Echa Przeszłości 11,

Monika Krogulska-Krysiak "Sociates Academicae Vilnenses : Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie (1907-1939) i jego poprzednicy", Warszawa 2008 : [recenzja] Echa Przeszłości 11, 443-446 2010

Polemiki, recenzje i omówienia 4 4 3 H e n r y k a I l g i e w i c z, S o c i e t a t e s A c a d e m i c a e V i l n e n s e s. T o w a r z y s t w o P r z y j a c i ó ł N a u k w W i l n i e ( 1 9 0 7-1 9 3 9 ) i j e g o p o p r z e d n i c y, W y d a w c a : M i n i s t e r s t w o K u l t u r y i D z i e d z i c t w a N a r o d o w e g o. D e p a r t a m e n t d o S p r a w P o l s k i e g o D z i e d z i c t w a K u l t u r o w e g o z a g r a n i c ą, W a r s z a w a 2 0 0 8, s s. 6 6 8, 8 0 f o t o g r a f i i, 9 t a b e l, i n d e k s o s o b o w y, s t r e s z c z e n i a w j ę z y k u a n g i e l s k i m i l i t e w s k i m. W 2007 r. m inęła setn a rocznica pow stania Tow arzystw a Przyjaciół N auk w W ilnie. Instytucja ta w niosła nieoceniony w kład w zachow anie dóbr k u ltu ry narodów zam ieszkujących ziem ie daw nego W ielkiego K sięstw a L itew sk iego, a zw łaszcza kultury polskiej. D oskonałym uczczeniem tego jubileuszu było w ydanie przez polskie M inisterstw o K ultury i D ziedzictw a Narodowego k siążk i H enryki Ilgiew icz S o c i e t a t e s A c a d e m i c a e V i ln e n s e s. T o w a r z y s t w o P r z y j a c i ó ł N a u k w W iln ie ( 1 9 0 7-1 9 3 9 ) i j e g o p o p r z e d n i c y. Publikacja ta stanow i kontynuację badań autorki, która specjalizuje się w dziejach w ileńskich organizacji naukow ych1. W cześniejsza m onografia, pośw ięcona instytucjom naukow ym W ilna w XIX w.2, obejm owała la ta 1805-1915. N ie zostało w niej jednak om ówione funkcjonow anie Tow arzystw a Przyjaciół N auk w W ilnie oraz pokrewnych mu: Tow arzystw a M iłośników Starożytności i Ludoznawstw a, Tow arzystw a M uzeum N au k i i Sztuki i Tow arzystw a M iłośników W ilna. Autorka argum entow ała to tym, że wyżej w ym ienione instytucje do 1914 r. przechodziły okres organizacyjny, a głów na ich działalność przypadła na okres m iędzyw ojenny3. Zarówno w polskiej, jak i litew skiej historiografii brakuje syntetycznego opracow ania dotyczącego tego zagadnienia. D latego zasadność wyboru tem atu nie ulega w ątpliw ości. Praca obejmuje okres od pow stania w 1899 r. tajnego Tow arzystw a M iłośników S tarożytnictw a i L udoznaw stw a do zaw ieszen ia działalności Towarzystw a Przyjaciół N auk w 1939 r. A utorka jednak opisuje dalsze losy członków i dzieje zbiorów tego tow arzystw a aż do 1945 r. Głównym celem publikacji, obok u sta len ia okoliczności p ow stan ia oraz przeszkód ze strony w ładz rosyjskich, z jak im i borykali się inicjatorzy, było także uk azan ie struktury organizacyjnej tych instytucji. Innym celem k siążk i je s t charak terystyk a działaln o ści tow arzystw poprzez określenie zadań naukow ych, które m iały spełniać i przedstaw ienie ich osiągnięć w dziedzinie poszczególnych nauk. Autorka podjęła się żm udnej pracy om ów ienia działalności w ydaw niczej, realizow a nych tem atów badaw czych i p rzedstaw ienia sylw etek autorów. 1 Zob. H. Ilgiewicz, Wileńskie tow arzystw a i instytucje naukowe w X IX wieku, Toruń 2005; taż, A spekt polityczny działalności wileńskich instytucji i tow arzystw naukowych na początku X X wieku, w: K ultura polityczna w Polsce, t. 6, cz. 1: L itw a w polskiej tradycji i kulturze politycznej, Poznań 2006, s. 65-81; taż, W andalin Szukiew icz (1852-1919) ja k o inicjator renowacji zam ku trockiego, Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia Historica, 2007, t. 12, s. 77-86; taż, M ichał Brensztejn (1874-1938) ja k o kustosz m uzeum Tow arzystw a Przyjaciół N auk w Wilnie, Regiony i Pogranicza, 2008, n r 1, s. 97-109. 2 H. Ilgiewicz, Wileńskie towarzystwa. 3 Ibidem, s. 8.

4 4 4 Polemiki, recenzje i omówienia H enryka Ilgiew icz nie pom ija również kw estii, z jakim odbiorem społecznym spotykały się tow arzystw a oraz jakiego w sparcia udzielały im instytucje państw ow e w okresie m iędzyw ojennym. K olejnym w ażnym elem entem pracy jest próba określenia w pływ ów tow arzystw na rozwój kultury i nauki polskiej w obszarze prom ieniow ania takiego ośrodka, jakim było W ilno. Jak widać autorka podjęła się i z sukcesem zrealizow ała trudne zadanie przedstaw ienia całego spektrum problem ów i zagad n ień funkcjonow ania Tow arzystw a P rzyjaciół N auk i tow arzystw je poprzedzających. Praca, nie licząc w stęp u i zakończenia, sk ład a się z dziew ięciu rozdziałów. P ierw szy z nich p rzed staw ia w arunki rozwoju polskich tow arzystw n a ukow ych w W ilnie i n a W ileńszczyźnie od początku XX w. do końca II wojny św iatow ej. A utorka podzieliła działalność w ileńskich tow arzystw na pięć podrozdziałów obejm ujących czasy od pow stania Tow arzystw a M iłośników Starożytności i L udoznaw stw a do w ybuchu I wojny św iatow ej (1899-1914), lata I wojny światow ej (1914-1918), w alkę z bolszew ikam i i istn ien ie L itw y Środkowej (1919-1922), okres, gdy W ileńszczyzna znajdow ała się n a terytorium R zeczypospolitej Polskiej (1 9 2 2-1 9 3 9 ) i dram atyczne lata II wojny światowej do 1945 r. R ozdziały od drugiego do czw artego pośw ięcone zostały kolejno Towarzystw u M iłośników Starożytnictw a i L udoznaw stw a, Tow arzystw u M uzeum N auki i Sztuki i Towarzystwu M iłośników W ilna. W każdym z tych rozdziałów autorka om aw ia literatu rę i źródła dotyczące danego tow arzystw a, okoliczności założenia, jego działalność oraz skład osobowy. W tej części m ożem y dow iedzieć się m.in., że istniejące w latach 1899-1907, tajne Towarzystwo M iłośników Starożytnictw a i L udoznaw stw a, zw ane także K ółkiem Archeologicznym, było pow szechnie uw ażane za poprzednika Tow arzystw a Przyjaciół N auk. W ielu członków tego tow arzystw a, np. Lucjan U ziębło czy W ładysław Zahorski, zaangażow ało się w tw orzenie now ych, już legaln ych polskich stow arzyszeń naukow ych, zajm ując w nich naczeln e stan ow isk a. Z daniem a u torki do najw iększych zasłu g M iłośników Starożytności i L udoznaw stw a m ożna zaliczyć przeprow adzenie konserw acji części zam ku trockiego. Z kolei pow stałe w 1907 r. z inicjatyw y hrabiego W ładysław a Tyszkiew icza Towarzystw o M uzeum N auki i Sztuki skupiało się na grom adzeniu szeroko rozum ianych zbiorów bibliotecznych i artystycznych oraz u d ostęp n ian iu ich szerokiem u gronu osób. N iestety, ciągłe problem y finansow e i lokalow e nie pozw alały na pełne rozw inięcie tej działalności. H. Ilgiew icz podkreśla jednak, że Towarzystw o M uzeum N auki i Sztuki po połączeniu z Tow arzystw em Przyjaciół N auk w 1914 r. znacząco wzbogaciło zbiory tego ostatniego, m.in. o płótna B euckelaera, Pietro B errettiniego de Cortona, D aw ida T eniersa czy ofiarow a ne przez B enedykta H enryka hr. Tyszkiew icza w ykopaliska etruskie, greckie i egipskie. Również kolekcja istniejącego w latach 1919-1 9 3 3 Towarzystwa M iłośników W ilna została przekazana T ow arzystw u Przyjaciół N auk. A utorka podkreśla, że tow arzystw o to, do którego należeli m.in. Ferdynand Ruszczyc i W acław G izbert-studnicki, najaktyw niej działało w latach 1 9 1 9-1 9 2 2,

Polemiki, recenzje i omówienia 4 4 5 r a t u j ą c z a g ro ż o n e z a b y tk i i u s u w a ją c ś la d y o b e c n o ś c i z a b o rc y. W r o z d z ia ła c h ty c h H e n r y k a Ilg ie w ic z d o k o n a ła s z e r s z e g o p r z e d s t a w i e n i a w ie lu p o s ta c i z w ią z a n y c h z o m a w ia n y m i to w a r z y s tw a m i. S y lw e tk i W a n d a l in a S z u k ie w i- c z a, L u c ja n a U z ię b ło, J ó z e f a M o n tw iłła, F e r d y n a n d a R u s z c z y c a z a jm u ją s p o ro m i e js c a w te j i n t e r e s u j ą c e j k s ią ż c e. Z a s a d n ic z y z r ą b p u b lik a c ji d o ty c z y T o w a r z y s tw a P r z y ja c ió ł N a u k w W iln ie i to j e m u p o ś w ię c o n o p o z o s t a łą c z ę ś ć p ra c y. W r o z d z ia ła c h o d p ią te g o do d z ie w ią te g o z o s ta ły o m ó w io n e w a r u n k i p o w s ta n i a te j in s ty t u c ji, je j ro z w ó j o r g a n iz a c y jn y, c z ło n k o w ie i d z ia ła ln o ś ć w l a t a c h 1 9 0 7-1 9 3 9. T a k j a k w p o p r z e d n i c h r o z d z ia ła c h sz c z e g ó ło w o j e s t t u o m ó w io n a l i t e r a t u r a i ź r ó d ła d o ty c z ą c e T P N, a n a ic h p o d s ta w ie p ro c e s k s z t a ł t o w a n i a s ię te j o r g a n iz a c ji. N ie z a b r a k ło ró w n ie ż s y lw e te k k o le jn y c h p r e z e s ó w T o w a r z y s tw a : p r a ł a t a J a n a K u rc z e w s k ie g o, W ła d y s ła w a Z a h o r s k ie g o, A lf o n s a P a r c z e w s k ie g o, M a r i a n a Z d z ie c h o w s k ie g o i S t a n i s ł a w a K o ś c ia łk o w s k ie g o. A u to r k a z a u w a ż a, że T o w a r z y s tw o P r z y ja c ió ł N a u k w W iln ie w t r a k c i e p ie r w s z y c h s i e d m i u l a t sw o je j d z ia ła ln o ś c i w y k a z y w a ło s ię d u ż ą a k ty w n o ś c ią, o k tó r e j ś w ia d c z y ilo ś ć i r ó ż n o r o d n o ś ć p o d ję ty c h p r z e z n ie d z ia ła ń. J a k s ą d z i, w ła ś n ie to s p o w o d o w a ło, że to w a r z y s tw o p r z e t r w a ło o k r e s I w o jn y ś w ia to w e j i m im o z n a c z n y c h tr u d n o ś c i p o w o je n n y c h r o z w in ę ło d z ia ła ln o ś ć n a u k o w ą. S p o ro m ie js c a p o ś w ię c a H. Ilg ie w ic z w y d a w n ic tw o m T o w a r z y s tw a P r z y ja c ió ł N a u k, s k r u p u l a t n i e o m a w ia j ą c p u b lik a c je k a ż d e g o z tr z e c h w y d z ia łó w. Z a z n a c z a p r z y ty m, że b y ły to p o z y c je c e n io n e i t r a f i a ł y d o b ib lio te k n a u k o w y c h w P o ls c e i z a g r a n ic ą. O d d z ie ln ie z o s ta ły o m ó w io n e z b io r y B ib lio te k i i M u z e u m T o w a r z y s tw a P r z y j a ció ł N a u k. K o r z y s ta ją c ze S p r a w o z d a ń z e s t a n u i d z i a ł a l n o ś c i T o w a r z y s t w a P r z y j a c i ó ł N a u k w W iln ie s k r u p u l a t n i e o d tw o r z y ła t y t u ł y p r e n u m e r o w a n y c h c z a s o p is m o r a z s t a n rę k o p is ó w. O s t a t n i r o z d z ia ł s t a n o w i s w o is ty e p ilo g d z ie jó w T o w a r z y s tw a P r z y ja c ió ł N a u k w W iln ie, g d y ż o p o w ia d a o s y t u a c ji, w ja k i e j z n a la z ła s ię i n s t y t u c j a i w s p ó łp r a c u ją c y z n i ą n a u k o w c y w l a t a c h 1 9 3 9-1 9 4 5. Z a l e t ą p r a c y j e s t b o g a ty m a t e r i a ł ź ró d ło w y, n a k tó r y m b a z o w a ła a u to r k a. P o d s ta w ę s t a n o w i ą m a t e r i a ł y a r c h i w a l n e z n a jd u ją c e s ię w P a ń s tw o w y m A r c h iw u m H is to r y c z n y m L itw y, P a ń s tw o w y m C e n t r a l n y m A r c h iw u m L itw y o r a z w d z ia ła c h r ę k o p is ó w B ib lio te k i L ite w s k ie j A k a d e m ii N a u k i B ib lio te k i U n i w e r s y t e t u W ile ń s k ie g o. J a k p r z y z n a je a u t o r k a, n a jw ię c e j z e b r a n y c h m a te r ia ł ó w d o ty c z y s a m e g o T o w a r z y s tw o P r z y ja c ió ł N a u k. P o d o b n ie rz e c z się p r z e d s t a w i a w p r z y p a d k u ź ró d e ł p u b lik o w a n y c h. W p u b lik a c ji w y k o r z y s ta n o in t e r e s u j ą c e m a t e r i a ł y d o ty c z ą c e T o w a r z y s tw a M u z e u m N a u k i i S z tu k i. Z n a jd u j ą s ię o n e g łó w n ie w D z ia le R ę k o p is ó w B ib lio te k i L ite w s k ie j A k a d e m ii N a u k w W iln ie, w z e s p o le L u c ja n a U z ię b ło o r a z T o w a r z y s tw a M iło ś n ik ó w W iln a (w P a ń s tw o w y m C e n tr a l n y m A r c h iw u m L itw y ). N a js ła b ie j p o ś w ia d c z o n e ź ró d ło w o j e s t d z ia ła ją c e n ie l e g a ln i e T o w a r z y s tw o M iło ś n ik ó w S ta r o ż y tn ic - t w a i L u d o z n a w s tw a. D la te g o t u a u t o r k a b a z o w a ła p r z e d e w s z y s tk im n a a r t y k u ł a c h R o m a n a J u r k o w s k ie g o, L e s z k a Z a s z to w ta i M a r ii M a g d a le n y

4 4 6 Polemiki, recenzje i omówienia Blom bergowej, dotyczących działalności również tego tow arzystw a4. Szkoda, że H enryka Ilgiew icz nie sięgn ęła do m ateriałów znajdujących się w D ziale R ękopisów B iblioteki Narodowej w W arszaw ie. Chodzi o korespondencję m.in. Lucjana U ziębło do W andalina Szukiew icza, którą autorka przytacza za R om anem Jurkow skim. M ateriały te m ogłyby stanow ić dodatkow e u zu p ełnienie tej wartościowej m onografii. N a uw agę zasługuje solidna bibliografia pracy, a zw łaszcza znaczna liczba opracowań w języku litew skim. A utorka w yk orzystała także liczne artykuły prasow e ukazujące się w polskich i lite w skich czasopism ach w interesującym ją okresie. N a końcu publikacji zam ieszczone są tabele. Zestaw iono w nich członków om aw ianych tow arzystw oraz w zrost zbiorów Tow arzystw a Przyjaciół N auk w W ilnie w latach 1907-1939. Pracę w zbogacają liczne fotografie, przedstaw iające portrety osób zaangażow anych w działalność społeczną, zabytki W ilna i zbiory z byłego M uzeum i B iblioteki Tow arzystw a Przyjaciół N auk w W ilnie. Warto podkreślić, że książka zaw iera dwa obcojęzyczne, obszerne streszczen ia oraz indeks osób. K siążka H enryki Ilgiew icz jest bardzo cennym studium z zakresu badań nad polskim i tow arzystw am i naukow ym i, jak i rozwojem kulturalno-naukow ym W ilna początku XX w. Praca posiada przejrzysty układ, pozwalający na szybkie odnajdyw anie przez czytelnika potrzebnych informacji. N apisana jest zw ięzłym i czytelnym językiem, który u łatw ia przysw ajanie zaw artych w niej treści. D użym atutem jest opraw a graficzna oraz bardzo dobra redakcja. O m aw iana publikacja z pew n ością trw ale w ejdzie do kanonu rozpraw pośw ięconych naukow ej, kulturalnej i społecznej działalności P olaków w ileń skich w końcu XIX i pierwszej połowie XX w. M o n ik a K r o g u l s k a - K r y s i a k (O lsztyn) H e n r y k L e s n i o w s k i, M ó j G r u n w a l d, P r a c o w n i a W y d a w n i c z a E l S e t, O l s z t y n 2 0 1 0, s s. 1 6 7. O ugruntow anej tradycji grunw aldzkiej w św iadom ości Polaków św ia d czy obchodzona w 2010 r. 6 0 0 -letn ia rocznica bitw y pod G runw aldem. W zw ycięstw ie grunw aldzkim upatryw ano siłę oręża polskiego oraz w ielkości czynu rycerskiego. W ten sposób przez w ieki zbudow ana zosta ła tradycja 4 Zob. R. Jurkowski, Z życia kulturalnego Wilna w latach 1899-1914, Zapiski Historyczne 1990, t. 55, z.1, s. 59-88; L. Zasztowt, Wileńscy miłośnicy starożytności w latach 1899-1914, Kwartalnik H istorii N auki i Techniki 1990, t. 35, n r 2-3, s. 259-283; M. M. Blombergowa, W spraw ie tow arzystw naukowych działających w Wilnie w X IX i początku X X w ieku, Kwartalnik H istorii N auki i Techniki 1990, t. 37, n r 1, s. 69-87; taż, D wie prace o życiu kulturalnym i naukowym Wilna w końcu X IX wieku i na początku X X w ieku, Zapiski Historyczne 1994, t. 59, z. 1, s. 109-123.