Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu CCLKI (1994) FRANCISZEK WYRWA, ZDZISŁAW WILKANIEC ROŚLINY PIŁKO1 NEKTARODAJNE ZESPOŁÓW ŁĄKOWYCH ORAZ LEŚNYCH IZAROŚLOWYCH DOLINY NOTECI Z Katedry Hodowli Owadów U ytkowych Wstęp Dolina Noteci stanowi największy i najlepiej zachowany kompleks dolinowobagienny w Polsce (Bednorz, Kupczyk 1983). Łącznie kompleks ten zajmuje na terenie województwa pilskiego 23 845 ha. Nizinny charakter doliny, brak naturalnych przeszkód dla swobodnego przesuwania się mas powietrza w kierunkach ze wschodu na zachód i odwrotnie sprawiają, e na terenie doliny panują specyficzne warunki mikroklimatyczne, które skłoniły Gumińskiego (1988) do wydzielenia odrębnej dzielnicy nadnoteckiej. Na terenie doliny Noteci nie wykonano dotąd adnych szczegółowych inwentaryzacji przyrodniczych. W latach sześćdziesiątych dokonano jedynie fragmentarycznych badań niektórych typów łąk (Ziaja, Churska 1957), a na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych wykonano wstępną inwentaryzację łąk turzyczowych (Denisiuk 1980). Zauwa a się równie całkowity brak badań dotyczących przydatności łąk nadnoteckich oraz zespołów leśnych i zaroślowych dla gospodarki pasiecznej. W niniejszej pracy przedstawiono wyniki inwentaryzacji ilościowej po ytków pszczelich gmin doliny Noteci. Metody Badania wykonano w latach 19891992 w 11 gminach dorzecza Noteci. Przy wyznaczaniu stosunków ilościowych posłu ono się metodą bezpośredniego liczenia uzupełnioną tzw. kombinowaną skalą BraunBlanąueta (Szafer 1958), co według cytowanych autorów jest oceną wystarczająco obiektywną. Rocz. AR Pozn. CCLXI, Zoot. 45: 155161 Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznań 1994 PL ISSN 01371770, ISBN 8386363312
156 F. Wyrwa, Z. Wilkaniec Przyjęto następującą technikę obliczeń: Zespoły łękowe. W ka dej z badanych gmin wyznaczono po 4 kwatery o powierzchni 1 ha, a na tych kwaterach wybrano losowo 4 poletka o powierzchni 2 x 2 m. W odstępach miesięcznych, od 1 marca do 30 września, liczono na wyznaczonych poletkach kwitnące rośliny. Zespoły leśne i icaroślowe. Na podstawie operatów urządzeniowych udostępnionych przez Zarząd Lasów Państwowych w Pile sporządzono wstępne szkice sytuacyjne dla badanych gmin. Na szkicach tych naniesiono większe skupiska drzew oraz krzewów nektaro i pyłkodajnych. Do ka dego szkicu dołączono opis zawierający skład ilościowy (w hektarach) i jakościowy poszczególnych skupisk roślinności leśnej. Zebrane szkice zostały następnie uściślone o dane uzyskane w drodze wywiadów z właścicielami pasiek wędrownych, którzy korzystali z danych po ytków leśnych. Wyniki badań Zespoły łąkowe Oznaczona w badanych miesiącach liczba kwitnących roślin łąkowych została podzielona na dwie grupy: I grupa rośliny kwitnące od kwietnia do czerwca, II grupa rośliny kwitnące od lipca do września. Wśród oznaczonych w poszczególnych miesiącach 1020 gatunków wyodrębniono rośliny: masowo zakwitające; za takie uznano rośliny, których zagęszczenie na 1 ha powierzchni łąk wyniosło powy ej 30 000, średnio licznie zakwitające; za takie uznano rośliny o zagęszczeniu 20 00030 000 na 1 ha, licznie zakwitające; to rośliny, których zagęszczenie wyniosło powy ej 10 000 na 1 ha powierzchni łąk. Od kwietnia do czerwca masowo zakwitał tylko mniszek lekarski (Taraxacum officinale): średnio 65 000 roślin na 1 ha łąki. Szczególnie uwidoczniło się to w gminach Trzcianka, Chodzie i Białośliwie. Gatunków średnio licznie zakwitających oznaczono 5; były to: rogownica pospolita (Cerastium triviale), gwiazdnica pospolita (Stelaria media), jasnota purpurowa (Lamium purpureum), koniczyna biała {Trifolium repens), stokrotka pospolita (Bellis perennis). Największą grupę w badanym okresie stanowiły rośliny licznie zakwitające 8 gatunków. Szczegółowe zestawienie z rozbiciem na poszczególne gminy zawiera tabela 1. Od lipca do września nie wyodrębniono adnego gatunku masowo kwitnącego ani średnio licznie zakwitającego. Oznaczono natomiast 13 gatunków licznie zakwitających, a wśród nich wyraźnie dominowały 4 gatunki: rogownicapospolita (Cerastium triviale).
Rośliny Plants Rośliny kwitnące w okresie od kwietnia do czerwca na terenie iąk nadnotecklch (tysjha) The plants in flower In the period from April to June on Noteć River meadows (thousjha) Gmina Community Białośliwie Chodzie Czarnków Drawsko Kaczory Krzy Szamocin Trzcianka Ujście Wieleń Wyrzysk Tabela 1 Średnio Mean Taraxacum officinale 48148 60166 1477 36143 2858 1997 2169 13123 2081 1088 2875 65 Cerastium triviale 15107 2767 823 1234 2228 1223 1419 1523 2330 813 1533 26 Cardamine pratensis 2055 1720 1023 826 1223 924 1215 1015 1825 16 Cap sella bursapast. 1335 2032 1014 1330 1123 1527 11 Tussilago fárfara 1033 1922 824 1831 1223 1931 1526 1315 912 1214 17 Bellis perennis 1229 1526 1434 1543 1325 1634 1316 2125 929 929 1328 21 Lamium purpureum 2224 1531 1526 1018 2031 2135 1320 1215 1531 1719 2554 22 Stellaria media 30109 4393 3246 1431 2024 1031 1626 1431 26 Symphytum officinale 1416 1420 1124 816 1328 1321 9 Viola cania 1416 811 910 3 Lychnis fioscuculi 2025 1323 1416 1528 917 1516 1315 1330 1523 15 Pulmonaria officinalis ' 1518 815 811 812 4 Ranunculus repens 1530 1024 1935 1456 1132 1016 1024 1023 2328 18 Trifolium repens 1525 833 1641 1935 1233 1935 1023 2230 931 3540 22 Arabis hirsuta 2567 812 1518 810 7 Lythrum salicaria 1320 1226 1014 1630 811 7 My oso t is palustris 921 1018 1223 1216 1520 1823 1023 1323 12 Rumex acetoza 1116 1826 1530 1524 1417 1023 2123 910 1631 15 Echium vulgare 1317 2024 1323 815 830 1115 1323 i i C ir si um palustre 1214 710 812 3
Tabela 2 Ro liny kwitn ce w okresie od lipca do wrze nia na terenie k nadnoteckich (tysjlia) The plants i n flow er in the period from Jidy to September o n Note River meadows (thoustha) Ro liny Plants Gmina Community Bia o liwie Chodzie Czarnków Drawsko Kaczory Krzy Szamocin Trzcianka Uj cie Wiele Wyrzysk rednio Mean Galium aparine 1523 911 1031 1016 1530 1016 1015 10 Capsella bursapast. 1719 1722 823 813 1315 1215 1323 1320 819 1521 15 Bellis perennis 1521 1937 1314 812 1323 911 1120 815 2837 1116 15 Cerastium triviale 2325 1730 1730 1018 1531 810 1321 1315 1523 1519 812 19 Lamium purpureum 1718 2226 1214 1216 1523 1222 1723 1314 2025 1323 1219 18 Cirsium palustre 2739 3639 1320 1429 1524 1127 1341 1315 17 Stellaria media 1525 2236 912 1318 2128 1020 1928 13 Rumex acetoza 814 2238 1115 2127 1215 1417 1620 920 1328 1014 1431 18 Epilobium parviflorum 1631 1592 1328 819 811 1517 912 13 Leucanthemum vulgare 1528 2022 1218 1620 1319 1315 1315 910 12 Ranunculus repens 2630 1630 1116 2330 816 1315 1516 12 Saponaria officinalis 1520 810 815 1320 910 6 Lotus corniculatus 1522 1314 1117 1315 1011 1219 8 Trifolium repens 2432 1618 1633 1733 1117 1220 1530 1520 1117 16 Geranium pratense 1115 810 810 1113 820 5 Lythrum salicaria 1523 1216 813 2333 812 1419 9 Myosotis palustris 1324 1019 1330 1213 1013 811 1317 9
Rośliny pytko i nektarodajne zespołów łąkowych.. 159 jasnota purpurowa (Lamium purpureum), szczaw zwyczajny (Rumex acetoza), ostro eń błotny (Cirsium palustre). Szczegółowe zestawienie zawiera tabela 2. Zespoły leśne i zarosło we W zespołach leśnych i zaroślowych nie stwierdzono większych skupisk drzew miododajnych, poza nielicznymi skupiskami lipy. Wśród zespołów zaroślowych dominującymi gatunkami były: kruszyna pospolita (Frangula alnus), malina (Rubus ideaus), je yna (Rubus fructicocus), leszczyna (Corylus avelana), czeremcha (Prunus padus). Największe skupiska tych roślin odnotowano w gminach: Trzcianka, Chodzie i Białośliwie (tab. 3). Odrębną grupą zakrzaczeri typowych dla zbiorowisk nadnoteckich są liczne skupiska wierzb. Zajmują one około 5% ogólnej powierzchni torfowisk (tab. 3). Wśród nich najliczniej występują: Gmina Commune Roślinność krzewiasta na terenie gmin doliny Noteci The scrub plant community on the commune premises of Noteć River Valley Powierzchnia Area (ha) Frangula alnus Rubus ideaus Rubus fruct. Corylus avelana Prunus padus Białośliwie 84 31 12 28 21 165 Chodzie 111 18 4 8 16 166 Czarnków 125 3 2 156 114 289 Drawsko 21 13 12 12 83 Kaczory 3 8 3 13 2 88 Krzy 77 30 15 7 13 113 Szamocin 50 20 3 16 217 Trzcianka 1 057 50 18 24 51 212 Ujście 20 51 16 8 123 Wieleń 32 10 3 1 6 175 Wyrzysk 51 116 139 Tabela 3 Salix Razem Sum 1610 242 89 389 235 1770
160 F. Wyrwa, Z. Wilkaniec wierzba szara (Salix cinerea), wierzba uszala (Salix surita), wierzba krucha (Salix fragilis) Dyskusja Roślinność łąkowa na ogół traktowana jest jako dość efemeryczne źródło po ytku pszczelego, tmdne do oszacowania ze względu na częstotliwość i termin sianokosów (Lipiński 1958). W przypadku roślinności łąk nadnoteckich względy naturalne, a ostatnio i organizacyjne (restrukturyzacja rolnictwa), sprawiają, e spadła częstotliwość sianokosów, dzięki czemu u ytkowanie łąk upodobniło się do u ytkowania roślinności łąkowej w stanie dzikim. Kilkuletnie obserwacje prowadzone wśród pszczelarzy trudniących się gospodarką wędrowną dowodzą, e zbiory miodu osiągane z po ytku łąkowego w okresie kwiecień czerwiec osiągają 8083% zbiorów miodu rzepakowego. Intensywność i powtarzalność zakwitania mniszka pospolitego jest tak du a, e po ytek łąkowy w argonie pszczelarskim określany jest jako ółte morze. Bogaty skład florystyczny oraz masowość zbiorów sprawiły, e w 1982 roku podjęto próbę wprowadzenia do Polskiej Normy nowej odmiany miodu: miód łąkowy. Niestety, mimo obiecujących wyników badań (szczególnie organoleptycznych) zrezygnowano z tego zamiaru, ze względu na brak podobnych standardów za granicą (Wyrwa 1984). Biorąc pod uwagę masowość występowania wczesnego po ytku wierzbowego i obfitego po ytku z mniszka pospolitego uznać nale y po ytek łąkowy za bardzo dobre naturalne źródło atrakcyjniejszego pod względem ekonomicznym miodu towarowego. Licznie występujące skupiska wierzb oraz kruszyny, maliny i je yny w zespole leśnym i zarostowym stanowią cenne źródło po ytku rozwojowego dla pasiek znajdujących się na terenie gmin doliny Noteci. Wnioski 1. Roślinność łąk nadnoteckich mo e być bogatym źródłem miodu towarowego w okresie od kwietnia do czerwca. 2. Bogaty skład florystyczny roślinności łąkowej sprawia, e miód łąkowy jest atrakcyjniejszy pod względem handlowym od miodu rzepakowego. 3. Powa nym źródłem po ytku rozwojowego dla pszczół są licznie występujące zakrzaczenia wierzby w zespołach łąkowych oraz kruszyny, maliny i je yny w zespołach leśnych doliny Noteci. Praca wpłynęła: 19930219. Przyjęto do druku: 19930311.
Rośliny pyłko i nektarodajne zespołów łąkowych.. 161 Literatura Bednorz J., Kupczyk M. (1983): Dokumentacje do projektu utworzenia powierzchni niezmienialnych "Biały Łęg" i 'Łęg RomanowoRadolin". Maszyn. Urząd Wojewódzki. Piła. Denisiuk Z. (1980): Łąki turzycowe Wielkopolski. PWN, Warszawa. Gumiński R. (1988): Próba wydzielenia dzielnic rolniczoklimatycznych w Polsce. Prz. rolhydrol 1: 1015. Lipiński M. (1958): Po ytki pszczele, zapylanie i miododajność. PWN, Warszawa. Szafer W. (1958): Szata roślinna Polski. PWN, Warszawa. Wyrwa F. (1984): Nowa odmiana? BiuL szk. WZP Pila 4: 12. Ziaja W., Churska Cz. (1957): Próba zastosowania metody typologicznej do inwentaryzacji łąk w rejonie Nakla i Szubina. Rocz. Nauk roi. Ser. F, 72: 2. NECTAR PLANTS AND POLLEN PLANTS OF MEADOW, FOREST AND SCRUB PLANT COMMUNITIES IN THE VALLEY OF THE NOTEC RIVER Summary The investigations were carried out from 1989 till 1992 in 11 communes of the Pila Province which occur in the Valley of the Noted River. The plant composition was studied as a source of bee flows in meadow, forest and scrub plant communities. It was ascertained that the flora of Noted River meadows in the period from April to June could be a rich source of commercial honey. Numerous conglomerations of willows and alder buckthorn, raspberry bush and blackberry bush in the forest and scrub communities were a valuable source of developmental flow for apiaries on the commune premises of Noted River Valley.