Program Żubr Ochrona Przyrody-Edukacja-Rozwój Regionalny Białowieża, 15 lipca 2004
Spis treści: Strona 1. Wstęp 3 2. Ochrona przyrody 4 3. Turystyka 13 4. Edukacja 21 5. Infrastruktura 27 6. Strategie realizacji zadań i pozyskania funduszy 28 2
Wstęp Województwo Podlaskie jest regionem o szczególnym charakterze. Z jednej strony jest to jeden z najmniej doinwestowanych obszarów kraju o peryferyjnym położeniu. Z drugiej strony Podlasie posiada walory, które czynią ten region miejscem wyjątkowym, nie tylko w Polsce, ale i w skali europejskiej. Występuje tu niezwykłe bogactwo kultury materialnej i narodowościowej, będącej przykładem wspólnego, harmonijnego współistnienia ludzi o różnych religiach i kulturach. Wybitne walory przyrodniczo-krajobrazowe, na czele z ostatnim pierwotnym lasem Europy i najstarszym rezerwatem przyrody Puszczą Białowieską, pozwalają zakwalifikować Podlasie do najcenniejszych pod względem przyrodniczym obszarów kontynentu. Znajdują się tu cztery parki narodowe, cztery parki krajobrazowe, wiele rezerwatów i obszarów chronionego krajobrazu. Ponad jedna czwarta powierzchni województwa uzyskała status obszaru o wyjątkowych cechach przyrodniczych i stanie się częścią sieci Natura 2000. Ważnym elementem będącym symbolem Podlasia i jego przyrody jest żubr. Gatunek ten dotrwał do dzisiejszych czasów dzięki wielowiekowej ochronie, której podlegał w Puszczy Białowieskiej oraz międzynarodowej współpracy zmierzającej do jego przywrócenia przyrodzie, gdy zwierzę to stanęło na granicy wyginięcia. Żubr, jak żaden inny gatunek jest związany z Polską i Podlasiem i stanowi ogromny, w niewielkim stopniu wykorzystany potencjał promocyjno-turystyczny. 3
Jesteśmy przekonani, że skuteczna droga rozwoju Podlasia musi się opierać na tym, co stanowi o wyjątkowości tego regionu na tle innych regionów Europy, czyli na bogactwie przyrodniczym i kulturowym. Nie może być to jednak wizja zacofanego europejskiego skansenu, ale obszaru, który zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, bazując na swych największych atutach i chroniąc je, rozwija nowe, atrakcyjne pola aktywności, które pozwalają na ekonomiczną aktywizację jego mieszkańców i podniesienie standardu ich życia. Żubr, największy ssak Europy, kojarzony powszechnie z siłą, żywotnością, a także ze swojskością i naturą powinien stać się symbolem, znakiem rozpoznawczym oraz siłą napędową programu rozwoju regionalnego, który te założenia zrealizuje. Program Żubr ma charakter kompleksowy. U jego podstaw legło przekonanie, iż nie jest możliwy efektywny rozwój gospodarczy Podlasia bez ochrony jego przyrody i dziedzictwa kulturowego, oraz że skuteczna ochrona tych wartości nie jest możliwa bez podniesienia poziomu życia mieszkańców regionu. Dlatego, program ten obejmuje zarówno elementy inwestycyjno-rozwojowe, jak i działania ukierunkowane na zachowanie istniejących skarbów Podlasia, w tym jego wizytówki żubra. Dla uporządkowania zadań i celów stojących przed Programem niniejszy dokument został podzielony na cztery części: ochrona przyrody, turystyka, edukacja i infrastruktura. Należy mieć na uwadze, że podział ten ma wyłącznie charakter organizacyjny i dla efektywnej realizacji Programu konieczne jest równoległe wdrażanie wszystkich części. Ochrona przyrody Po 50. latach od wypuszczenia pierwszych uratowanych od wyginięcia żubrów na wolność w Puszczy Białowieskiej rodzi się potrzeba podjęcia nowego programu działań ochronnych i badań nad tym gatunkiem. Wynika to z obecnej sytuacji żubrów w Polsce. Dotychczas stosowane metody ochrony i zarządzania zostały wypracowane na początku programu restytucji i charakteryzują się dużym stopniem ingerencji człowieka w funkcjonowanie populacji (dokarmianie, eliminowanie osobników chorych i okaleczonych, skupianie żubrów na małym obszarze, itp.). Podejście takie miało uzasadnienie w warunkach małej liczebności populacji i konieczności troski o każdego osobnika. Jest natomiast nieadekwatne do obecnej sytuacji, kiedy liczebność żubrów jest znacznie większa i istnieje kilka wolno-żyjących populacji. Dlatego istnieje potrzeba podjęcia kompleksowego programu działań ochronnych na rzecz żubra oraz badań naukowych. 4
Żubr wyginął w wolnej przyrodzie w początkach XX wieku (w 1919 r. została wytępiona ostatnia populacja podgatunku żubra nizinnego w Puszczy Białowieskiej). Gatunek ten został odrodzony w oparciu o osobniki, które przetrwały w ogrodach zoologicznych. Cała światowa populacja pochodzi od zaledwie 12 przodków, jest więc bardzo mocno spokrewniona. Obecnie na świecie żyje 3079 żubrów, z tego 60% w stadach wolnych i półwolnych. W Polsce żyje ponad ¼ światowego stada (804 osobniki), 80% z nich tworzy wolne populacje (są to stada w Puszczy Białowieskiej, Knyszyńskiej, Boreckiej, Lasach Pilskich i Bieszczadach). Mimo znacznego powodzenia restytucji, żubr nadal należy do gatunków zagrożonych i podlega Konwencji Berneńskiej. Z definicji gatunek zagrożony to taki, który stoi w obliczu bardzo wysokiego ryzyka wyginięcia w dzikiej przyrodzie w niedalekiej przyszłości. Wg klasyfikacji IUCN zagrożenie żubra spowodowane jest m.in. następującymi czynnikami: 1) Mały zasięg występowania i pogarszanie się jakości środowiska, a także zagrożenie patogenami, konkurencją innych gatunków, itd. 2) Niewielka liczebność populacji (mniej niż 2500 dojrzałych osobników) i dodatkowo jej rozproszenie w postaci małych, izolowanych od siebie stad. Wymagania siedliskowe żubra (duże obszary bogatych lasów liściastych lub mieszanych) są na etapie obecnego rozwoju cywilizacyjnego coraz trudniejsze do spełnienia. Tylko pięć spośród istniejących na świecie wolnych stad liczy więcej niż 100 sztuk (wielkość przyjęta za dolną granicę populacji demograficznie bezpiecznej), z tego dwa znajdują się na terenie Polski (Puszcza Białowieska i Bieszczady). Obecny areał występowania żubra jest więc silnie pofragmentowany, brak jest łączności pomiędzy poszczególnymi stadami, co w połączeniu z ich niską liczebnością i wysokim spokrewnieniem żubrów grozi ich stopniowym wymieraniem. Opracowany przez międzynarodowe gremium na zlecenie IUCN Plan działania na rzecz ochrony żubra wskazuje na konieczność rozszerzenia areału występowania tego gatunku oraz tworzenia połączeń pomiędzy odosobnionymi stadami tak, aby powstała metapopulacja, w ramach której będzie zachodziła naturalna wymiana osobników. Wśród rekomendowanych aktywności wymienia się też właściwe gospodarowanie terenami, na których ten gatunek już występuje, zapobiegające ich degradacji bądź poprawiające warunki bytowe, co obejmuje m.in. odtwarzanie naturalnego składu biocenoz leśnych, tworzenie wodopojów, polan karmowych, poletek żerowych, nowych lokalizacji miejsc dokarmiania, wykaszanie i inne zabiegi pielęgnacyjne na łąkach śródleśnych na potrzeby żubra i innych kopytnych. 5
Żubr jest więc nadal gatunkiem zagrożonym, a jego liczebność w Polsce jest daleko niewystarczająca do przetrwania tego gatunku w długiej skali czasu. Z drugiej jednak strony wykazują symptomy przegęszczenia i ich liczebność jest regulowana przez człowieka. Zachodzi zatem potrzeba przechodzenia do takiego sposobu ochrony i gospodarowania populacjami żubra, który pozwoliłby na bardziej naturalne (to jest z jak najmniejszą ingerencją człowieka) funkcjonowanie wolno-żyjących populacji tego gatunku w przyrodzie. W Polsce północno-wschodniej istnieją trzy wolne stada żubrów. Populacja w Puszczy Białowieskiej (polska część) liczy ok. 350 osobników, zaś w sąsiadującej z nią od północy Puszczy Knyszyńskiej żyje 30 żubrów. W Puszczy Boreckiej istnieje stado 70 żubrów. Dotychczas stosowane metody ochrony i zarządzania wolnymi populacjami żubra zostały wypracowane na początku programu restytucji i charakteryzują się dużym stopniem ingerencji w funkcjonowanie populacji. Prowadzi to między innymi do silnego skupiania żubrów wokół kilku paśników w okresie zimowego dokarmiania, co z kolei niekorzystnie wpływa na zdrowotność populacji, ułatwiając przenoszenie patogenów. Tu warto dodać, że w ciągu ostatnich lat żubry przejęły 11 pasożytów charakterystycznych dotąd dla jeleniowatych, pojawiły się wśród nich pierwsze przypadki gruźlicy (stado w Bieszczadach) oraz nowe schorzenia o nieustalonej dotąd etiologii (schorzenie układu moczowo-płciowego samców). Kolejnym przejawem ingerencji człowieka jest ograniczanie tendencji migracyjnych żubrów; osobniki wychodzące poza granicę lasu są eliminowane bądź odławiane i transportowane na powrót do puszczy. Zootechniczno-weterynaryjne podejścia uwidacznia się też w eliminowaniu osobników chorych, okaleczonych lub w złej kondycji (średnio 11% białowieskiej populacji rocznie). Z jednej strony wszystkie te działania są usprawiedliwiane potencjalnie konfliktogennym charakterem obecności żubrów w lasach gospodarczych i na terenach rolnych. Z drugiej jednak strony takie podejście daje zbyt małe postępy renaturalizacji populacji żubrów i nie tylko nie zmniejsza zagrożeń, ale wręcz powoduje nowe, np. łatwiejszą transmisję chorób i pasożytów, eliminację rzadkich genotypów (alleli), ograniczenie naturalnej selekcji. Szczególnie białowieska populacja żubrów znalazła się w niekorzystnej sytuacji. Jej liczebność stale wzrasta, jednak terytorialnie sytuacja się nie zmienia. Żubry są nadal przypisane do powierzchni trzech nadleśnictw i parku narodowego. W takich warunkach bardzo prawdopodobna jest dalsza utrata zmienności genetycznej. Po pierwsze - poprzez konieczną coroczną redukcję stada przez człowieka. Po drugie - ponieważ u gatunku o poligamicznym systemie rozrodczym w przegęszczonej populacji znaczna część osobników nie bierze udziału w reprodukcji, a więc nie zostawia po sobie potomstwa. Zaistniała sytuacja może więc powodować zubożenie i tak już małej puli genowej gatunku. 6
Istniejące ograniczenia dotychczasowych metod zarządzania wolnymi stadami żubra powodują konieczność przechodzenia do takiego sposobu ochrony i gospodarowania populacjami, który pozwoliłby na bardziej naturalne (to jest z jak najmniejszą ingerencją człowieka) funkcjonowanie wolnożyjących populacji tego gatunku w przyrodzie. Aby wykorzystać potencjał reprodukcyjny gatunku niezbędne jest podwyższanie lub przynajmniej zachowanie dotychczasowej jego liczebności, a co się z tym wiąże - podjęcie działań zmierzających do zwiększenia areału jego występowania. Program Żubr jest pomysłem na wdrożenie nowego podejścia do ochrony i gospodarowania populacją żubrów w północno-wschodniej Polsce. Jego zasadniczym punktem są działania na rzecz poprawy warunków bytowania żubra w dotychczasowych miejscach występowania gatunku, wspomaganie naturalnego rozsiedlenia żubra w Polsce północno-wschodniej (w pierwszym rzędzie w nadleśnictwach przylegających do Puszczy Białowieskiej), tworzenie naturalnych połączeń między grupami żubrów bytującymi w różnych kompleksach leśnych oraz stały monitoring liczebności i miejsc występowania tego gatunku. W dalszym już etapie można by podjąć działania zmierzające do tworzenia naturalnych połączeń między lasami Puszczy Białowieskiej, Knyszyńskiej, Augustowskiej, Rominckiej i Boreckiej. Takie korytarze ekologiczne umożliwiłyby migrację stad żubrów w obszarze ściany wschodniej. Populacje te kontaktowałyby się dalej na wschód z istniejącymi niewielkimi stadami na Białorusi i Litwie. W ten sposób można by doprowadzić do odtworzenia fragmentu dawnego areału żubrów. Powyższe założenia realizują postulaty Strategii ochrony żubrów w Polsce Ministerstwa Środowiska i zostały uzgodnione z Białowieskim Parkiem Narodowym, Regionalną Dyrekcją Lasów Państwowych w Białymstoku oraz Wojewódzkim Konserwatorem Przyrody. Rozsiedleniu żubrów do okolicznych nadleśnictw poza Puszczę Białowieską i stworzeniu naturalnej łączności między subpopulacjami w tym regionie sprzyjają: ekologizacja gospodarki leśnej, odbudowa różnorodności biologicznej w lasach gospodarczych, malejące znaczenie gospodarki surowcowej na rzecz wielofunkcyjności lasów. Również zmiany zachodzące na terenach rolnych Polski wschodniej (wyłączenie znacznych obszarów z gospodarki rolnej, spontaniczna sukcesja leśna na gruntach porolnych, odtwarzanie się połączeń leśnych między puszczami) stwarzają nowe miejsca bytowania zwierząt leśnych, w tym także żubra. Dieta żubra składa się głównie z traw, turzyc i roślin zielnych (90%), uzupełnionych pędami i korą drzew i krzewów, głównie gatunków liściastych (10%). Preferowane przez niego siedliska to lasy liściaste (las mieszany, świeży i wilgotny) oraz bór mieszany świeży. 7
Chętnie żeruje na terenach otwartych np. śródleśne łąki. Działania będące przedmiotem części przyrodniczej Programu Żubr mają na celu dostosowanie warunków na terenach objętych Programem do wymogów tego gatunku. Poprawa warunków bytowych na terenach już zajętych przez żubry (głównie Puszcza Białowieska) umożliwi bardziej równomierne ich wykorzystanie; ich polepszenie na przyległych obszarach będzie pierwszym etapem rozszerzania areału występowania gatunku. Poprawa bazy żerowej jest konieczna zarówno na obszarach proponowanego, jak i obecnego rozmieszczenia żubrów. Jedną z form takiego działania jest rekultywacja łąk śródleśnych oraz zakładanie poletek żerowych. Na terenie Puszczy Knyszyńskiej oraz lasów na południe i zachód od Puszczy Białowieskiej przeważają monokultury sosnowe. Zmiany dotyczące poprawy warunków żerowych obejmować tam więc będą także wzbogacanie składu gatunkowego drzewostanów o gatunki liściaste, wprowadzanie podszytu itd., aby stopniowo przystosować je do wymagań żubra. Dostęp do wody jest podstawowym warunkiem stałej obecności żubrów na danym obszarze oraz ich przechodzenia na nowe tereny. Suche wiosny ostatnich kilku lat oraz niedostatek wody pitnej w okresie wiosenno-letnim spowodowały zniknięcie żubrów z rejonów w centrum Puszczy Białowieskiej, dawniej chętnie przez nie penetrowanych, i skupianie się zwierząt w pobliżu większych rzek leśnych, które nie wysychają. Stworzenie sieci wodopojów (oczek wodnych) będzie zatem kolejnym krokiem do rozszerzenia zasięgu występowania żubra na planowanym terenie. Zimą populacja białowieska gromadzi się głównie wokół dwóch miejsc dokarmiania, położonych na styku nadleśnictw Białowieża i Hajnówka w centrum Puszczy Białowieskiej. Długotrwałe agregacje żubrów liczące po 70-100 osobników są bardzo niekorzystne z weterynaryjnego punktu widzenia, gdyż sprzyjają rozprzestrzenianiu się chorób i transmisji pasożytów. Budowa dodatkowych brogów i paśników na obrzeżach obecnego rejonu występowania żubrów oraz w przyległych nadleśnictwach winno ułatwić zmniejszenie zimowych stad i rozproszenie żubrów oraz zajmowanie przez nie nowych ostoi Biorąc pod uwagę wymagania środowiskowe żubrów do części przyrodniczej Programu Żubr należy włączyć następujące działania praktyczne (w nawiasach wymieniono potencjalnych wykonawców oraz źródła finansowania): 8
Poprawa warunków bytowania na obszarach obecnie zajętych przez żubry (P. Białowieska, P. Knyszyńska) 1. Wzmocnienie bazy pokarmowej: (nadleśnictwa, Białowieski Park Narodowy (BPN)) wzbogacanie składu gatunkowego monokultur iglastych; (EkoFundusz (EF), Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚ), Life Nature, fundacje zagraniczne) rekultywacja i zagospodarowanie łąk leśnych (EF, NFOŚ, Life Nature, fundacje zagraniczne) budowa brogów i paśników (EF, NFOŚ, Life Nature, fundacje zagraniczne) 2. Budowa małych zbiorników retencyjnych i oczek wodnych (EF, NFOŚ, Life Nature, fundacje zagraniczne) (nadleśnictwa, BPN) Tworzenie warunków do rozszerzenia zasięgu występowania żubra 1. Zmiana położenia (budowa nowych) paśników w Puszczy Białowieskiej (EF, NFOŚ, Life Nature, fundacje zagraniczne) (nadleśnictwa, BPN) 2. Wzmocnienie bazy pokarmowej i poprawa jakości środowisk w Krainie Żubra: zagospodarowanie łąk prywatnych (dotacje dla rolników uprawiających łąki dla żubrów) (Program Rolnośrodowiskowy, SPO Restrukturyzacja rolnictwa) produkcja siana dla żubrów (EF, NFOŚ, Life Nature, fundacje zagraniczne) wzbogacanie składu gatunkowego monokultur iglastych: - w lasach państwowych (EF, NFOŚ, Life Nature, fundacje zagraniczne) - w lasach prywatnych rekultywacja i zagospodarowanie łąk leśnych (EF, NFOŚ, Life Nature, fundacje zagraniczne) budowa brogów i paśników (EF, NFOŚ, Life Nature, fundacje zagraniczne) budowa małych zbiorników retencyjnych i oczek wodnych: - na gruntach państwowych (EF, NFOŚ, Life Nature, fundacje zagraniczne) - na gruntach prywatnych (programy ochrony wód) 3. Odtwarzanie i ochrona korytarzy ekologicznych: zalesienia: - na gruntach z Agencji Nieruchomości Rolnych (przekazane Lasom Państwowym) (EF, NFOŚ, Life Nature, fundacje zagraniczne) 9
- na gruntach prywatnych (Program zalesiania gruntów rolnych) wzbogacanie składu gatunkowego monokultur w obszarze korytarzy, wprowadzanie podszytów (EF, NFOŚ, Life Nature, fundacje zagraniczne) wykup gruntów pod zalesienia (Life Nature) scalenia i wymiana gruntów program ochrony korytarzy (włączenie do planów zagospodarowania przestrzennego, zapewnienie ciągłości i przepustowości korytarzy, przeciwdziałanie konfliktom z drogami) 4. Utworzenie terenowych służb ochrony przyrody (EF, NFOŚ, środki budżetu państwa), 5. Utworzenie ośrodków rehabilitacji zwierząt 6. Ochrona walorów przyrodniczych Krainy Żubra różne projekty z zakresu ochrony przyrody (EF, NFOŚ, fundacje zagraniczne) 7. Monitoring postępów rozszerzania areału żubrów na większym obszarze z pomocą radiotelemetrii satelitarnej i corocznych zintegrowanych liczeń na całym obszarze objętym projektem (Zakład Badania Ssaków PAN); 8. Działania promocyjne i edukacyjne na rzecz akceptacji zwiększenia areału występowania żubra w regionie oraz jego udostępnienia turystycznego i wykorzystania dla promocji regionu (wydawanie folderów, budowa tablic edukacyjnych, przygotowanie wystaw informacyjno-dydaktycznych, itd.). 9. Badania naukowe Szczególnie istotne jest działanie zmierzające do zachowania korytarzy ekologicznych zapewniających integralność przyrodniczą Podlasia i umożliwiających przemieszczanie się osobników pomiędzy różnymi kompleksami leśnymi. W ciągu ostatnich lat obserwuje się spontaniczne migracje pojedynczych żubrów lub ich grup z Puszczy Białowieskiej na przyległe tereny, zarówno na północ (Siemianówka i okolice, nadleśnictwo Żednia w Puszczy Knyszyńskiej), na południe (okolice miejscowości Wiluki, Długi Bród, Orzeszkowo, Witowo), oraz zachód (aż pod Bielsk Podlaski) (dane BPN). Proponowane poniżej działania mają służyć wzmocnieniu tych tendencji i wsparciu naturalnego, samorzutnego rozchodzenia się żubrów w kompleksie lasów puszcz Białowieskiej, Knyszyńskiej i przyległych obszarów. Konieczne są również działania zmierzające do tworzenia lub wzmocnienia naturalnych połączeń między lasami Puszczy Białowieskiej, Knyszyńskiej, Augustowskiej, Rominckiej i Boreckiej. Zwiększenie i stworzenie bardziej zwartego zasięgu występowania gatunku wpłynie korzystnie na szanse jego przetrwania. 10
Planowane szeroko zakrojone inwestycje drogowe, choć niezbędne z punktu widzenia prawidłowego rozwoju regionu, stanowią realne zagrożenie dla integralności istniejących i planowanych korytarzy ekologicznych na obszarze objętym Programem Żubr. Podstawową kwestią będzie w tym przypadku wspomaganie projektowania i budowania konstrukcji drogowych, ułatwiających żubrom i innym zwierzętom pokonywanie barier związanych z rozwojem sieci drogowej. Przykładowe tego typu inwestycje zastosowane w Kanadzie przedstawiono na poniższych zdjęciach: Obecny zasięg wolnych populacji żubra w północno-wschodniej Polsce ograniczony jest, jak pokazuje poniższa mapka, do trzech puszcz: Białowieskiej, Knyszyńskiej i Boreckiej. 11
Efektem Programu Żubr będzie stworzenie jednolitego, ciągłego zasięgu gatunku, na obszarze którego żubry będą się mogły swobodnie przemieszczać. Zarys tego zasięgu przedstawia kolejna mapka: Do rozwinięcia i wdrożenia takiego programu działań praktycznych dla ochrony żubra, konieczne będzie podjęcie badań naukowych szczególnie w zakresie genetyki populacji i ekologii żubra w naturalnym środowisku. Zbadanie zmienności genetycznej gatunku jest wręcz konieczne dla podejmowania właściwych działań w ochronie żubrów. Również wiele istotnych zagadnień ekologii żubra wymaga dogłębnej analizy. W proponowanym programie badawczym szczególnie ważne jest: Zbadanie zróżnicowania genetycznego żubrów na poziomie DNA Poznanie systemu kojarzenia się żubrów i określenie udziału poszczególnych byków w rozrodzie Określenie naturalnych czynników sprzyjających wzrostowi populacji i hamujących ten wzrost, a także pojemności ekologicznej współczesnych ekosystemów leśnych w stosunku do żubrów oraz konkurencji z innymi gatunkami ssaków kopytnych Poznanie naturalnej struktury przestrzenno-socjalnej i ekologii żerowania żubrów przy ograniczonym zimowym dokarmianiu Zbadanie wzajemnych odniesień żubr-las w aspekcie zarówno wpływu żubra na odnowienia leśne, jak i roli żubrów w kształtowaniu bioróżnorodności ekosystemów 12
Powyższe badania podejmie utworzone przy Zakładzie Badania Ssaków PAN międzynarodowe centrum badawczo-szkoleniowe we współpracy z innymi placówkami naukowymi. Turystyka Turystyka powinna w przyszłości stanowić jedną z głównych sił napędowych rozwoju południowo-wschodniego Podlasia. Region ten, pomimo wyjątkowych na skalę europejską walorów przyrodniczych oraz kulturowych tylko w niewielkim stopniu wykorzystywał związany z tym potencjał. Niezbędne jest zatem opracowanie szczegółowej strategii wspierania turystyki na obszarze od doliny Bugu po Puszczę Knyszyńską zmierzającej do stworzenia atrakcyjnej oferty dla turysty krajowego i zagranicznego w oparciu o istniejące walory uzupełnione o nowe inwestycje. Promocja tego obszaru powinna bazować na najbardziej rozpoznawalnym i kojarzonym z tą częścią Polski symbolem, jakim jest żubr. Stąd też proponowana nazwa tego obszaru brzmi Kraina Żubra. Koncepcja Krainy Żubra będzie realizowana w ścisłej współpracy z jednostkami samorządu terytorialnego, których obszary objęte zostaną programem rozwoju regionalnego. Konieczne będzie uzgodnienie z przedstawicielami samorządów zakresu i rodzajów podejmowanych działań. Samorządy, jako najlepiej znające możliwości i potrzeby swoich gmin i powiatów powinny aktywnie uczestniczyć w kształtowaniu idei Krainy Żubra poprzez zgłaszanie pomysłów i projektów, które można by było włączyć do programu i zrealizować na ich terenie. Samorządy różnego szczebla podejmowały do tej pory szereg udanych inicjatyw wspierających i promujących turystykę w regionie. Ich skala była jednak niewystarczająca by uzyskać większe środki na ich realizację i aby trafić do szerszego grona potencjalnych odwiedzających. Kraina Żubra ma za zadanie wysiłki te połączyć, dlatego w poniższym opisie najczęściej pojawiającymi się słowami są sieć, system, integracja, kompleksowość i jednolitość. W ramach planowanej Krainy Żubra można wyodrębnić trzy podkrainy (dolina Bugu, Puszcza Białowieska, Puszcza Knyszyńska). W centrum każdej z nich koncentruje się baza turystyczna (szlaki, atrakcje), gastronomiczna i noclegowa. Należałoby w toku realizacji Programu Żubr dążyć do ściślejszego połączenia turystycznego tych obszarów (np. przez dodatkowe szlaki turystyczne) przy jednoczesnym podkreślaniu wyróżniającej je specyfiki, 13
która stanowi dodatkowy atut Krainy. Istniejąca w regionie baza noclegowo-restauracyjna charakteryzuje się (z wyjątkiem hoteli w Białowieży) stosunkowo niskim standardem. Podstawowymi walorami obszaru Krainy Żubra są atrakcje przyrodnicze, zabytki sakralne, bogaty folklor, tradycyjne zabudowania i rzemiosła oraz dobre warunki do aktywnego wypoczynku. Proponowane działania i inwestycje Podstawowym elementem realizacji koncepcji Krainy Żubra jest stworzenie turystycznego Szlaku Żubrowego biegnącego od Siemiatycz, aż po Supraśl i łączącego cenne przyrodniczo obszary Podlasia, na których występuje, lub w przyszłości może występować żubr. Szlak (ok. 250 km) będzie stanowił kręgosłup i oś rozwoju Krainy Żubra, wokół której skoncentrowane zostaną planowane inwestycje. Przejrzysty przebieg szlaku pozwala na przedstawienie obszarów południowo-wschodniego Podlasia jako jednego, zwartego obszaru turystycznego. Obszar ten oferować będzie szereg uzupełniających się atrakcji powiązanych symbolem żubra oraz odniesieniem do bogactwa przyrodniczego i kulturowego regionu. Powyższa koncepcja pozwala na zintegrowanie i wzmocnienie istniejącego potencjału turystycznego terenów objętych Krainą Żubra. Przebieg Szlaku zachęca do zwiedzenia i poznania walorów Krainy Żubra jako całości, a tym samym skłania ku dłuższemu przebywaniu turysty w regionie. Obecnie przeważają krótkie, weekendowe wizyty z maksymalnie dwoma noclegami. Docelowo, średni czas pobytu turysty w Krainie Żubra zostanie wydłużony do 10-14 dni. 14
Przebieg szlaku wynika z jednej strony z chęci zaprezentowania odwiedzającym w spójny i logiczny sposób najciekawszych przyrodniczo i kulturowo obszarów Krainy, a z drugiej strony ma na celu skierowanie ruchu turystycznego do rzadziej odwiedzanych, choć ciekawych miejsc na Podlasiu, które przy odpowiednich nakładach inwestycyjnych mogą się stać atrakcyjnymi miejscami wypoczynku. Kraina Żubra, jako propozycja skierowana do turystów nastawionych na kontakt z przyrodą nie obejmuje swoim zasięgiem Białegostoku. Można jednak przypuszczać, że to miasto także odczuje pozytywne skutki zwiększonego ruchu turystycznym w regionie. Z myślą o tym oddziaływaniu umiejscowiono jeden z krańców Szlaku Żubrowego w Supraślu. Wybór Supraśla oraz Siemiatycz jako miejscowości zamykających szlak był również związany z dobrymi możliwościami dojazdu do obu miast. Dużym atutem jest także stosunkowo niewielka odległość Siemiatycz od Warszawy (130 km) i związana z tym możliwość zachęcenia do przyjazdu turystów ze stolicy. Główny szlak Krainy Żubra zostanie uzupełniony systemem mniejszych szlaków pieszych, rowerowych, kajakowych, do jazdy konnej oraz jazdy na nartach biegowych, które podniosą atrakcyjność turystyczną Krainy, przyciągną turystów w różnych porach roku oraz pozwolą na rozwijanie drobnych inicjatyw związanych z obsługą ruchu turystycznego (wypożyczalnie rowerów, kajaków, nart biegowych, ośrodki jeździeckie itp.). Szlaki te powinny być odpowiednio oznaczone, wyposażone w małą infrastrukturę turystyczną, tablice informacyjne i punkty widokowe. Każdy ze szlaków powinien być opisany w oddzielnym folderze, w którym wskazany byłby jego przebieg i atrakcje; System atrakcji turystycznych z zapleczem edukacyjno-szkoleniowym Pomimo dużych walorów przyrodniczo-kulturowych południowo-wschodniego Podlasia, tej części regionu, za wyjątkiem Białowieży, nie odwiedzała do tej pory większa liczba turystów. Powodem takiego stanu rzeczy jest brak infrastruktury turystycznej, zachęcającej do przyjazdu i dłuższego pobytu, a także słaba promocja i niewystarczające wyeksponowanie walorów, którymi może pochwalić się ten obszar. Sposobem na rozwiązanie tych problemów jest stworzenie systemu nowoczesnych atrakcji turystycznych, które podkreślałyby wyjątkowość Krainy Żubra i pozwalały na jej właściwe zaprezentowanie. W skład takiego systemu będą wchodzić multimedialne centra prezentujące w atrakcyjnej formie rzadkie gatunki zwierząt żyjące w Krainie Żubra. Każde z centrów poświęcone będzie innemu zwierzęciu lub grupie zwierząt. Turysta podążający Szlakiem Żubrowym w kolejno odwiedzanych miejscowościach będzie miał możliwość zdobycia wiedzy o żubrze, wilku, rysiu, łosiu, ptakach i zwierzynie płowej, a następnie spotkania 15
żywych okazów w naturze lub poszukiwania w terenie śladów i tropów żyjących na wolności zwierząt. Różnorodność fauny Krainy Żubra będzie można także podziwiać w jednym z kilku niewielkich rezerwatów pokazowych. Ekspozycja centrów będzie oparta na nowoczesnej technice pozwalającej m.in. na obejrzenie różnych etapów życia zwierząt, sposobów zdobywania przez nie pokarmu, zachowań socjalnych itp. oraz na słuchanie wydawanych przez zwierzęta odgłosów. Centra będą również nastawione na edukację przyrodniczą dzieci i młodzieży oferując szereg zabaw i konkursów przybliżających zwierzęta z Krainy Żubra. Podstawowym zadaniem centrów, obok edukacji, jest ukazanie odwiedzającym wyjątkowości przyrodniczej regionu, w którym przebywają i na terenie którego wszystkie prezentowane zwierzęta można spotkać na wolności. Rozmieszczenie centrów będzie także skłaniać turystów do przemieszczania się od jednego centrum do następnego, zapewniając tym samym ich dłuższy pobyt w Krainie. Wszystkie centra będą wyposażone w zaplecze konferencyjne pozwalające na organizacje szkoleń, pokazów filmów etc. Będą one w skali lokalnej spełniać rolę ośrodków konferencyjno-edukacyjnych służących spotkaniom, edukacji i rozrywce miejscowej ludności oraz umożliwiających właścicielom lokalnej bazy turystycznej przygotowanie ofert dla firm organizujących szkolenia dla przedsiębiorstw, wyjazdy integracyjne, zielone szkoły itp. Centra powstaną w nowo-wybudowanych obiektach przystosowanych do specyficznych wielofunkcyjnych wymagań. Możliwe też będzie wykorzystanie do tego celu istniejących już budynków, jeżeli są one lub mogą być atrakcyjne turystycznie i dadzą się przystosować do założonych celów. Obok centrów ukazujących bogactwo świata zwierzęcego Krainy Zubra powstaną także arboreta i ogrody botaniczne prezentujące różnorodność flory regionu. System atrakcji opartych o walory przyrodnicze Krainy Żubra uzupełnią muzea prezentujące kulturę lokalną i regionalną (np. Muzeum Kultury Białoruskiej) oraz skanseny, a także inne atrakcje prezentujące różnorodność kulturową Podlasia. Istniejące placówki zostaną zmodernizowane i wyposażone w sprzęt umożliwiający wzbogacenie ekspozycji o elementy multimedialne oraz ułatwiający zwiedzanie turystom z zagranicy. Także w tym przypadku część z nich zostanie rozbudowana o zaplecze konferencyjne. Dodatkowymi atrakcjami staną się zrekonstruowane w ramach Programu Żubr budowle i budynki historyczne. Na obszarze planowanej Krainy Żubra znajduje się wiele ciekawych obiektów, szczególnie o charakterze regionalnym, które ze względu na brak środków na ich renowację pozostają bezużyteczne. Mogłyby one przy odpowiednich 16
nakładach przyciągać turystów, jako obiekt do zwiedzania lub jako atrakcyjne miejsce lokalizacji hotelu, restauracji, galerii itp. Kompleksowe rozwiązania architektoniczne oparte na regionalnych wzorcach Istotnym elementem przyciągającym turystów i podnoszącym atrakcyjność miejscowości są przyjazne dla pieszych ulice lub place, które stanowią wizytówkę danego miasta czy wsi. W ramach Krainy Żubra zostanie opracowana architektoniczna koncepcja stworzenia tego typu magnesów turystycznych dla większych miejscowości objętych programem oraz dofinansowana zostanie realizacja tych planów. Rezultatem będzie stworzenie na obszarze całej Krainy sieci atrakcyjnych miejsc, w których zgrupowane zostaną np. restauracje, bary, hotele, sklepy z pamiątkami itp., w których turysta będzie miał możliwość posilenia się, odpoczynku, a także otrzyma informacje o lokalnych atrakcjach turystycznych. Ośrodki turystyczne tego typu będą także odgrywały rolę czynnika aktywizującego miejscową ludność, stwarzały nowe pola działalności gospodarczej i zapewniały nowe miejsca pracy. W obliczu postępującego w skali całej Polski zaniku tradycyjnych regionalnych różnic w budownictwie, niezbędne jest podjęcie kroków zmierzających do promowania wzorów architektonicznych odróżniających Podlasie od pozostałych części kraju i Europy. W głównych miejscowościach Krainy Żubra wdrożona zostanie koncepcja jednolitej, nie pozbawionej jednak lokalnego kolorytu, małej architektury opartej na tradycyjnym wzornictwie. Nowe, oryginalne ławki, latarnie, przystanki autobusowe, kosze, stojaki na rowery, tablice informacyjne itp. zwiększą istotnie wizualną atrakcyjność Krainy i pomogą w nadaniu jej charakterystycznego, nawiązującego do tradycji wizerunku. W celu promowania na terenie Krainy regionalnych wzorców przeprowadzona zostanie na jej terenie inwentaryzacja obiektów kultury materialnej. Po odpowiednim zabezpieczeniu i wyeksponowaniu stare cerkwie, kościoły, domy, stajnie, czy spichlerze wzbogacą atrakcyjność turystyczną regionu. Ważnym rezultatem inwentaryzacji będzie stworzenie katalogu tradycyjnego regionalnego zdobnictwa architektonicznego. Opracowany zostanie system dofinansowywania prac remontowo-budowlanych na obszarze Krainy Żubra zachęcający do wykorzystywania wzorów zdobniczych z katalogu przy remontach starych lub budowie nowych obiektów. Dofinansowanie może w szczególności polegać na zwracaniu wydatków na takie elementy zdobnicze jak: węgły, nadokienniki, podokienniki i wiatrownice. 17
Oprócz promocji i zachęt do stosowania tradycyjnych wzorców oraz pielęgnowania regionalnej architektury niezbędne jest również wprowadzenie do planów zagospodarowania przestrzennego zapisów chroniących tradycyjne budownictwo i zapobiegające wprowadzaniu na obszarze Krainy Żubra nowych, obcych form. Inwestycje w bazę rekreacyjno-sportową Obok wyeksponowania walorów przyrodniczo-kulturowych Podlasia ważnym elementem podnoszącym jego atrakcyjność będzie rozbudowa i modernizacja infrastruktury sportowo-rekreacyjnej, pozwalającej na zaoferowanie turystom możliwości aktywnego spędzenia czasu w różnych porach roku. Obecna dostępność obiektów sportowych i ich stan odbiega znacząco nie tylko od wymagań związanych z obsługą ruchu turystycznego, ale i od oczekiwań lokalnych społeczności. W zależności od potrzeb poszczególnych samorządów w ramach Krainy Żubra będą mogły zostać wybudowane lub zmodernizowane m.in. baseny, hale sportowe, boiska itp. Podjęcie tego typu inwestycji spowoduje utworzenie nowych, stałych miejsc pracy przy obsłudze obiektów. Wsparcie dla inwestycji w bazę turystyczną Jedną z największych przeszkód w rozwoju turystyki na obszarach planowanej Krainy Żubra jest uboga oferta i niski standard miejsc noclegowych oraz lokalów gastronomicznych. Szczególnie dostrzegalna jest mała liczba hoteli, pensjonatów i restauracji o podwyższonym standardzie, które odpowiadałyby wymaganiom gości z Europy Zachodniej. Ważnym aspektem funkcjonowania tego typu obiektów, oprócz oczywistej korzyści z poszerzonej oferty noclegowo-żywieniowej, jest ich pozytywny wpływ na lokalny rynek pracy oraz zakres oferowanych atrakcji. Generują one nowe usługi i stanowią czynnik innowacyjny, jeśli chodzi o sposoby wykorzystania lokalnych walorów rekreacyjnych. Aby doprowadzić do wzrostu inwestycji o charakterze hotelowym należy opracować system wspierania tego typu działań. System ten może być rozwijany w dwóch kierunkach. Pierwszy pozwalałby inwestorom rozbudowującym na obszarze Krainy Żubra bazę noclegową o określonym standardzie, ubiegać się o preferencyjnie oprocentowane kredyty. Drugi kierunek polegałby na wyposażeniu samorządów w środki na odpowiednie uzbrojenie wskazanych przez inwestorów terenów pod zabudowę hotelową. Niezbędnym elementem atrakcyjnej bazy turystycznej Krainy Żubra będzie sieć kwater agroturystycznych (oraz gospodarstw ekologicznych), które obecnie stanowią większość miejsc noclegowych na obszarze Krainy. W oparciu o istniejące koncepcje 18
certyfikacji i promocji tego typu gospodarstw zostanie stworzona jednolity system oceny, kontroli, oznaczania i promocji usług agroturystycznych w regionie. Celem systemu będzie zapewnienie odpowiedniego poziomu agroturystycznej oferty noclegowo-rekreacyjnej oraz jej promocja m.in. poprzez włączenie kwater do systemu wizualnej informacji turystycznej. Dla rolników chcących udostępnić w swoich gospodarstwach pokoje gościnne lub podnieść ich standard zostanie stworzona możliwość uzyskania dotacji remontowo-budowlanych. System informacji turystycznej i kulturalnej Dla jasnego i czytelnego oznakowania położenia Krainy Żubra, przebiegu szlaków turystycznych, umiejscowienia atrakcji turystycznych, miejsc noclegowych itp. zostanie stworzony profesjonalny jednolity system wizualnej informacji turystycznej. Będą się na niego składały mapy Krainy, tablice wskazujące trasy szlaków, tablice informacyjne opisujące ciekawe obiekty przyrodnicze, lokalne zabytki, kierunkowskazy do obiektów rekreacyjnych, hoteli i kwater agroturystycznych. Pomogą one nie tylko zorientować się odwiedzającym w miejscu aktualnego pobytu oraz sposobach dotarcia do kolejnych atrakcji, ale także umożliwią, bez konieczności sięgania do przewodnika, zapoznanie się z podstawowymi informacjami o najbliższej okolicy, jej historii, kulturze i specyfice. Wszelkie znaki składające się na system zostaną zaprojektowane tak, aby odwoływały się do tradycyjnego wzornictwa i stanowiły znak firmowy Krainy. Informacja wizualna będzie uzupełniona o zintegrowaną sieć jednolicie oznaczonych punktów informacji turystycznej, w których odwiedzający dowiedzą się wszystkiego o Krainie Żubra i jej atrakcjach, odbywających się w okolicy imprezach kulturalnych i sportowych, połączeniach komunikacyjnych itp. Każdy punkt będzie wyposażony w sprzęt komputerowy pozwalający na przekazywanie bieżącej informacji o wolnych miejscach noclegowych. Stałe punkty powstaną w większych miastach Krainy, natomiast w mniejszych miejscowościach utworzone zostaną sezonowe punkty informacyjne. Jedną z form zapewnienia efektywnej informacji turystycznej może być wyposażenie większych placówek handlowo-usługowych w głównych miejscowościach Krainy Żubra w oznaczone logo krainy żubra stojaki z folderami, mapami i innymi materiałami informacyjnopromocyjnymi, sprzedawanymi po preferencyjnych cenach przez obsługę sklepu. Placówki takie zostałyby w widoczny sposób oznaczone logo krainy żubra oraz znakiem IT, co przyciągałoby poszukujących informacji turystów, a przez to zachęcało właścicieli sklepów do współpracy. Takie rozwiązanie pozwoliłoby niewielkim kosztem stworzyć gęstą sieć łatwo dostępnych punktów oferujących podstawową informację turystyczną. 19
Nieodzownym elementem efektywnego systemu informacji turystycznej jest stworzenie portalu internetowego oferującego wyczerpujące wiadomości na temat wszelkich atrakcji Krainy Żubra, miejsc noclegowych, sposobów dojazdu i poruszania się po Krainie itp. Promocja Podstawowym warunkiem powodzenia koncepcji produktu turystycznego Kraina Żubra i zapewnienia jego długotrwałych efektów jest przeprowadzenie odpowiednio ukierunkowanych działań promocyjnych w kraju i zagranicą. Dotychczas podejmowane w tym kierunku wysiłki okazywały się niewystarczające. Podstawowym problemem była niewystarczająca skala zarówno promowanych obszarów, jak i działań promocyjnych. Kraina Żubra ma szansę osiągnąć masę krytyczną, która pozwoli na dotarcie do świadomości przeciętnego turysty i przekonanie go o tym, że warto jest poświęcić kilkanaście dni na jej zwiedzenie. Promocja koncepcji Krainy Żubra będzie skierowana nie tylko do potencjalnych turystów, ale także do mieszkańców południowo-wschodniego Podlasia w celu uzyskania ich akceptacji dla proponowanych kierunków rozwoju regionu oraz identyfikacji z jego wizerunkiem. Regionalny program promocji turystycznej i kulturalnej Krainy Żubra, zarówno w mediach krajowych i zagranicznych będzie eksponowała jej wyjątkowe walory przyrodnicze i przedstawiała ją jako zamieszkałe przez przyjaznych ludzi miejsce, w którym udało się zachować niespotykane już w Europie bogactwo roślin i zwierząt symbolizowane przez największego europejskiego ssaka Żubra. Będzie to wizja regionu wyjątkowego w skali europejskiej, rozwijającego się w zrównoważony sposób i chroniącego troskliwie to, co stanowi o jego wyjątkowości. Podkreślana będzie wielonarodowa i wielokulturowa przeszłość tych obszarów oraz ich kresowe położenie w wymiarze zarówno krajowym, jak i europejskim. Kraina Żubra będzie promowana poprzez różnego rodzaju media. Działania reklamowe obejmą reklamę zewnętrzna, prasę, radio, telewizję oraz internet. Oferta turystyczna Krainy będzie także prezentowana na targach turystycznych w Polsce i w Europie Zachodniej. Ciekawym elementem promocyjnym może stać się cykl imprez o charakterze folklorystycznym odbywających się w różnych miejscowościach Krainy, stworzony w oparciu o obecnie organizowane koncerty, wystawy, pikniki itp., które zostałyby połączone hasłem Krainy Żubra i wspólnie wypromowane na szerszą niż lokalna skalę. 20
Edukacja Zagadnienia związane ze wspieraniem i rozwojem edukacji muszą stanowić istotną część Programu Żubr. Program ten, będący wizją zrównoważonego rozwoju południowowschodniego Podlasia w oparciu o jego walory przyrodniczo-kulturowe nie może zostać w pełni zrealizowany bez aktywnego wsparcia ze strony lokalnych społeczności. Aby jednak takie wsparcie otrzymać, konieczne jest wdrożenie działań, które pozwolą na przedstawienie mieszkańcom założeń i celów Programu Żubr oraz umożliwią zainteresowanym osobom skorzystanie z pojawiających się w związku z jego rozwojem możliwości. Działania te powinny również wspomagać podnoszenie świadomości społecznej, co do wartości i unikalności walorów przyrodniczych i kulturowych Krainy Żubra oraz promować te walory poza regionem. W pierwszym etapie działań w ramach Programu Żubr z zakresu edukacji należałoby się skoncentrować na trzech zagadnieniach: zapewnieniu odpowiedniego poziomu kształcenia w zakresie wiedzy o środowisku i kulturze regionalnej na różnych szczeblach edukacji, zaspokojeniu potrzeb edukacyjnych lokalnych społeczności oraz pomocy w organizacji międzynarodowych wymian młodzieży pomiędzy szkołami znajdującymi się na obszarze planowanej Krainy Żubra, a szkołami z zagranicy. Edukacja przyrodniczo-kulturowa Edukacja przyrodniczo-kulturowa dzieci i młodzieży spełnia ogromną rolę w kształtowaniu ich pozytywnego stosunku do swojego miejsca zamieszkania, lokalnych tradycji i obyczajów, dodatnio wpływa na kształtowanie się lokalnego patriotyzmu i poczucia dumy ze swoich korzeni. Świadomość unikalnej wartości występującej na danym obszarze przyrody i kultury pozwala na ich efektywniejszą ochronę oraz pełniejsze wykorzystanie ich potencjału dla dobra lokalnych społeczności (turystyka). Stosowane obecnie metody nauczania w zakresie wiedzy przyrodniczej i kulturalnej nie przyczyniają się w skuteczny sposób do poznawania występujących w najbliższej okolicy walorów przyrodniczych oraz pielęgnowania miejscowych tradycji, zwyczajów i szeroko pojętej specyfiki kulturowej. Jako źródła tego stanu rzeczy można wskazać niedostateczne wyszkolenie w tym zakresie kadry pedagogicznej, brak dostępu do odpowiednich materiałów 21
edukacyjnych, niedoinwestowanie placówek edukacyjnych oraz brak środków na zajęcia ponadprogramowe. Podejmowane dotychczas inicjatywy mające na celu zwrócenie uwagi na istotność problematyki przyrodniczo-kulturowej spotykały się często z żywym odzewem ze strony szkół i samych uczniów, jednak ze względu na jednorazowy najczęściej charakter (różnego rodzaju konkursy) efekty tych działań nie były trwałe. Mając na uwadze powyższe uwarunkowania Program Żubr musi uwzględniać następujące zadania w zakresie programów nauczania: 1. Opracowanie i wdrożenie systemu kształcenia i dokształcania nauczycieli w zakresie znajomości przyrody obszaru objętego Programem Żubr, w tym: a) organizowanie i przeprowadzanie kursów podyplomowych dla nauczycieli z zakresu ekologii/nauki o środowisku obszaru objętego Programem, ze szczególnym uwzględnieniem jego walorów przyrodniczych i kulturowych. W zamyśle powinno to przygotować nauczycieli do prowadzenia zajęć zarówno w szkołach, jak i na potrzeby kształcenia mieszkańców (np. właścicieli gospodarstw agroturystycznych). Kursy mogłyby być przygotowane i przeprowadzone np. przez pracowników Instytutu Biologii UwB, ZBS PAN i Ośrodka Edukacyjnego BPN; b) znaczące rozszerzenie oferty programowej zajęć terenowych dla studentów biologii Uniwersytetu w Białymstoku. Dotychczasowa oferta, z uwagi na brak odpowiednich funduszy, jest bardzo ograniczona i nie przygotowuje studentów do prowadzenia zajęć, które zaspokoiłyby potrzeby Programu. Większość absolwentów podejmuje pracę w szkolnictwie na obszarze objętym Programem; c) sfinansowanie ponadprogramowych zajęć dla młodzieży szkolnej z zakresu znajomości walorów przyrodniczych i kulturowych obszaru objętego Programem. 2. Opracowanie materiałów edukacyjnych dla wszystkich szczebli nauczania szkolnego i akademickiego, kompleksowo informujących o walorach przyrodniczych obszaru objętego Programem, w tym materiałów wspomagających programy nauczania: a) proste atlasy/klucze do oznaczania roślin i zwierząt oraz ekosystemów występujących na obszarze objętym Programem; b) materiały edukacyjne skierowane do turystów (mapy, przewodniki); 22
c) opracowanie projektów ścieżek i szlaków edukacyjnych. Inicjowanie tworzenia sieci mini ścieżek, prezentujących walory najbliższej okolicy szkół (na przykład pomniki przyrody i ciekawe budowle). Będzie to służyło pogłębieniu poczucia więzi emocjonalnej z miejscem zamieszkania. Inicjatywy takie powinny mieć charakter długofalowy i angażować kolejne roczniki uczniów; d) inicjowanie tworzenia witryn internetowych prezentujących zasoby przyrodnicze i kulturowe najbliższych okolic szkół (na przykład gminy, szkoły); e) tworzenie mini-ośrodków informacji turystycznej w oparciu o szkoły, biblioteki, bądź prężenie działające organizacje lokalne (na przykład OSP, Koła Gospodyń Wiejskich). Ośrodki takie powinny służyć informacją o walorach przyrodniczo-kulturowych najbliższych okolic i bazie noclegowej. Mogą one również pełnić funkcję lokalnych mini-muzeów. Ich utworzenie pozwoli na pogłębienie wiedzy o regionie, wzmocni poczucie tożsamości regionalnej i uzmysłowi mieszkańcom obszaru objętego Programem Żubr jego walory przyrodniczo-kulturowe. Dostrzeżenie tych walorów dostarczy motywacji do zmiany postawy na przyjazną środowisku i pomoże w tworzeniu przychylnego klimatu do realizacji Programu. Realizacja w/w zamierzeń powinna odbywać się w ścisłym współdziałaniu z Regionalną Dyrekcją Lasów Państwowych. 3. Poprawa warunków lokalowych szkół w zakresie niezbędnym do prowadzenia zajęć edukacyjnych związanych z Programem: a) rozwój pracowni komputerowych; b) zakup pomocy audiowizualnych; c) wyposażenie klaso-pracowni biologicznych w pomoce naukowe (np. lornetki) umożliwiające prowadzenie zajęć terenowych. 4. Stworzenie Certyfikatu Krainy Żubra, który otrzymywałyby szkoły biorące udział w Programie oraz uwzględnienie przy kuratoryjnej ocenie szkół i nauczycieli ich zaangażowania w Program. Edukacja lokalnych społeczności Podstawowym celem Programu Żubr w sferze rozwoju regionalnego jest poprawa atrakcyjności turystycznej południowo-wschodniego Podlasia, wsparcie dla inicjatyw z 23
zakresu turystyki i rekreacji oraz promocja produktu turystycznego Kraina Żubra. Dla efektywnej realizacji tych zamierzeń konieczne jest, obok opracowania samego produktu turystycznego, stworzenie mieszkańcom obszarów objętych Programem możliwości zdobycia wiedzy pozwalającej na efektywne wykorzystanie nowych możliwości. Istotne będzie również dotarcie do zainteresowanych i promocja koncepcji Krainy Żubra na obszarze, który ma ona obejmować. W ramach Programu Żubr proponuje się w powyższym zakresie następujące działania: 1. Organizacja systemu szkoleń skierowanych do różnych grup ludności na obszarze Krainy Żubra (rolników, przedsiębiorców, bezrobotnych itp.). Do szczególnie istotnych szkoleń należałoby zaliczyć: a) kursy dla osób zainteresowanych prowadzeniem kwater agroturystycznych; b) krótkie kursy językowe, obejmujące podstawową tematykę związaną z obsługą ruchu turystycznego; c) mini-kursy przewodnickie (poznawanie lokalnych zabytków, ciekawych kulturowo i przyrodniczo miejsc itp.); d) kursy wykonywania tradycyjnych, ginących zawodów (np. garncarstwo, kołodziejstwo, kowalstwo, hafciarstwo); e) kursy przedsiębiorczości nakierowane na turystykę; f) kursy komputerowe ze szczególnym naciskiem na naukę korzystania z sieci internetowej; g) rozwijanie systemu szkoleń na odległość, także z uwzględnieniem możliwości podjęcia nauki na szczeblu średnim i wyższym (szkolenia za pośrednictwem sieci internetowej). W przygotowanie i realizację ww. szkoleń powinny zostać zaangażowane instytucje, które obecnie podejmują już pewne działania w tym zakresie i dysponują odpowiednim doświadczeniem oraz wyszkoloną kadrą. Szczególnie należałoby tu wymienić Ośrodki Doradztwa Rolniczego (ODR), szkoły oraz jednostki organizacyjne Lasów Państwowych. Instytucje te przy odpowiednim ukierunkowaniu tematycznym oraz stworzeniu możliwości finansowych mogłyby skutecznie realizować proponowane zadania edukacyjne. W działania te należałoby również włączać organizacje pozarządowe, których zadania i działalność są zgodne z celami Programu. 24
2. Promocja koncepcji Krainy Żubra na obszarze objętym Programem Żubr i wspomaganie jego realizacji powinno być realizowane poprzez: a) edukację przez media - systematyczne promowanie poprzez telewizję, radio, prasę i Internet założeń i celów programu oraz relacjonowanie jego postępów; b) szkolenia dla sołtysów w zakresie celów, założeń oraz możliwości oferowanych przez Program Żubr; c) szkolenia w zakresie poszukiwania źródeł finansowania projektów, przygotowywania wniosków i realizacji projektów; d) powstanie centralnej informacji o grantach możliwych do uzyskania w ramach udziału w Programie Żubr; e) wizualne odróżnienie Krainy Żubra od innych obszarów (tablice informacyjne, nawiązujące do wzorców regionalnych tablice reklamowe, znaki na przystankach, oznaczenie budek telefonicznych itp.); f) promocja regionalnych wzorców architektonicznych poprzez konkursy nagradzające wykorzystywanie w projektowaniu nowych obiektów elementów charakterystycznych dla regionu oraz stworzenie nieodpłatnego katalogu regionalnego zdobnictwa architektonicznego. W ramach promocji koncepcji Krainy Żubra proponuje się powołać do życia Kapitułę Krainy Żubra, która co roku przyznawałaby regionalny znak promocyjny wyróżniającym się produktom regionalnym oraz firmom i instytucjom upowszechniającym w swej działalności regionalną specyfikę i tradycję. Międzynarodowa wymiana młodzieży Międzynarodowe wymiany młodzieży odgrywają bardzo istotną rolę w procesie kształcenia. Pozwalają one przede wszystkim na skuteczniejszą naukę języków obcych, ograniczają bariery w komunikacji z młodzieżą zagraniczną, ułatwiają podpatrywanie rozwiązań i przedsięwzięć podejmowanych w innych krajach europejskich oraz umożliwiają inne, nowe spojrzenie na swoją okolicę i jej walory. Wymiany są także promocją terenów odwiedzanych przez gości z zagranicy, którzy mogą w przyszłości odwiedzać te miejsca już w celach czysto turystycznych. Wszystkie te cechy odpowiadają w pełni celom, jakie stawia 25