalną należy wybrać trategię S 7 Wybór optymalnej trategii wypoażenia gopodartwa rolnego w ciągniki rolnicze przy wykorzytaniu rocznym oddoll00 godzin j et protzy. Z wyników uzykanych i przedtawionych w tabeli 10. wynika, że dla takiego wykorzytania rocznego ciągnika należy ię zdecydować na trategię S która jet optymalna dla 3 lub 4 pośród 5 analizowanych kryteriów. W tabeli 10. przedtawiono zmiany optymalnej trategii dla ciągników z przedziału mocy od 40 do 60 kw i od 90 do 150 kw oraz dla powierzchni 0,40 i 60 ha, na której natąpiła utrata plonu. Struktura rozpatrywanych trategii przedtawia ię natępująco: trategia S, tanowi0%, trategia S 7-65%, trategia S,-31 %, zaś trategia-s A -4%, co oznacza, że trategia Sjet najbardziej korzytna dla rozpatrywanych wariantów. PODSUMOWANIE Przedtawiona w pracy metoda, w której dąży ię do uzykania najniżzych koztów ekploatacji, jakrównież dokonana najej podtawie analiza, umożliwiły wyznaczenie optymalnej trategii wypoażenia gopodartwa rolnego w ciągniki rolnicze. Przy czym poj ecie najniżze kozty ekploatacji obejmuje kozty ponozone w całym przedziale rozpatrywanych tanów otoczenia przyrodniczo-ekonomicznego gopodartwa rolnego. Z -przeprowadzonej analizy wynika, że optymalnym wypoażeniem gopodartwa rolnego w ciągniki rolnicze jet trategia S, Strategia S, nie jet wkazana dla gopodartw rolnych, ponieważ generuj e bardzo duże kozty ekploatacji ciągników rolniczych przy małym prawdopodobieńtwie wytąpienia bardzo niekorzytnych warunków w otoczeniu przyrodniczo-ekonomicznym. Należy zaznaczyć, że j eżeli powtaną przyj aj ące warunki w otoczeniu przyrodniczo-ekonomicznym, pozwalające na wykonanie uług dla innych producentów, np. w ramach grup producenckich, a ytuacja taka będzie trwała w długim okreie (8-1 lat), to można przyjąć za optymalną trategię S, Strategia S 4 bazuje na korzytaniu z uług, może być przyjęta, jako optymalna dla małych gopodartw rolnych, których ytuacja finanowa nie pozwala na kupno włanych ciągników i mazyn rolniczych. Sytuacj a taka może zaitnieć w gopodartwach, w których roczne wykorzytanie ciągnika jet nikie i nie przekracza godzin. Dla dużych gopodartw rolnych trudno przyjąć tę trategię jako optymalną ze względu na nietabilność rynku uług i duże ryzyko ponieienia trat na kutek niewykonania prac w optymalnym terminie agrotechnicznym, j ak również ze względu na wyoki kozt najmu ciągników poza gopodartwa. LITERATURA Izdebki W. 003: Strategie wypoażenia gopodartw rolnych w kombajny zbożowe, Wyd. SGGW, Warzawa. Muzalewki A. 005: Kozty ekploatacji mazyn, Wyd. IBMER, Warzawa. Muzalewki A. 007. Model optymalizacji wyboru pomiędzy zakupem mazyny a najmem uługi, Problemy Inżynierii Rolniczej" nr (90).
OPTYMALNE WYPOSAŻENIE GOSPODARSTW ROLNYCH W CIĄGNIKI ROLNICZE 11 Payniuk P. 005: Nowe ciągniki w polkim rolnictwie przedaż i ceny, Wyd. Wieś Jutra 85/86???. 5-6. Płocki K. 005: Serwi ciągników, Rolniczy Przegląd Techniczny" nr 4,. 3. Rynek środków produkcji i uług dla rolnictwa, IERiGŻ-PIB, nr 36, 009. Staniław Zając, Dariuz Kuz OPTIMAL FARM EQUIPMENT WITH TRACTORS Summary The paper preent a method and conducted baed on lt analyi that gwe the poibility to develop the optimal trategy for farm eąuipment with agncultural tractor which allow to obtam relatively lowet operatmg cot m a changing natural and economic ewironment The analyi howed that the optimum trategy for farm eąuipment, agncultural tractor IS the trategy S r The analyi clearly indicate that the trategy S, i not indicated for the farm while the S 4 trategy can be accepted, a optimal for mali farm. Adre do korepondencji: (uzupełnić)