PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XL. Nr

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XL. Nr 1 1996 OWADY ZAPYLAJĄCE KONICZYNĘ CZERWONĄ (TRIFOLIUM PRATENSE L.) W MIłOCINIE KOŁO RZESZOWA, OBSERWOWANE W LATACH 1983-1984 Rafał Sionek Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin. Wojewódzki Inspektorat w Rzeszowie. 35-101 Rzeszów. ul. Langiewicza 28 Streszczenie W latach 1983-1984 prowadzono obserwacje nad składem gatunkowym i liczehnością owadów zapylających koniczynę czerwoną w Miłocinie koło Rzeszowa. Spośród błonkówek stwierdzono występowanie pszczoły miodnej (Apis mellifica L.). 15 gatunków trzmieli (Bambus Latr.), oraz 2 gatunki dzikich pszczół samotnic z rodzaju AndrelU1 spp. Zagęszczenie owadów zapylających podano w oparciu o wskaźnik tak zwanej.pszczoły przeliczeniowej". Słowa kluczowe: trzmiel. koniczyna czerwona. zagęszczenie pszczół. WSTĘP I CEL BADAŃ Produkcja nasion koniczyny czerwonej wymaga lokalizacji plantacji na terenach zgodnych z wymaganiami glebowo-klimatycznymi oraz zasobnych w owady zapylające tę roślinę. Literatura poruszająca ternatykę błonkówek zapylających koniczynę czerwoną jest obszerna. D y I e w s k a i in. (1979) poruszają szereg zagadnień dotyczących metod określania liczebności owadów zapylających tę roślinę. A n a s i e w i c z (1975), H o n c z a - r c n k o (1963), B i I i ń s k i (1977), M o s t o w s k a (1979), S o w a i in. (1977, 1983) analizowali zagadnienia oblotu, składu gatunkowego pszczołowatych, oraz zapylania przez nie koniczyny. B i I i ń s k i (1970) i J a b ł o ń s ki (1974) prowadzili obserwacje nad przegryzaniem kwiatów koniczyny czerwonej przez trzmiele, natomiast J a b ł o ń s k i (1975) badał wielkość zagęszczenia owadów potrzebnych do dobrego zapylenia tej rośliny. Kompleksowe badania nad liczebnością i składem gatunkowym owadów zapylających koniczynę czerwoną na terenie Polski prowadzili S o w a i in. (1977. 1983). Powyższe prace zawierają szereg istotnych danych dotyczących zagęszczenia owadów zapylających tę roślinę na terenie naszego kraju, wskazujących rejony najbardziej odpowiednie pod tym względem. Ponadto w pracach tych wprowadzono i zmodyfikowano wskaźniki pozwalające 209

określić zagęszczenie owadów w przeliczeniu na "pszczołę przeliczeniową". Województwo rzeszowskie posiada dogodne warunki klimatyczno- -glebowe dla uprawy koniczyny czerwonej na nasiona. Istnieje jednak konieczność zbadania na tym terenie przydatności poszczególnych rejonów pod uprawę tej rośliny, z uwzględnieniem wszystkich elementów mających wpływ na jej wzrost i zapylanie. Celem niniejszego opracowania byłosprawdzenie przydatności metod obliczania zagęszczenia owadów oraz praktycznego wykorzystania tych wskaźników opracowanych przez wyżej wymienionych autorów. METODYKA W latach 1983-1984 prowadzono badania nad składem gatunkowym i liczebnością owadów zapylających koniczynę czerwoną w okolicach Rzeszowa na plantacjach położonych w miejscowości Miłocin, wchodzących w skład gospodarstwa rolnego przy Zespole Szkół Rolniczych. Powierzchnia plantacji wynosiła 10 ha w 1983 roku i 8 ha w 1984 roku. Lustracji plantacji dokonywano w odstępach 2-3-dniowych zależnie od przebiegu warunków atmosferycznych w okresie II-go odrostu koniczyny czerwonej w terminach 14.07-15.09 w 1993 roku oraz 1.08-5.10 w 1994 roku. Liczebność owadów zapylających badano metodą przemarszów opracowaną przez D y I e w - s k ą i in. (1970) w godzinach pomiędzy 12.00-16.00 czyli w okresie największego oblotu owadów zapylających, Dodatkowo odławiano trudniejsze do zidentyfikowania okazy celem dokładnego oznaczenia do gatunku. Uzyskane tą metodą wyniki pozwoliły określić procentowy udział poszczególnych gatunków na badanych plantacjach oraz ich dynamikę oblotu w okresie II-go odrostu koniczyny. Opady atmosferyczne oraz średniodobowe temperatury powietrza przedstawione na ryc. 1 i ryc.2 pochodzą ze stacji meteorologicznej w Jasionce położonej w odległości 5 km od Miłocina. Zakres temperatur powietrza w godzinach obserwacji wynosił odpowiednio w roku 1993 w lipcu 16,0-27,9 C (śr. 23,4 C), sierpniu 13,0-28,O C (śr. 22,5 C), wrześniu (I i II dekada) 11,4-28,6 C (śr. 20,0 C), w roku 1994 w sierpniu 16,1-29,4 C (śr. 23,0 C), wrześniu 11,6-28,0 C (śr. 18,4 C), październiku (I dekada) 12,1-22,4 C (śr. 16,7 C). Wykorzystując wskaźniki opracowane przez S o w ę i in. (1983) określono obsadę owadów zapylających w przeliczeniu na.pszczołę przeliczeniową". 210

WYNIKI Z błonkówek odwiedzających koniczynę czerwoną, które odegrały istotną rolę w zapylaniu tej rośliny na badanych plantacjach stwierdzono występowanie pszczoły miodnej (Apis mellifica L.), trzmieli (Bombus Latr.), oraz pszczół samotnic z rodzaju Andrena F. Procentowy udział omawianych gatunków w obu analizowanych okresach roku 1983-1984 przedstawiono w tabeli 1. Pszczoła miodna stanowiła łącznie w badanym okresie 60,5% całej populacji błonkówekwystępujących na koniczynie czerwonej, trzmiele 39,1 %, pszczoły samotnice 0,4%. Na uwagę zasługuje fakt utrzymywania się prawie stałego składu gatunkowego w obydwu analizowanych latach. W zależności od przebiegu warunków meteorologicznych w poszczególnych latach, obsada pszczoły miodnej wahała się w granicach 1975-10000 szt/ha w 1983 r. i 750-4800 szt/ha w 1984 r. (dane dotyczą II-go odrostu koniczyny czerwonej). Tabela Udział procentowy Apoidea w oblocie koniczyny czerwonej w latach 1983-1984 Percentage of red clover pollinators Apoidea in 1983-1984 Rok - Year \983 Rok - Year 1984 Razem - Total 1983-1984 Grupa zapylaczy Ogółem Udział Ogółem Udział Ogółem Udział Pollinator group Tatal procent. Total procent. Total procent. number Percen- number Percen- number Percen- (szt. ) tage (%) (szt.) tage (%) (szt. ) tage (%) Apis mellifica L. 1590 60.4 1549 60.6 3139 60,5 Bombus Latr. \032 39.2 1000 39,\ 2032 39,1 Andrena F. 12 0.4 8 0,3 20 0,4 Razem - Total 2634 2557 5191 Największe nasilenie pszczoły miodnej obserwowano w okresie pełni kwitnienia rośliny. Szczególnie dobrze zaznaczyła się ta zależność w roku 1984 (ryc.2). W roku 1983 ze względu na niesprzyjający przebieg warunków meteorologicznych, okres pełni kwitnienia wyprzedził nieco maksimum pojawu pszczoły miodnej (ryc.1). Podobnie w wypadku trzmieli, maksimum pojawu obserwowano w okresie pełni kwitnienia. Porównując dynamikę oblotu Arnellifica L. i Bombus Latr. przedstawioną na ryc. 1 i ryc.2 zwraca uwagę fakt mniejszego reagowania trzmieli na zmiany warunków atmosferycznych. Pojawiały się one wcześniej na plantacji i dłużej na niej przebywały. Obsada trzmieli w 1983 roku wynosiła 2400-3700 szt/ha natomiast w roku 1984 1612-1957 szt/ha. Spośród 2032 szt. trzmieli zaobserwowanych podczas przemarszów oraz odłowionych okazów oznaczo- 211

icc ~c :J co ~ H io 1~ ł~~ 60 ;::~~.0_ 50.- 00 5 40 i~- «1< JO ~CG'ii c- ~ I 20 I I 10 I I..J -5 ~'5 a Lipiec- JWy >- c ~ > ł ~o os! 100.2 = u i]'ci] 6C.........8 o ~~j...l.2;g! 20 ooz.c - Api8 mellifica L. - Bomhll.f Latr. Ryc. 1. Sezonowa dynamika oblotu koniczyny czerwonej przez pszczołę miodną (A.mellijica L.) i trzmiele (Bombus Latr.) w roku 1983. Sesonal dynamics ot" visiting of red clover by honeybees (A.me/lijica L.) and bumblebees (Bombus Latr.) in 1983. no 15 gatunków. Dominującymi były Biterrestris (L.) i Bducorum (L.). Gatunki te łącznie stanowiły w 1983 roku 59,9% całego składu trzmieli, a w 1984 roku 45,3%. Oba gatunki zostały podane łącznie z uwagi na trudności w bezbłędnym odróżnieniu ich od siebie podczas przemarszów. Szacunkowo dominował gatunek Blucorum. Łącznie w badanym okresie oba gatunki sta- 212

:l ~ ~ 70 l~ 0"- 60.86 ~".w ~~~ g.--.- e ti 40 ~< i..- JO - Apis mellifica L. - Bombus Lathr. 20 10 10 2 4 Ryc. 2. Sezonowa dynamika oblotu koniczyny czerwonej przez pszczołę miodną (A.mellifica L.) i trzmiele (Bombus Latr.) w roku 1984. Sesonal dynamics of visiting of red clover by honeybees (A.mellifica L.) and burublebees tbombus Latr.) in 1984. nowiły 52,7% występujących trzmieli. Subdominantem był B./apidarius (L.) mający 17.2% udziału w całej populacji trzmieli. Z pozostałych gatunków często spotykany był Bisylvarum (L.), B.hortorum (L.), B.pascuorum (Scop.), B.muscorum (F.). B.subterraneus (L.). Stanowiły one odpowiednio 3,7-7,4% ogółu populacji. Pozostałe tj. B.ruderarius (Mull.), B.hypnorum (L.), Bidistinguendus (Mor.), B. veteranus (Fabr.),B.pratorum (L.), B.ruderatus (F.), B.magnus Vogt. odwiedzały sporadycznie koniczynę czerwoną i stanowiły zaledwie 0,04-2,2% (tab.2 ). Z dzikich pszczół samotnic odłowiono zaledwie 213

Tabela 2 Skład gatunkowy trzmieli zapylających koniczynę czerwoną w miejscowości Miłocin w latach 1983-1984 Bumblebee species percentagę pollinator ar red clover in Milocin in 1983-1984 Gatunek Species Liczba odłowionych trzmieli Udział procentowy trzmieli Number bumblebee species Percentagę ol' bumblebee sp. Rok Rok Rok Rok Year Year L Year Year L 1983 1984 1983 1984 B. terrestris (L.) 292 150 442 28.30 15.00 21.75 Bducorum (L.) 327 303 630 31.60 30,30 31,00 59,90* 45.30* 52.70* Bilapidarius (L.) 162 188 350 15,60 18,80 17,22 Bisylvarum (L.) 63 88 151 6,10 8,80 7.43 B.subtetraneus (L.) 4 73 77 0.38 7.30 3.78 Hhanorum (L.) 56 54 110 5,50 5.40 5.41 Bipascuorum (Scop.) 32 51 83 3.10 5.10 4.08 B.muscomm (F.) 35 36 71 3,39 3,60 3.49 Bidistinguendus (Mor.) 7 21 28 0.67 2.10 1.37 Iłruderarius (MulI.) 31 14 45 3,<XJ 1.40 2.21 Bipratorum (L.) 19 9 28 1.85 0.90 1.37 B.hYPllomm (L.) O 6 6 O 0.60 0.29 Ił.ruderatus (F.) 2 5 7 0.19 0,50 0,34 B. magmis Vogt. 2 l 3 0.19 0.10 0.14 Bveteranus (F.) O l 1 O 0,10 0.04 Razem - Total 1032 1O<X) 2032 - - - kilka okazów Andrena ovatula Kirby i A.gelriae Vecht. Błonkówki te stanowiły znikomy procent całej populacji owadów oblatujących koniczynę czerwoną i praktycznie nie można im przypisać większej roli w zapylaniu plantacji na której prowadzono obserwacje. Liczniej wystąpiłaa.ovalula. Jej pojaw na drugim odroście w 1983 roku obserwowano w miesiącu sierpniu. Odłowiono w tym czasie 12 szt. osobników tego gatunku (tab.l). W roku 1984 pojaw A.ovatuLa (7 szt. odłowionych), jak i A.geLriae (1 szt.) obserwowano w I połowie września w znacznie mniejszym nasileniu. Podjęto również próbę określenia obsady owadów zapylających badane plantacje, posługując się wskaźnikami opracowanymi przez S o w ę i in. (1983). Badania przeprowadzone przez tych autorów wykazały, że zagęszczenie 5000.pszczół przeliczeniowych" na 1 ha koniczyny czerwonej pozwala uzyskać z tej powierzchni ok. 1 q nasion. Do dobrego zapylenia tej rośliny potrzebna jest wg autorów liczba 10500 "pszczół przeliczeniowych", 214

co gwarantowałoby dolną granicę opłacalności plonu nasion koniczyny czerwonej wynoszącą 210 kg z ha. Opierając się na powyższych założeniach oraz na uzyskanych wynikach badań otrzymano dane wskazujące, że w roku 1983 obsada owadów zapylających koniczynę czerwoną w przeliczeniu na.pszczołę przeliczeniową" wynosiła średnio 15772 szt/ha a w 1984 roku 11722 szt/ha (tab.3). Tabela 3 Ogólne zagęszczenie owadów zapylających koniczynę czerwoną w miejscowości Miłocin w latach 1983-1984 wyrażone liczbą pszczół przeliczeniowych Total density ot" pollinators of red clover in Miłocin in 1983-1984 expressed in the numbers of unitbees Rok - Year 1983 Rok - Year 1984 Pszczoła przelicz. Number of unitbees szt/ha Średnio Average szt/ha Gatunek Wska- Średnio źnik Insect species Averagę przelicz. szt/ha Coefti- cient Wskaźnik przelicz. Coefti- cient Pszczoła przelicz. Number of unitbees szt/ha IJ/erres/ris + Hlucorum Inne - Other BOII/bus spp. 1650 3.2 5280 810 3.2 2592 950 7 6650 920 7 6592 Apis mellifica 3842 l 3842 2690 l 2690 Andre/Ul ~pp. 2 l 2 2 l 2 Razem - Total 15774 11724 Powyższe wartości wskazują, że stan zapylaczy koniczyny czerwonej na badanych plantacjach utrzymywał się na poziomie ekonomicznej opłacalności uprawy tej rośliny na nasiona. Potwierdzają to dane o wielkości plonów uzyskanych przez gospodarstwo rolne. W 1982 roku otrzymano ok. 5,5 q nasion z ha, w 1983 r - 3,C5 q z ha, a w 1984 r. mniej niż 1 q. Tak duże rozbieżności w wielkościach uzyskanych plonów w poszczególnych latach spowodowane były różnym przebiegiem warunków atmosferycznych. Wynika z tego, że przebieg pogody w okresie kwitnienia (zapylania) oraz dojrzewania koniczyny czerwonej jest jednym z najważniejszych czynników decydujących o wielkości plonu nasion, przy odpowiedniej obsadzie owadów zapylających. 215

WNIOSKI 1. Plantacje koniczyny czerwonej, na których prowadzono badania posiadały obsadę owadów zapylających na dolnej granic)' ekonomicznej opłacalności. 2. Najliczniej wystąpiła pszczoła miodna Apis mellijica L. oraz trzmiele Bombus spp') które reprezentowane były przez 15 gatunków. 3. Niewielki udział w oblocie koniczyny czerwonej miały pszczoły samotnice. Stwierdzono występowanie tylko dwóch gatunków z rodzaju Andrena (A.ovatula Kirby i Agelriae Vecht.). 4. Uzyskane wyniki potwierdzają możliwość praktycznego wykorzystania opracowanych współczynników i przyjętych metod analitycznych do typowania plantacji przeznaczonych na nasiona. 5. Lokalizacja plantacji nasiennych koniczyny czerwonej winna być poprzedzona obserwacjami terenowymi nad liczebnością owadów zapylających z uwzględnieniem współczynników opracowanych przez S o w <t i in. (1983). Składam serdeczne podziękowania pani dr hab. MIROSłAWIE DYLEWSKlEJ za cenne wskazówki i pomoc przy oznaczaniu owadów. LITERATURA A n a s i e w i c z A. (1975) - Dzikie błonkówki pszczołowate iapoidea. Hymenoptera y występujące w biocenozie kwitnącej koniczyny czerwonej. 1'0/.['is/1/0 Elli. 46(1 );145-153. B i I i ń s kim. (1970) - Wyniki obserwacji nad przegryzaniem kwiatków przez trzmiele - Bombus Latr. (Hym., Apoideas, Pol. Pismo Elit. 40(1):107-123. B i Ii ń s k i M (1977) - Oblot koniczyny czerwonej przez owady zapylające. Pol. Pismo Ent. 47:487-505. D y I e w s k a M., R u s z k o w s k i A.. J a b ł o 11 s k i 8., B i I i 11 s k i M.. S o w a S., W r o n a S. (1970). Badania nad metodami określającymi liczebność owadów zapylających na plantacjach lucerny nasiennej. Wiad.Ekol., 16:232-245. H o n c z a r e n k o J. (1965) - Trzmiele (Bambus Latr.) zapylające koniczynę czerwoną (Trifolium pratense L.) w okolicach Szczecina. Szczec. Tow. Nauk., Wyd::. Nauk Przyr.- RoI. 20( l): 1-60. J a h ł o ń s ki B. (1974) - Wpływ przegryzania przez trzmiele kwiatków koniczyny czerwonej na zawiązywanie nasion. Pszczeln.Zesz.Nauk., 18:229-235. J a b ł o ń s k i B. (1975) - Zagęszczenie owadów pszczołowatych na koniczynie czerwonej potrzebne do dobrego zapylenia. Pszczel.Zesz.Nauk., 19:13-29. M o s t o w s k a I. (1979) - Zapylanie koniczyny czerwonej - Tipratense L. przez pszczołę miodną - Apis mellifica L. na północy Polski (Hym., Apidae). Pol.Pismo Elli. 49(2):407-411. 216

s o was., R u s z k o w s k i A., B a wo Is k i S.. B i I i ń s kim. (1977) - Number of poili na lor insectes with reference lo seed setting in clover in differenl regions ol' Poland. Pszczeln.Zesz.Nauk., 21:219-227. S o was.. R u s z k o w s k i A., B i I i ń s k i M., K o s i o r A. (1983) - Liczebność i skład gatunkowy owadów zapylających koniczynę czerwoną (Trifolium pratense L.) w Polsce w lalach 1972-1975. Biul. Inst. Hodowli i Aklimat.Roslin, 151:47-162. POLLlNATING INSECTS ON RED CLOVER (TRlFOL/UM PRATENSE L) GROWING IN THE MlłOCIN NEAR RZESZÓW IN 1983-1984 R. Sionek Summary In 1983-1984 pollinaring insects on red clover growing in the vicinity 01' the town of Rzeszów were collected, It was faund that in the area there were honeybees (Apis mellifica L.), tifteen species ofbumblebees (Bombus Lathr.) and twoaruirena F. species. The density of pollinators of red clover was converted into the number of unit-bees. Keywords: bumblebee, red clover, bee density. 217