Spis treści \V stęp... 7 Koncepcja,.naród pod bronią"... 15 Uwarunkowania geopolityczne i strategiczno-militarne bezpieczeństwa Polski... 39 Miejsce Wojska Polskiego w systemie bezpieczeństwa państwa... 71 Związek Strzelecki i jego rola w przygotowaniu rezerw \\ ojskowych oraz edukacji obronnej społeczeństwa... l 05 Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Obronnego... 133 Federacja Polskich Związków Obrońców Ojczyzny i jej wizja.. armii rezerwowej"... 171 Pozostałe stowarzyszenia i organizacje proobronne... 195 Przygotowanie obronne kobiet... 235 Formacje Obrony Narodowej... 251 Rola organizacji paramilitamych w planach działań dywersyjnych na wypadek wojny... 265 Zakończenie... 287 Bibliografia... 293 5
Wstęp Pierwsza wojna światowa prowadzona była z udziałem wielomilionowych armii. Wojnę rozpoczynało 8 państw, a kończyło 33, dysponując około 1,5 mld. ludnością. Działania militarne miały miejsce niemal na wszystkich kontynentach i morzach, lecz decydujące walki toczyły się w Europie. W walce zaangażowane były wielomilionowe armie: państwa sprzymierzone \\ystawiły 48 mln żołnierzy, państwa centralne- 25 mln. Straty wojenne to 9,5 mln poległych i zmarłych od ran (w tym Niemcy -ponad 2 mln, Rosja- 1,8 mln, Francja- l,3 mln, Austro Węgry- 1,1 mln), rannych zostało 20 mln, z czego 3,5 mln pozostało kalekami. Była to wojna, w której o wyniku decydował potencjał ekonomiczny walczących koalicji. Po tej wojnie, mimo usilnych starań polityków, wojskowych i teoretyków wojskowych lansujących wizję kolejnej wojny jako starcia krótkotrwałego, w której o wyniku zadecydują nowe techniczne środki walk, populamością cieszyły się wizje wojny mas, dla której wymyślono określenie "naród pod bronią". Już I wojna światowa wykazała, że konflikty zbrojne mające charakter powszechny wymagają długotrwałego przygotowania społeczeństwa do tak prowadzonych działań wojennych. Składało się na nie:
prowadzenie w czasie pokoju szerokiej akcji propagandowej i edukacyjnej służącej upowszechnianiu w całym społeczeństwie problematyki obronnej; psychologiczne przygotowanie społeczeństwa na wypadek prowadzenia wojny totalnej. Wobec tego, że wojska okresu pokoju nie mogły posiadać zbyt dużych stanów liczebnych, z uwagi na koszty ich utrzymania, kierownictwa państw przygotowujących się do nowej wojny usiłowały silnie rozwinąć system tworzenia rezerw osobowych mobilizowanych na czas wojny. I w tym przypadku samo wojsko nie było w stanie podołać takiemu ciężarowi szkolenia tych rezerw. Stąd wykorzystywano do tego organizacje i stowarzyszenia paramilitarne i proobronne, które wypracowały różne wizje- czasami wykraczające poza wizje wojska -przygotowywania swych członków do wzmocnienia potencjału militamego kraju na wypadek wojny. Polska odrodzona po 123 latach zaborów, w listopadzie 1918 r., mimo zakończonych wojen o swe granice prowadzonych w latach 1918-1921, była w okresie międzywojennym zagrożona możliwością rozpętania kolejnej wojny przez swych największych sąsiadów- Niemcy i ZSRR, mających agresywne wobec niej zamiary. Geopolityczne i militarne położenie Polski w dwudziestoleciu międzywojennym było wybitnie niekorzystne i stąd zagrożenie wojną było realne. Potrzebę umacniania jej potencjału militamego dla zapewnienia bezpieczeństwa narodu dostrzegały zarówno kręgi kierownicze państwa, jak i ogromne rzesze społeczeństwa. Pierwsze stawiały na siłę wojska i skuteczność polityki zagranicznej. Te drugie widziały możliwość partycypowania w tym systemie m.in. poprzez społeczne uczestnictwo w licznych organizacjach kombatanckich, proobronnych i paramilitarnych. Wobec dość powszechnej wizji przyszłej wojny rozpatrywanej jako wojny wielkich mas wojsk, ogromnym problemem R
było posiadanie licznych rezerw zdolnych po mobilizacji do wchłonięcia ich przez Wojsko Polskie, ale rezerw przez okres pokoju szkolonych i przygotowywanych do walki. Temu zadaniu nie mogło sprostać wojsko okresu pokoju; nie dysponowało środkami finansowymi, ale też bazą i kadrą szkoleniową umożliwiającą takowe szkolenie. Postanowiono wobec tego wykorzystać potencjał organizacji paramilitarnych, proobronnych i kombatanckich. Było to o tyle realne, że organizacje te same postulowały gotowość do realizacji takich zadań. Co więcej, miały one i własne plany wykraczające poza potrzeby zgłaszane przez Wojsko Polskie. Z wymienionych organizacji i stowarzyszeń najliczniejsze i mające największe możliwości podtrzymywania kondycji bojowej rezerwistów to Związek Strzelecki oraz funkcjonująca od 1928 r. Federacja Polskich Związków Obrońców Ojczyzny (fpzoo), skupiająca m.in. związki rezerwistów. To one były przede wszystkim brane pod uwagę jako mogące wspierać wojsko w tworzeniu systemu obronnego kraju. Wskazać należy, że w okresie międzywojennym w Polsce było wiele i innych stowarzyszeń i związków zainteresowanych w przygotowywaniu swych członków jako potencjalnych obrońców Ojczyzny. Pojawił się jednak problem, gdyż wymienione organizacje nie zawsze stawały się powolnym narzędziem w rękach wojska i nie zamierzały biernie realizować jego poleceń. Miały też własne plany tworzenia samodzielnych formacji przygotowanych do uczestnictwa w wojnie i nie zawsze w zgodzie z planami kierownictwa państwa i wojska. W szczególności wskazać należy na pomysł FPZOO z początku lat trzydziestych, która wystąpiła z koncepcją samodzielnego wystawienia swoistej formacji militarnej, dość powszechnie nazywanej "armią rezerwową", która co prawda podporządkowana miała być na wypadek wojny Wojsku Polskiemu, ale z własną kadrą dowódczą i samodzielnie przygotowywana do zadań, jakie miała realizować podczas wojny. Zdecydowana postawa 9
kierownictwa wojska przy wsparciu czynników politycznych rządzącej sanacji utrąciła te aspiracje. Pewne postawy separatystyczne wobec poleceń Wojska Polskiego w pewnym okresie wykazywał i Związek Strzelecki, przykładowo nie rezygnując w Jatach trzydziestych ze szkolenia rezerwistów. Ostatecznie wojsko narzuciło swoją wizję co do roli wymienionych organizacji, co więcej, doprowadzając do militaryzacji ich komend i tym samym podporządkowania własnej kurateli. Organizacje i stowarzyszenia proobronne w analizowanych Jatach w znaczący sposób uzupełniały system obronny kraju, do tego kierując się wytycznymi wojska i nadzorowanego przez władze wojskowe utworzonemu w 1927 r. Państwowego Urzędu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego (PUWFiPW), odpowiedzialnego za koordynację przygotowania obronnego społeczeństwa (w pewnym stopniu) i jego edukację obronną. To on wydawał wytyczne do takowej działalności, posiadał kadrę oraz środki finansowe na działalność. Organizacje i stowarzyszenia proobronne zajmowały się nie tylko podtrzymywaniem kondycji bojowej rezerwistów. Miały znaczący udział także we wspomaganiu wojska w szkoleniu poborowych (przez to skracał się okres ich szkolenia unitamego po wcieleniu do wojska), ale też wskazać należy na ogromne zadanie polegające na prowadzeniu edukacji obronnej społeczeństwa oraz na jego praktycznym przygotowywaniu obronnym. Zadanie to wykonywały nie tylko wymienione organizacje, ale też i te o charakterze kombatanckim, a nawet nastawione na wychowanie młodzieży, przykładowo Związek Harcerstwa Polskiego (ZHP). Związek ten nie tylko zapoznawał swych członków z powinnościami wojskowymi. ale w obliczu wojny stworzył własne struktury przewidziane do odgrywania znaczącej roli w zabezpieczeniu prowadzonych działań wojennych. W latach 1921-1926 zmieniono doktrynę wychowania wojskowego, chociaż nadal była ona ukierunkowana głównie na 10
wojsko. W jej ramach zamierzano przygotowywać żołnierza nie tylko do wojny, ale poprzez edukację obywatelską czynić go światłym, odpowiedzialnym obywatelem, a do tego gorącym patriotą w imię ideałów wychowania narodowego. Kierownictwo państwa i wojska natomiast niewielką uwagę zwracało na wychowanie wojskowe całego społeczeństwa, przekazując je na społeczne barki organizacji i stowarzyszeń proobronnych, kombatanckich i związków rezerwistów. Uwaga państwa i wojska koncentrowała się niemal wyłącznie na przysposobieniu wojskowym młodzieży przedpoborowej, ale nie było ono centrałnie sterowane i programowane, a ponadto objęło tylko część młodzieży - szkolne hufce skupiające młodzież szkół średnich, członków stowarzyszeń proobronnych, głównie zrzeszonych w Związku Strzeleckim (ZS). Po zamachu majowym Piłsudskiego w latach 1926--1935 pojawiły się nowe trendy w przygotowaniu obronnym społeczeństwa. Władze państwowe doceniały jego rolę oraz nałożyły na wojsko zadanie koordynowania tej działalności. Ważną rolę koordynacyjną, zwłaszcza w przysposabianiu wojskowym młodzieży, odgrywał PUWFiPW. Na początku lat trzydziestych tą fonną edukacyjną objęto całą populację młodzieży szkół średnich oraz część młodzieży szkół powszechnych. Ograniczono liczbę stowarzyszeń i organizacji mających prawo- posiadały je opowiadające się za rządem - uczestniczenia w przysposobieniu wojskowym młodzieży, wysuwając na ich czoło Związek Strzelecki. Większą wagę zaczęto przywiązywać do edukacji teoretycznej i praktycznej społeczeństwa pod kątem jego partycypowania w obronności kraju. Powstały specjalistyczne przysposobienia wojskowe przygotowujące młodzież przedpoborową w deficytowych w rozumieniu wojska specjalnościach. Szeroką społeczną działalność edukacyjną prowadziła Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej (LOPiP) oraz Liga Morska i Kolonialna (LMiK). Aktywnie działało na tym polu Towarzystwo Wiedzy Wojskowej (TWW). Zmieniła się II