2012 3 2012 Analizy RCAS Regionalne Centrum Analiz Strategicznych Wydział Planowania Strategicznego i Przestrzennego Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego DELIMITACJA METROPOLII I AGLOMERACJI ORAZ ICH OBSZARÓW FUNKCJONALNYCH W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM KATOWICE, GRUDZIEŃ 2012
Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Wydział Planowania Strategicznego i Przestrzennego Regionalne Centrum Analiz Strategicznych (RCAS) https://rcas.slaskie.pl/ Kontakt: tel.: 32 20 78 480; e-mail: rcas@slaskie.pl ul. Ligonia 46; 40-037 Katowice 1
SPIS TREŚCI 1. Wstęp... 3 2. Dane... 5 3. Metody... 6 3.1. Delimitacja metropolii i aglomeracji... 6 3.2. Delimitacja obszarów funkcjonalnych... 7 4. Wyniki... 8 4. Podsumowanie... 15 Spis literatury... 16 Spis rycin... 17 Spis tabel... 18 2
1. Wstęp W raporcie przedstawiono wyniki delimitacji metropolii i aglomeracji oraz ich obszarów funkcjonalnych, która przeprowadzona została w grudniu 2012 roku przez Regionalne Centrum Analiz Strategicznych Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego w Katowicach. Poniższe opracowanie zostało przygotowane w oparciu o następujące założenia (Ryc. 1): 1. Przestrzeń regionu jest zorganizowana w oparciu o cztery, wyznaczone w Strategii Rozwoju Województwa Śląskiego na lata 2000 2015, obszary polityki rozwoju (subregiony). Obszary te różnią się pomiędzy sobą występującymi uwarunkowaniami rozwoju, wynikającymi z warunków geograficznych, sytuacji społeczno-gospodarczej oraz kontekstu historycznego. 2. W ramach każdego z nich wyróżniono określone typy przestrzeni z uwagi na pełnione przez nie funkcje, skalę ich oddziaływania i znaczenia dla rozwoju województwa, tj.: obszary centralne - Metropolia Górnośląska oraz Aglomeracja Częstochowska, Rybnicka i Bielska; metropolia rozumiana jest jako główne ogniwo koncentrujące procesy rozwoju gospodarczego i społecznego województwa, a także podnoszące konkurencyjność całego regionu jako jeden z krajowych biegunów rozwoju o znaczeniu europejskim; aglomeracje to obszary koncentrujące procesy rozwoju subregionu, podnoszące konkurencyjność regionu jako ośrodki o znaczeniu krajowym i transnarodowym, obszary funkcjonalne metropolii i aglomeracji rozumiane jako tereny otaczające metropolię lub aglomeracje, bezpośrednio z nimi powiązane w układzie przestrzennym, społecznym i gospodarczym, absorbujące procesy rozwojowe obszarów centralnych, lokalne ośrodki rozwoju rozumiane jako jednostki organizujące procesy rozwoju na poziomie lokalnym, koncentrujące funkcje i usługi dla ludności, miasta i obszary wiejskie leżące poza metropolią, aglomeracjami, obszarami funkcjonalnymi i lokalnymi ośrodkami rozwoju. 3
Delimitacja dwóch pierwszych typów przestrzeni jest celem niniejszego opracowania i stanowi element w dyskusji dotyczącej ośrodków metropolitalnych i obszarów funkcjonalnych, o których mowa w Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie oraz w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030. Ryc. 1. Struktura przestrzenna województwa i obszarów polityki regionalnej. Metropolia Górnośląska Aglomeracje: Częstochowska, Rybnicka, Bielska Obszary funkcjonalne metropolii i aglomeracji Lokalne ośrodki rozwoju Miasta i obszary wiejskie poza metropolią, aglomeracjami, obszarami funkcjonalnymi i lokalnymi ośrodkami rozwoju 4
2. Dane Dla celów delimitacji zastosowano wskaźniki wyliczone na podstawie: kompleksów pokrycia terenu (dane za rok 2010) z Bazy Danych Topograficznych (TBD) są to najważniejsze, powierzchniowe elementy sytuacyjne terenu, rozróżnialne przede wszystkim na podstawie ich zewnętrznego wyglądu (cech fizjonomicznych), a nie pełnionych przez nie funkcji (Wytyczne techniczne Bazy Danych Topograficznych 2008). powiązań gospodarczo-przestrzennych (dane za rok 2010) jest to suma wszystkich powiązań zidentyfikowanych na podstawie druków PIT-11, w skład której wchodzą zarówno dojazdy do pracy jak i powiązania organizacyjne przedsiębiorstw (Analiza powiązań funkcjonalnych na obszarze województwa śląskiego 2012). powiązań w zakresie minimalnych dojazdów do pracy (dane za rok 2010) jest to część strumienia powiązań gospodarczo-przestrzennych, która dotyczy tylko tych powiązań z druków PIT-11, w których koszty uzyskania przychodu są podwyższone w przypadku gdy miejsce stałego lub czasowego zamieszkania podatnika jest położone poza miejscowością, w której znajduje się zakład pracy, a podatnik nie uzyskuje dodatku za rozłąkę (Analiza powiązań funkcjonalnych na obszarze województwa śląskiego 2012). Ze względu na dostępność danych obszar objęty delimitacją ograniczony został do granic województwa śląskiego. 5
3. Metody 3.1. Delimitacja metropolii i aglomeracji Dla celów delimitacji metropolii i aglomeracji przyjęto wskaźniki: zabudowy zwartej i gęstej (stymulanta 1 ), a także terenów roślinności trawiastej i upraw rolnych oraz minimalnych wyjazdów do pracy (destymulanty 2 ). Stymulanta: wskaźnik zabudowy zwartej i gęstej [%] = powierzchnia zabudowy zwartej i gęstej / powierzchnia gminy * 100 Destymulanty: wskaźnik roślinności trawiastej i upraw rolnych [%] = powierzchnia roślinności trawiastej i upraw rolnych / powierzchnia gminy * 100 wskaźnik minimalnych wyjazdów do pracy = liczba wyjeżdżających do pracy z gminy / liczba wszystkich pracujących mieszkańców gminy * 100 (gdzie: liczba wszystkich pracujących mieszkańców gminy = liczba powiązań wewnątrz gminy + liczba mieszkańców wyjeżdżających na zewnątrz). Przygotowane wskaźniki zostały znormalizowane przez zastosowanie procesu unitaryzacji zerowej 3 (Kukuła 2012). Unitaryzację przeprowadzono wg poniższych wzorów: Stymulanta: Destymulanty: x ij wartość dla j-tej cechy i i-tego obiektu min { x ij } wartość minimalna max { x ij } wartość maksymalna y ij - standaryzowana wielkość j-tej cechy dla i-tego obiektu 1 Stymulanty są to zmienne, których wysokie wartości są pożądane z punktu widzenia charakterystyki badanego zjawiska. 2 Destymulanty są to zmienne, których wysokie wartości są niepożądane z punktu widzenia charakterystyki badanego zjawiska. 3 Unitaryzacja zerowa jest to metoda prowadząca do stałego, jednostkowego zakresu zmienności cech znormalizowanych. Wartość zmiennej lub jej odległość od jednego z kresów zmienności jest dzielona przez rozstęp. 6
Znormalizowanym wskaźnikom zostały przyporządkowane następujące wagi: wskaźnik zabudowy zwartej i gęstej 0,6 wskaźnik minimalnych wyjazdów do pracy 0,3 wskaźnik roślinności trawiastej i upraw rolnych 0,1 Następnie znormalizowane wskaźniki zostały zsumowane dzięki czemu otrzymano wartość wskaźnika sumarycznego. Do metropolii oraz aglomercji zaliczono wszystkie gminy posiadające wskaźnik sumaryczny większy od średniej dla tego wskaźnika z całego zbioru tj. 0,284473595. Jednocześnie musiał być spełniony warunek, że metropolię i aglomeracje tworzą gminy miejskie, a także gminy miejsko-wiejskie jeżeli miasto graniczy bezpośrednio z gminą miejską. 3.2. Delimitacja obszarów funkcjonalnych Dla wszystkich gmin położonych w obszarze województwa wyliczono wskaźnik powiązań gospodarczo-przestrzennych do wyznaczonych wcześniej metropolii i aglomeracji. wskaźnik powiązań gospodarczo-przestrzennych = liczba powiązań z gminy do aglomeracji / liczba wszystkich powiązań gminy * 100 (gdzie: liczba wszystkich powiązań gminy = liczba powiązań wewnątrz gminy + liczba powiązań na zewnątrz). Do obszarów funkcjonalnych zaliczono gminy posiadające wskaźnik powiązań gospodarczoprzestrzennych większy niż 40%. 7
4. Wyniki Wyniki delimitacji metropolii i aglomeracji oraz ich obszarów funkcjonalnych przedstawiono na poniższej mapie (Ryc. 1). Zaznaczono na niej także granice aglomeracji wyznaczone w obowiązującej Strategii Rozwoju Województwa Śląskie 2020 oraz granice aglomeracji wyznaczone w obowiązującym Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Ślaskiego z 2004 roku. Ponadto na przedmiotowej mapie zaznaczono lokalne ośrodki rozwoju 4 położone poza metropoliami, aglomeracjami i obszarami funcjonalnymi. 4 Lokalne ośrodki rozwoju wyznaczone zostały na podstawie strumienia powiązań gospodarczo-przestrzennych i dojazdów do szkół ponadgimnazjalnych w opracowaniu pod nazwą Terytorializacja w kontekście Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego ujęcie regionalne województwa śląskiego. 8
Ryc. 2. Metropolia i aglomeracje oraz ich obszary funkcjonalne. 9
METROPOLIA GÓRNOŚLĄSKA W wyniku delimitacji do Metropolii Górnośląskiej zakwalifikowane zostały gminy: Katowice, Sosnowiec, Gliwice, Zabrze, Bytom, Ruda Śląska, Tychy, Dąbrowa Górnicza, Chorzów, Jaworzno, Mysłowice, Siemianowice Śląskie, Tarnowskie Góry, Będzin, Piekary Śląskie, Świętochłowice, Knurów, Mikołów, Czeladź, Łaziska Górne, Bieruń, Radzionków i Wojkowice (Ryc. 2, Tab. 1). W skład jej obszaru funkcjonalnego weszły natomiast gminy wymienione w Tab. 2. Oprócz gmin spełniających kryteria delimitacji do obszaru funkcjonalnego zakwalifikowano także gminę Ornontowice, ponieważ ze wszystkich stron otoczona jest przez gminy obszaru funkcjonalnego Metropolii Górnośląskiej. Tab. 1. Gminy położone w Metropolii Górnośląskiej. lp. gmina ludność powiat podregion subregion 1 Katowice 305457 m. Katowice katowicki środkowy 2 Sosnowiec 217690 m. Sosnowiec sosnowiecki środkowy 3 Gliwice 192394 m. Gliwice gliwicki środkowy 4 Zabrze 187268 m. Zabrze gliwicki środkowy 5 Bytom 182656 m. Bytom bytomski środkowy 6 Ruda Śląska 143363 m. Ruda Śląska katowicki środkowy 7 Tychy 130044 m. Tychy tyski środkowy 8 Dąbrowa Górnicza 127770 m. Dąbrowa Górnicza sosnowiecki środkowy 9 Chorzów 112704 m. Chorzów katowicki środkowy 10 Jaworzno 95283 m. Jaworzno sosnowiecki środkowy 11 Mysłowice 75037 m. Mysłowice katowicki środkowy 12 Siemianowice Śląskie 70665 m. Siemianowice Śląskie katowicki środkowy 13 Tarnowskie Góry 60887 tarnogórski bytomski środkowy 14 Będzin 58604 będziński sosnowiecki środkowy 15 Piekary Śląskie 58426 m. Piekary Śląskie bytomski środkowy 16 Świętochłowice 53999 m. Świętochłowice katowicki środkowy 17 Knurów 39349 gliwicki gliwicki środkowy 18 Mikołów 39145 mikołowski tyski środkowy 19 Czeladź 33519 będziński sosnowiecki środkowy 20 Łaziska Górne 22044 mikołowski tyski środkowy 21 Bieruń 19559 bieruńsko-lędziński tyski środkowy 22 Radzionków 17149 tarnogórski bytomski środkowy 23 Wojkowice 9216 będziński sosnowiecki środkowy 10
Metropolia Górnośląska zajmuje powierzchnię ok. 1553 km 2 i zamieszuje ją ok. 2 252 tys. mieszkańców, co daje gęstość zaludnienia ok. 1450 os/km 2. Obszar funkcjonalny Metropolii Górnośląskiej zamieszkuje ok. 290 tys. mieszkańców. Tab. 2. Gminy położone w obszarze funkcjonalnym Metropolii Górnośląskiej. lp. nazwa ludność powiat podregion subregion wskaźnik powiązań 1 Psary 11478 będziński sosnowiecki środkowy 81.05 2 Wyry 6924 mikołowski tyski środkowy 78.65 3 Bobrowniki 11537 będziński sosnowiecki środkowy 76.38 4 Lędziny 16327 bieruńsko-lędziński tyski środkowy 73.94 5 Imielin 8241 bieruńsko-lędziński tyski środkowy 73.60 6 Świerklaniec 11359 tarnogórski bytomski środkowy 71.77 7 Gierałtowice 10878 gliwicki gliwicki środkowy 70.69 8 Pilchowice 10644 gliwicki gliwicki środkowy 68.96 9 Bojszowy 7038 bieruńsko-lędziński tyski środkowy 68.59 10 Zbrosławice 15630 tarnogórski bytomski środkowy 67.75 11 Ożarowice 5487 tarnogórski bytomski środkowy 64.75 12 Sławków 6902 będziński sosnowiecki środkowy 64.28 13 Rudziniec 10587 gliwicki gliwicki środkowy 64.15 14 Łazy 16089 zawierciański sosnowiecki środkowy 64.04 15 Mierzęcice 7493 będziński sosnowiecki środkowy 64.03 16 Chełm Śląski 5899 bieruńsko-lędziński tyski środkowy 63.84 17 Pyskowice 19042 gliwicki gliwicki środkowy 62.57 18 Sośnicowice 8430 gliwicki gliwicki środkowy 61.38 19 Krupski Młyn 3412 tarnogórski bytomski środkowy 59.48 20 Kobiór 4778 pszczyński tyski środkowy 57.37 21 Miasteczko Śląskie 7346 tarnogórski bytomski środkowy 57.18 22 Tworóg 7830 tarnogórski bytomski środkowy 55.68 23 Orzesze 19274 mikołowski tyski środkowy 55.01 24 Miedźna 15772 pszczyński tyski środkowy 53.50 25 Kalety 8738 tarnogórski bytomski środkowy 51.87 26 Siewierz 12263 będziński sosnowiecki środkowy 51.57 27 Wielowieś 5946 gliwicki gliwicki środkowy 49.13 28 Toszek 9428 gliwicki gliwicki środkowy 44.19 29 Ornontowice 5716 mikołowski tyski środkowy 34.41 11
AGLOMERACJA CZĘSTOCHOWSKA W wyniku delimitacji do Aglomeracji Częstochowskiej zakwalifikowana została jedynie. Częstochowa (Ryc. 2, Tab. 3). W skład jej obszaru funkcjonalnego weszły gminy: Mstów, Olsztyn, Rędziny, Kłomnice, Mykanów, Przyrów, Kruszyna, Blachownia, Konopiska, Poczesna, Janów (Ryc. 2, Tab. 4.). Tab. 3. Gminy położone w Aglomeracju Częstochowskiej. lp. gmina ludność powiat podregion subregion 1 Częstochowa 236646 m. Częstochowa częstochowski północny Aglomeracja Częstochowska zajmuje powierzchnię ok. 160 km 2 i zamieszuje ją ok. 236 tys. mieszkańców, co daje gęstość zaludnienia ok. 1475 os/km 2. Obszar funkcjonalny Aglomeracji Częstochowskiej zamieszkuje ok. 107 tys. mieszkańców. Tab. 4. Gminy położone w obszarze funkcjonalnym Aglomeracji Częstochowskiej. lp. nazwa ludność powiat podregion subregion wskaźnik powiązań 1 Mstów 10608 częstochowski częstochowski północny 66.71 2 Olsztyn 6886 częstochowski częstochowski północny 60.26 3 Rędziny 9777 częstochowski częstochowski północny 58.37 4 Kłomnice 13736 częstochowski częstochowski północny 57.03 5 Mykanów 14425 częstochowski częstochowski północny 56.71 6 Przyrów 4052 częstochowski częstochowski północny 52.16 7 Kruszyna 4897 częstochowski częstochowski północny 51.01 8 Blachownia 13410 częstochowski częstochowski północny 50.28 9 Konopiska 10607 częstochowski częstochowski północny 49.17 10 Poczesna 12631 częstochowski częstochowski północny 47.66 11 Janów 5895 częstochowski częstochowski północny 42.27 12
AGLOMERACJA RYBNICKA W wyniku delimitacji do Aglomeracji Rybnickiej zakwalifikowane zostały gminy: Rybnik, Jastrzębie-Zdrój, Żory, Wodzisław Śląski, Rydułtowy i Radlin (Ryc. 2, Tab. 5). W skład jej obszaru funkcjonalnego weszły gminy: Pawłowice, Mszana, Godów, Suszec, Marklowice, Świerklany, Jejkowice i Gaszowice i Czerwionka-Leszczyny (Ryc. 2, Tab. 6). Czerwionka-Leszczyny zaliczana jest do obszaru funkcjonalnego Aglomeracji Rybnickiej ze względu na powiązania administracyjne, w tym organizację usług publicznych np. dojazdy do szkół ponadgimnazjalnych, jednak obszar ten wykazuje silne powiązania gospodarczoprzestrzenne z Metropolią Górnośląską. Tab. 5. Gminy położone w Aglomeracji Rybnickiej. lp. gmina ludność powiat podregion subregion 1 Rybnik 141757 m. Rybnik rybnicki zachodni 2 Jastrzębie-Zdrój 93501 m. Jastrzębie Zdrój rybnicki zachodni 3 Żory 62294 m. Żory rybnicki zachodni 4 Wodzisław Śląski 49187 wodzisławski rybnicki zachodni 5 Rydułtowy 21873 wodzisławski rybnicki zachodni 6 Radlin 17869 wodzisławski rybnicki zachodni Aglomeracja Rybnicka zajmuje powierzchnię ok. 375 km 2 i zamieszuje ją ok. 386 tys. mieszkańców, co daje gęstość zaludnienia ok. 1030 os/km 2. Obszar funkcjonalny Aglomeracji Rybnickiej zamieszkuje ok. 120 tys. mieszkańców. Tab. 6. Gminy położone w obszarze funkcjonalnym Aglomeracji Rybnickiej. lp. nazwa ludność powiat podregion subregion wskaźnik powiązań 1 Pawłowice 18136 pszczyński tyski środkowy 63.99 2 Mszana 7243 wodzisławski rybnicki zachodni 61.04 3 Godów 12926 wodzisławski rybnicki zachodni 57.53 4 Suszec 11424 pszczyński tyski środkowy 46.66 5 Marklowice 5288 wodzisławski rybnicki zachodni 45.45 6 Świerklany 11564 rybnicki rybnicki zachodni 45.20 7 Jejkowice 3921 rybnicki rybnicki zachodni 44.62 8 Gaszowice 9135 rybnicki rybnicki zachodni 41.65 9 Czerwionka-Leszczyny 41262 rybnicki rybnicki zachodni 22.55 13
AGLOMERACJA BIELSKA W wyniku delimitacji do Aglomeracji Bielskiej zakwalifikowane zostały gminy: Bielsko- Biała i Czechowice-Dziedzice (Ryc. 2, Tab. 7). W skład jej obszaru funkcjonalnego weszły gminy: Kozy, Wilkowice, Bestwina, Jaworze, Jasienica, Buczkowice, Wilamowice i Łodygowice (Ryc. 2, Tab. 8). Tab. 7. Gminy położone w Aglomeracji Bielskiej. lp. gmina ludność powiat podregion subregion 1 Bielsko-Biała 174729 m. Bielsko Biała bielski południowy 2 Czechowice-Dziedzice 43973 bielski bielski południowy Aglomeracja Bielska zajmuje powierzchnię ok. 191 km 2 i zamieszuje ją ok. 219 tys. mieszkańców, co daje gęstość zaludnienia ok. 1147 os/km 2. Obszar funkcjonalny Aglomeracji Bielskiej zamieszkuje ok. 105 tys. mieszkańców. Tab. 8. Gminy położone w obszarze funkcjonalnym Aglomeracji Bielskiej. lp. nazwa ludność powiat podregion subregion wskaźnik powiązań 1 Kozy 12216 bielski bielski południowy 68.06 2 Wilkowice 12807 bielski bielski południowy 61.57 3 Bestwina 10949 bielski bielski południowy 59.96 4 Jaworze 6870 bielski bielski południowy 58.98 5 Jasienica 21836 bielski bielski południowy 55.99 6 Buczkowice 10894 bielski bielski południowy 54.96 7 Wilamowice 16085 bielski bielski południowy 45.56 8 Łodygowice 13807 żywiecki bielski południowy 43.55 14
4. Podsumowanie Podstawą dobrze przeprowadzonej delimitacji metropolii i aglomeracji oraz ich obszarów funkcjonalnych jest oparcie jej o odpowiednie dane. W przypadku delimitacji obszarów centralnych są to przede wszystkim dane o pokryciu terenu, natomiast w przypadku obszarów funkcjonalnych to dane dotyczące powiązań gospodarczo-przestrzennych. Ze względu na ograniczoną dostępność wyżej wymienione dane nie są jednak powszechnie stosowane w tego rodzaju opracowaniach. Ponadto wykorzystanie ich potencjału wymaga odniesionia do konkretnej przestrzeni geograficznej, w tym przypadku do granic gmin. Możliwości takie dają systemy informacji geograficznej, które ujmują aspekt przestrzenny danych i umożliwiają wyliczenie odpowiednich, odniesionych przestrzennie, wskaźników. 15
Spis literatury Analiza powiązań funkcjonalnych na obszarze województwa śląskiego, 2012, Analizy Regionalnego Centrum Analiz Strategicznych 1/2012, Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego, Katowice. Kukuła K., 2012, Propozycja budowy rankingu obiektów z wykorzystaniem cech ilościowych oraz jakościowych [w] Borkowski B., Kukuła K. (red.) Metody ilościowe w badaniach ekonomicznych, Vol. XIII, No. 1, SGGW, Warszawa. Terytorializacja w kontekście Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego ujęcie regionalne województwa śląskiego, 2008, Analizy Regionalnego Centrum Analiz Strategicznych 2/2012, Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego, Katowice. Wytyczne techniczne Bazy Danych Topograficznych (TBD), 2008, Wersja 1.0-uzupełniona, Część 2 Specyfikacja danych, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, Warszawa. 16
Spis rycin Ryc. 1. Struktura przestrzenna województwa i obszarów polityki regionalnej.... 4 Ryc. 2. Metropolia i aglomeracje oraz ich obszary funkcjonalne.... 9 17
Spis tabel Tab. 1. Gminy położone w Metropolii Górnośląskiej.... 10 Tab. 2. Gminy położone w obszarze funkcjonalnym Metropolii Górnośląskiej.... 11 Tab. 3. Gminy położone w Aglomeracju Częstochowskiej.... 12 Tab. 4. Gminy położone w obszarze funkcjonalnym Aglomeracji Częstochowskiej.... 12 Tab. 5. Gminy położone w Aglomeracji Rybnickiej.... 13 Tab. 6. Gminy położone w obszarze funkcjonalnym Aglomeracji Rybnickiej.... 13 Tab. 7. Gminy położone w Aglomeracji Bielskiej.... 14 Tab. 8. Gminy położone w obszarze funkcjonalnym Aglomeracji Bielskiej.... 14 18