Zleceniodawca: Wykonawca: Urząd Gminy i Miasta Szadek ul. Warszawska 3, 98-240 Szadek Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOL S.A. w Warszawie Zakł ad w Ł odzi ul. Nowa 29/31, 90-030 Łódź tel.: (42) 674 14 02, fax: (42) 674 81 33 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA oraz PLAN GOSPODARKI ODPADAMI na lata 2004 2011 dla gminy SZADEK powiat zduńskowolski województwo łódzkie Opracowanie: Dyrektor: mgr Elżbieta Osendowska Zbigniew Samuel mgr Adam Szwed Łódź, sierpień 2004 r.
CZĘŚĆ I Program ochrony środowiska SPIS TREŚCI: 1. PODSTAWY PRAWNE OPRACOWANIA... 4 2. INWESTOR I ZLECENIODAWCA... 6 3. CEL I ZAKRES OPRACOWANIA... 6 4. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GMINY SZADEK... 6 5. ISTNIEJĄCA INFRASTRUKTURA... 7 6. ANALIZA STANU ŚRODOWISKA... 8 6.1. Zasoby i jakość wód... 8 6.1.1. Wody podziemne... 8 6.1.2. Wody powierzchniowe... 9 6.1.3. Retencja wód powierzchniowych... 10 6.1.4. Gospodarka wodno-ściekowa... 11 6.2. Gleby... 14 6.2.1. Jakość gleb... 14 6.2.2. Źródła i stopień zanieczyszczenia gleb... 14 6.3. Lasy... 15 6.3.1. Charakterystyka lasów... 15 6.3.2. Zagrożenia lasów... 15 6.4. Surowce mineralne... 16 6.4.1. Występowanie kopalin... 16 6.4.2. Wpływ eksploatacji na środowisko... 17 6.5. Walory przyrodnicze... 17 6.6. Powietrze atmosferyczne... 19 6.7. Hałas... 19 6.8. Pole elektromagnetyczne... 20 6.9. Gospodarka odpadami... 20 6.9.1. Odpady przemysłowe... 21 6.9.2. Odpady komunalne... 21 6.9.3. Odpady niebezpieczne... 21 6.10. Nadzwyczajne zagrożenia dla środowiska... 22 6.11. Wnioski... 23 7. CELE POLITYKI EKOLOGICZNEJ GMINY... 24 8. UWARUNKOWANIA REALIZACYJNE... 26 8.1. Rozwiązania prawno-instytucjonalne... 26 8.2. System finansowania... 28 8.3. System ocen oddziaływania na środowisko (OOS)... 30 8.4. Planowanie przestrzenne... 31 8.5. Monitoring... 31 9. ZADANIA REALIZACYJNE DO 2011 ROKU... 33 10. LITERATURA I MATERIAŁY ARCHIWALNE... 37 3
SPIS TABEL: 1. Zestawienie otworów studziennych 2. Pomniki przyrody 3. Wnioski z analizy stanu środowiska 4. Proponowane mierniki monitorowania programu 5. Zadania realizacyjne programu ochrony środowiska z projektem harmonogramu i symulacją kosztów wdrożenia 4
1. PODSTAWY PRAWNE OPRACOWANIA Konstytucja R.P. stwierdza, że ( ) ochrona środowiska przyrodniczego jest obowiązkiem władz publicznych, które poprzez swoją politykę powinny zapewniać bezpieczeństwo ekologiczne współczesnym i przyszłym pokoleniom. W odniesieniu do samorządów wszystkich szczebli, powyższa dyrektywa została rozwinięta w ustawach ustrojowych i działowych. Wynika z nich jednoznacznie, że samorządy te są odpowiedzialne za racjonalne korzystanie z zasobów środowiska przyrodniczego, zgodne z zasadą zrównoważonego rozwoju. Podstawę prawną niniejszego Programu stanowią ustawy: Ustawa z dnia 8.03.1990 r. o samorządzie gminnym 1 Ustawa z dnia 27.04.2001 r. Prawo ochrony środowiska 2. Pierwsza z ustaw zobowiązuje samorząd gminny do prowadzenia samodzielnej polityki rozwoju gminy, na którą składa się między innymi racjonalne i zgodne z zasadą równoważnego rozwoju korzystanie z zasobów naturalnych. Ustawa Prawo ochrony środowiska konkretyzując i rozwijając generalne dyrektywy nakłada na jednostki administracji terenowej obowiązek prowadzenia działań służących poprawianiu standardów związanych z zaopatrzeniem mieszkańców w wodę, odprowadzaniem ścieków, unieszkodliwianiem odpadów, poprawą jakości powietrza i klimatu akustycznego, udostępniania informacji o środowisku oraz umożliwianiu udziału społeczności w procesach ocen oddziaływania na środowisko. Na tej podstawie samorządy gminne wykonują zadania z zakresu ochrony środowiska i gospodarki wodnej oraz gospodarki odpadami. Niniejszy Program ochrony środowiska dla gminy Szadek jest opracowaniem kompleksowo przedstawiającym problematykę ekologiczną, a tym samym istotnym źródłem wiedzy o przyrodniczych i środowiskowych uwarunkowaniach gminy. Uwzględniono w nim wytyczne polityki ekologicznej państwa oraz programów ochrony środowiska i planów gospodarki odpadami dla województwa łódzkiego i powiatu zduńskowolskiego. 1 Dz. U. Nr 142, poz. 1591 z późniejszymi zmianami 2 Dz. U. Nr 62, poz. 627 z późniejszymi zmianami 5
2. INWESTOR I ZLECENIODAWCA Podstawę formalną opracowania stanowi umowa nr RG.342-7/1/04, zawarta w dniu 27.02.2004 r. pomiędzy Burmistrzem Gminy i Miasta Szadek a Przedsiębiorstwem Geologicznym POLGEOL S.A. w Warszawie (Zakład w Łodzi). 3. CEL I ZAKRES OPRACOWANIA Głównym i nadrzędnym celem niniejszego opracowania jest określenie polityki ekologicznej gminy Szadek. Program obejmuje następujące zagadnienia: ochronę środowiska przyrodniczego; gospodarkę leśną; gospodarkę wodną; ochronę środowiska przed zanieczyszczeniem; sprawy bezpieczeństwa ekologicznego; kształtowanie świadomości ekologicznej; propagowanie proekologicznych form działalności gospodarczej. 4. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GMINY SZADEK Gmina Szadek położona jest w środkowo-zachodniej części województwa łódzkiego, w odległości około 30 km na zachód od Łodzi. W ujęciu fizycznogeograficznym (K o n d r a c k i, 2000) około 90% powierzchni gminy położone jest w obrębie Wysoczyzny Łaskiej; jedynie niewielki teren w północnej części gminy należy do Wysoczyzny Poddębickiej. Administracyjnie gmina Szadek należy do powiatu zduńskowolskiego; zachodnia, północna i wschodnia granica gminy jest jednocześnie granicą powiatu zduńskowolskiego i powiatów sieradzkiego (od zachodu, gmina Warta), poddębickiego (od północy, gmina Zadzim) oraz łaskiego (od wschodu, gmina Wodzierady i gmina Łask). Od południa gmina Szadek sąsiaduje z gminą Zduńska Wola. 6
Obszar gminy obejmuje 152 km 2 (w tym 18 km 2 powierzchni miasta Szadek). Liczba ludności w marcu 2004 r. wynosiła około 7,7 tys. osób (w tym ludność miasta około 2,2 tys. osób), a przeciętna gęstość zaludnienia na obszarze gminy kształtuje się na poziomie 51 osób/km 2. 5. ISTNIEJĄCA INFRASTRUKTURA Istotną oś komunikacyjną gminy stanowią drogi wojewódzkie: nr 710 Łódź Błaszki oraz nr 473 Koło Łask, krzyżujące się w Szadku. Sieć dróg uzupełniają drogi powiatowe (ok. 70 km; w tym ok. 62 km dróg o nawierzchni bitumicznej) oraz gminne (odpowiednio 47 km i 4 km). Przez teren gminy przebiega ważna w układzie krajowym linia kolejowa, będąca fragmentem Centralnej Magistrali Węglowej relacji Górny Śląsk Porty Bałtyckie (Gdynia / Świnoujście). Około 1,5 km na południowy zachód od miasta znajduje się stacja kolejowa, która z uwagi na przewagę ruchu towarowego nie odgrywa znaczącej roli w komunikacji pasażerskiej. Na terenie gminy Szadek funkcjonują dwa oddzielne wodociągi komunalne. Zachodnią i południową część gminy w wodę zaopatruje wodociąg Szadek, zaś część wschodnią wodociąg grupowy Łobudzice. Wsie z rejonu południowo-wschodniego zasilane są w wodę z ujęcia lokalnego w Przatówku. Obecny stopień zwodociągowania gminy ocenia się na około 97%. W zakresie odprowadzania i neutralizacji ścieków nie ma na terenie gminy urządzeń o randze ponadlokalnej. Jedynym obiektem jest mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia ścieków w Szadku oraz lokalne oczyszczalnie obiektowe. Równolegle z budową oczyszczalni w Szadku prowadzona była kanalizacja sanitarna, do której przyłączono centrum oraz położone w części zachodniej miasta tereny mieszkaniowoprzemysłowe (4,7 km kanalizacji sanitarnej i 2 km kanalizacji ogólnospławnej). System oczyszczania ścieków na terenach pozamiejskich oraz w miejscach prowadzenia działalności gospodarczej poza wspomnianymi rejonami oparty jest na rozwiązaniach indywidualnych. Zaopatrzenie gminy w energię elektryczną obsługuje sieć rozdzielcza średniego napięcia 15 kv wraz z lokalnymi stacjami transformatorowo-rozdzielczymi, przyłączona do głównego punktu zasilania (GPZ) 110/15 kv w Szadku. Rezerwy energetyczne na 7
wypadek awarii lub konserwacji zapewniają GPZ Poddębice i GPZ Zduńska Wola. Przez obszar gminy w północnej części przebiega też regionalna linia wysokiego napięcia 220 kv Adamów Pabianice, a przez teren miasta i gminy linia 110 kv relacji Poddębice Zduńska Wola. Łączność teleinformatyczna oparta jest o linię telekomunikacyjną Łask Zduńska Wola Szadek oraz stacje bazowe telefonii komórkowej GSM (3 stacje przekaźnikowe na terenie Szadku). Obecnie nie ma w gminie Szadek sieci gazowniczej. Mieszkańcy dla potrzeb gospodarstw domowych korzystają z gazu płynnego propan-butan, dostarczanego do odbiorców w butlach 11 kg. Planowane jest perspektywiczne przyłączenie obszaru gminy do gazociągu wysokiego ciśnienia Pabianice Sieradz przez jego odgałęzienie w kierunku Zadzimia, przebiegającego przez teren gminy. Gmina nie posiada na swoim terenie składowiska odpadów. Odpady stałe transportowane są na wysypisko w miejscowości Mostki (gmina Zduńska Wola), położonego około 4 km na południe od Szadku. 6. ANALIZA STANU ŚRODOWISKA 6.1. Zasoby i jakość wód 6.1.1. Wody podziemne Na obszarze gminy Szadek występują niekorzystne warunki hydrogeologiczne. Wody podziemne związane są tu z utworami wodonośnymi górnokredowymi i czwartorzędowymi. Zasadnicze znaczenie ze względu na potrzeby bytowe mieszkańców gminy mają wody z poziomów kredowych, jakkolwiek eksploatowane są również ujęcia wód z utworów czwartorzędu. Wody czwartorzędowe tworzą kilka poziomów wodonośnych, co jest związane z dużą miąższością tych utworów i naprzemiennym ułożeniem warstw przepuszczalnych i trudnoprzepuszczalnych. Na całym terenie gminy pierwszy horyzont wód podziemnych występuje w obrębie serii piaszczystych, rzadziej żwirowych, występujących wspólnie z glinami glacjalnymi i seriami piasków gliniastych lub bezpośrednio pod nimi. Głębokość występowania pierwszego poziomu wód gruntowych nawiązuje do morfologii terenu (od 0,5 m p.p.t. w strefach osiowych dolin do 36 m p.p.t. na obszarach wysoczyznowych). 8
Głównym źródłem zasilania poziomów czwartorzędowych są wody opadowe infiltrujące w głąb gruntu, stąd ich znaczne zanieczyszczenie i przekroczenie obowiązujących norm sanitarnych (podwyższone zawartości żelaza, manganu, chlorków i siarczanów) 3. Wody górnokredowe związane są z porowatymi utworami węglanowymi (wapienie, wapienie margliste, margle, piaskowce). Tworzą one główny poziom użytkowy dla potrzeb mieszkańców gminy. Strop warstwy wodonośnej stanowią na ogół leżące poniżej utworów czwartorzędowych gliny i piaski gliniaste; sporadycznie są to przepuszczalne osady piaszczysto-żwirowe. W tych strefach wystąpić może bezpośredni kontakt wód z utworów kredowych i czwartorzędowych. Suma zasobów eksploatacyjnych wód podziemnych dla ujęć wykorzystywanych do zaopatrywania wodociągów komunalnych wynosi 365 m 3 /h. Główne zagrożenia jakości wód podziemnych wynikają z braku kanalizacji sanitarnej (zwłaszcza na terenach zaopatrzonych w sieć wodociągową, gdzie zużycie wody jest największe) oraz z prowadzonej gospodarki rolnej (nawadnianie pól ściekami). Ogniska zanieczyszczeń koncentrują się wokół budynków gospodarskich (kurniki, obory, chlewy, szamba, gnojowniki, śmietniki). Ponadto zagrożenie stanowi nadmierna chemizacja terenów uprawnych, powodująca migrację toksycznych związków z wodami opadowymi w głąb gruntu. Podkreślić należy szczególne niebezpieczeństwo zanieczyszczenia wód z eksploatowanych poziomów kredowych w strefach kontaktu z wodonośnymi utworami czwartorzędu. Obecnie na terenie gminy Szadek nie funkcjonuje system monitoringu jakości wód podziemnych. 6.1.2. Wody powierzchniowe Obszar gminy Szadek położony jest całkowicie w obrębie zlewni Warty. Sieć rzeczną terenu gminy stanowią: Pichna prawobrzeżny dopływ Warty, płynący z południa wzdłuż południowozachodniej granicy Szadku na północny zachód. Tereny źródliskowe Pichny zlokalizowane są na południe od Szadku, w okolicy miejscowości Kolonia Szadkowice. W części doliny Pichny na północny zachód od miasta występuje zagrożenie powodziowe (tereny zalewowe). 3 Raport o stanie środowiska w województwie łódzkim w 2002 roku 9
Brodnia lewobrzeżny dopływ Pichny, płynący przez obszar gminy z południa (rejon Zduńskiej Woli) na północny zachód w odległości kilku kilometrów na zachód od Szadku. Pisia II niewielki ciek odwadniający wschodnią część gminy. Często jest nieprawidłowo określany jako właściwa Pisia (rzeka położona poza obszarem gminy; prawy dopływ Neru), choć jest w istocie jej lewobrzeżnym dopływem. Obszar źródliskowy Pisi II położony jest w okolicach Wilamowa we wschodnim rejonie gminy. Szadkówka niewielki prawobrzeżny dopływ Pichny, przecinający miasto Szadek w rejonie przedmieścia Bobownia. Badania jakości wód powierzchniowych gminy Szadek wskazują, że nie spełniają one dopuszczalnych norm sanitarnych (wody o jakości pozaklasowej). Głównym zagrożeniem i źródłem zanieczyszczeń pozostają nieoczyszczone ścieki komunalne, odprowadzane z terenu Szadku oraz wiejskich gospodarstw domowych bezpośrednio na pola i łąki lub do sieci melioracyjnej (a w konsekwencji do rzek). 6.1.3. Retencja wód powierzchniowych Zasoby sieci rzecznej w środkowej i zachodniej części gminy zaopatrują potrzeby rolnictwa w około 67%, stąd konieczność poprawy stosunków wodnych przez użytkowanie sztucznych zbiorników. Obecnie brak jest na terenie gminy większych akwenów wód powierzchniowych; jedynymi większymi zbiornikami są stawy w Szadku (Szadek-Glinianki), Przatowie i Choszczewie. Przyjęty do realizacji Program małej retencji dla województwa łódzkiego, przewiduje wybudowanie na terenie gminy do 2015 roku zbiornika wodnego Przatów o funkcji rekreacyjnej i przeciwpowodziowej (powierzchnia 11 ha, przeciętna głębokość 2,0 m). Istnieją również perspektywiczne plany stworzenia zbiornika Prusinowice na rzece Pichnie. 10
6.1.4. Gospodarka wodno-ściekowa W skład wodociągu Szadek wchodzą ujęcie wody o wydajności 230 m 3 /h, stacja uzdatniania wody oraz sieć rozdzielcza wodociągów wraz z przyłączami w miejscowościach Szadek, Wielka Wieś, Kotliny, Kotlinki, Sikucin, Reduchów, Babiniec, Boczki Parcela, Stare Boczki, Nowe Boczki, Jamno, Szadkowice, Kolonia Szadkowice, Osiny, Choszczewo, Kobyla-Miejska, Prusinowice, Góry Prusinowskie, Borki Prusinowskie, Grzybów, Karczówek. Część instalacji wodociągowej na terenie miasta Szadek zbudowana jest z rur azbestowych. Wodociąg Łobudzice pracuje w oparciu o ujęcie głębinowe w Łobudzicach (wydajność 69 m 3 /h). Po uzdatnieniu woda jest przekazywana do gospodarstw w miejscowościach Łobudzice, Lichawa, Wola Łobudzka, Krokocice, Wola Krokocka, Rzepiszew, Górna Wola, Wilamów, Tarnówka, Piaski. System zasilania ujęcia wymaga modernizacji w celu uniezależnienia zaopatrzenia mieszkańców w wodę od przerw w dostawie energii elektrycznej (zasilanie awaryjne). Łączna długość sieci wodociągowej na terenie miasta wynosi 20,3 km, zaś na terenach wiejskich 133,9 km. Pobór wody z ujęć Szadek i Łobudzice w 2003 roku wyniósł 396 tys. m 3. Ogółem do dostawców dostarczono 253 tys. m 3 wody; z tego wykorzystano: 206 tys. m 3 w gospodarstwach domowych, 30 tys. m 3 na cele produkcyjne i 17 tys. m 3 na cele inne. Wsie położone na południowy wschód od Szadku (Dziadkowice, Przatów Górny, Przatów Dolny, Przatówek) zasilane są obecnie w wodę z lokalnego ujęcia w Domu Pomocy Społecznej w Przatówku (28 tys. m 3 w 2003 roku). Planowane jest przyłączenie tych obszarów do sieci wodociągowej przez budowę odcinka Szadek Przatów (2004). Jedynym zakładem przemysłowo-przetwórczym, posiadającym własne ujęcie wody jest P.P.H.U. Zbig-Rol w Prusinowicach (branża rolno-spożywcza). W 2003 roku przedsiębiorstwo wykorzystało do celów produkcyjnych 12 tys. m 3 wody. Zestawienie ujęć wód podziemnych na terenie gminy prezentuje tabela 1. 11
Tabela 1 Gmina Szadek. Zestawienie otworów studziennych Numer obiektu w ewidencji Nazwa obiektu Miejscowość Stan obiektu RBDH nr 5 5880129 Otwór studzienny Boczki b.d. 6250024 Wodociąg wiejski (1) Krokocice nieczynny 6250049 Wodociąg wiejski (2) Krokocice nieczynny 6250018 Spółdzielnia Kółek Rolniczych Szadek nieczynny 6250023 Szkoła Podstawowa Choszczewo nieczynny 6250043 Podstacja trakcyjna PKP Szadek nieczynny 6250027 d. Wytwórnia wód gazowanych Szadek nieczynny 6250030 Młyn Łaszkiewicz i Synowie Szadek nieczynny 6250032 Szkoła Podstawowa (1) Szadek nieczynny 6250029 Szkoła Podstawowa (2) Szadek nieczynny 6250028 Studnia publiczna Szadek nieczynny 6250006 Budynek mieszkalny PKP Szadek nieczynny 6250005 Otwór studzienny Boczki b.d. 6250105 P.P.H.U. Zbig-Rol Prusinowice czynny 6250011 d. Zakłady Przemysłu Terenowego Szadek b.d. 6250003 d. Łaźnia Miejska Szadek b.d. 6250047 Zlewnia mleka Boczki nieczynny 6250007 Stacja kolejowa Szadek nieczynny 6250040 Mieszalnia Pasz i Tucz Gęsi CEZMAR Szadek nieczynny 6250053 Wodociąg wiejski Sikucin czynny 6250055 Wodociąg miejski (I) Szadek czynny 6250058 Wodociąg miejski (II) Szadek czynny 6250001 Wodociąg miejski (III) Szadek czynny 6250088 Szkoła podstawowa Prusinowice nieczynny 6260005 Wodociąg wiejski Wola Łobudzka nieczynny 6260009 Wodociąg wiejski (1) Wilamów nieczynny 6260042 Wodociąg wiejski (2) Wilamów nieczynny 6260043 Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna Przatów Górny nieczynny 6260049 Wodociąg wiejski Łobudzice czynny 6630121 Dom Pomocy Społecznej Przatówek czynny Źródło: Regionalny Bank Danych Hydrogeologicznych nr 5 w Łodzi, Urząd Gminy i Miasta w Szadku, Starostwo Powiatowe w Zduńskiej Woli, użytkownicy obiektów Stan aktualności: sierpień 2004 12
Stopień skanalizowania zabudowy na terenie miasta Szadek ocenia się na około 40% (obszary wiejskie 1%). Gospodarka ściekowa w innych częściach gminy opiera się głównie na rozwiązaniach lokalnych (szambach), skąd nieczystości wywożone są samochodami asenizacyjnymi do oczyszczalni ścieków w Szadku. W związku z dominującym systemem odbioru ścieków przez beczkowozy należy przypuszczać, że część nieczystości nie trafia do punktu zlewnego przy oczyszczalni, lecz odprowadzana jest do gruntu. Sporadycznie występują lokalne oczyszczalnie zlokalizowane na terenach obiektów użyteczności publicznej (Szkoła Podstawowa w Prusinowicach, Dom Pomocy Społecznej w Przatówku). Dwa zakłady produkcyjne wyposażone są w podczyszczalnie ścieków (G.S. Samopomoc Chłopska w Szadku separator olejów; Ubojnia Zwierząt Handel Mięsem A. Godziński w Szadku separator tłuszczów). Separatory olejów wykorzystywane są również w funkcjonujących na terenie gminy stacjach paliw. Nieczystości po wstępnym oczyszczeniu przekazywane są do punktu zlewnego przy gminnej oczyszczalni komunalnej w Szadku. Gmina posiada program budowy kanalizacji sanitarnej dla gospodarstw indywidualnych na terenach wiejskich. Projektowana jest budowa ośmiu oczyszczalni ścieków oraz trzech pompowni obsługujących okolice miejscowości Boczki, Choszczewo, Grzybów, Górna Wola, Prusinowice, Wilamów, Łobudzice i Rzepiszew wraz z siecią doprowadzającą (łącznie 10,5 km kanalizacji grawitacyjnej i 0,7 km kanalizacji tłocznej 4 ). Gospodarka ściekowa w zabudowaniach położonych w obszarach wododziałowych oraz oddalonych od projektowanych sieci kanalizacji (około 650 gospodarstw) oparta będzie na urządzeniach asenizacji indywidualnej (biologiczne oczyszczalnie przyzagrodowe). Największym producentem nieczystości na terenie gminy jest mechanicznobiologiczna oczyszczalnia ścieków komunalnych w Szadku o aktualnej wydajności około 180 m 3 /d (max. 300 m 3 /d). Ścieki komunalne i przemysłowe odprowadzane są do rzeki Szadkówki (Pichny). W 2002 roku oczyszczalnia odprowadziła 68460 m 3 ścieków oczyszczonych 5 oraz wytworzyła 14,2 Mg odpadów 6 (w tym 11,4 Mg stanowią osady ściekowe; 1,8 Mg skratki i 1,0 Mg piasek z piaskowników). 4 Koncepcja skanalizowania gminy i miasta Szadek, 2003 5 dane Zakładu Gospodarki Komunalnej w Szadku 6 Program ochrony środowiska dla powiatu zduńskowolskiego, 2004 13
6.2. Gleby 6.2.1. Jakość gleb Warunki glebowe gminy Szadek są korzystne dla produkcji rolnej. Dominującą grupą w strukturze gleb gminy Szadek są gleby III i IV klasy bonitacyjnej, pokrywające ponad 73% powierzchni użytków rolnych. Gleby III klasy zajmują 38,3%, a IV klasy 34,7% ogólnej powierzchni użytków rolnych. Są to gleby pseudobielicowe wytworzone na piaskach słabogliniastych i gliniastych oraz glinach, gleby brunatne (także wyługowane) oraz zdegradowane czarne ziemie. Zaliczane zostały do kompleksów uprawowych pszennych bardzo dobrych i dobrych, żytnich bardzo dobrych i dobrych oraz zbożowo-pastewnych. Gleby hydrogeniczne (mady, gleby bagienne) występują głównie w dolinach rzek i cieków oraz w lokalnych zagłębieniach terenu. Obszary glebowe o najwyższej klasie bonitacyjnej występują we wschodniej części gminy w rejonie miejscowości Rzepiszew, Tarnówka, Wola Krokocka, Przatów, Wola Łobudzka oraz Prusinowice. Odsetek gleb wymagających rekultywacji na terenie gminy jest niewielki i wynosi 0,18% powierzchni gruntów ornych (16,66 ha). 6.2.2. Źródła i stopień zanieczyszczenia gleb Podstawowym źródłem zanieczyszczenia gleb jest nieracjonalna gospodarka na użytkach rolnych. Powodem degradacji może być zarówno przedawkowanie nawożenia upraw, jak ich niedostateczne nawożenie. Gleby zakwaszone powinny być regularnie wapnowane, a środki ochrony roślin stosowane zgodnie z zalecanymi dawkami. Środowisko glebowe może być też zanieczyszczone przez zagospodarowywanie we własnym zakresie ścieków bytowych na obszarach nieskanalizowanych (wylewanie ścieków na pola oraz do sieci melioracyjnej). Podobne skażenia mogą wystąpić w rejonach nielegalnych składowisk odpadów komunalnych. Lokalnie, wzdłuż szlaków drogowych o dużym natężeniu ruchu, może wystąpić zanieczyszczenie metalami ciężkimi. 14
6.3. Lasy 6.3.1. Charakterystyka lasów Powierzchnia lasów na terenie gminy 7 wynosi 3302 ha (33 km 2 ), co kształtuje wskaźnik lesistości na poziomie 21,71%. Zdecydowana większość (90%) stanowi własność Skarbu Państwa i jest administrowana przez Nadleśnictwo Poddębice (Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Łodzi). Lasy położone na gruntach prywatnych mają postać drobnych enklaw nieregularnie rozrzuconych na terenie gminy. Na terenie gminy działają następujące leśnictwa: Leśnictwo Zygry Leśnictwo Wilamów Leśnictwo Szadek Leśnictwo Jamno Leśnictwo Reduchów Układ florystyczny lasów na terenie gminy jest mało urozmaicony. W przeważającej części dominuje bór świeży, a wiodącym gatunkiem w drzewostanie jest sosna (87%). Pozostałe gatunki występują sporadycznie, co jest niekorzystne dla kształtowania ekosystemów leśnych. Ponadto na terenie gminy istnieje pięć skupisk zieleni wysokiej o charakterze parkowym (relikty parków dworskich w Boczkach i Dziadkowicach oraz parki dworskie w Lichawie, Rzepiszewie i Woli Krokockiej). 6.3.2. Zagrożenia lasów Z uwagi na przewagę wiatrów zachodnich, lasy gminy Szadek narażone są na oddziaływanie zanieczyszczeń emitowanych przez zakłady przemysłowe w Sieradzu i Zduńskiej Woli, a także przez elektrownię w Koninie i przemysł Aglomeracji Łódzkiej. Największymi producentami zanieczyszczeń pyłowo-gazowych są: Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej w Sieradzu; Elektrociepłownia Zduńska Wola w Zduńskiej Woli; Zespół Elektrowni w Koninie. Z uwagi na spadek opłacalności produkcji rolniczej i wzrost zainteresowania gospodarką leśną należy przewidywać przekształcenie funkcjonalne gruntów rolnych 7 według ewidencji gruntów U.G. i M. w Szadku stan na 27.01.2004 r. 15
najsłabszych klas bonitacyjnych i ich przeznaczenie pod dalsze zalesienia (tendencja ta jest zgodna z polityką państwa w tym zakresie). Do dalszych zalesień 8 przeznaczone jest docelowo 642 ha, co pozwoli podwyższyć wskaźnik lesistości gminy Szadek do poziomu 26%. 6.4. Surowce mineralne 6.4.1. Występowanie kopalin W południowo-wschodnim rejonie gminy Szadek znajduje się pięć rozpoznanych i udokumentowanych złóż kruszyw naturalnych. Surowcem są utwory piaszczyste i lokalnie piaszczysto-gliniaste oraz piaszczysto-pylaste, a miąższość warstwy złożowej waha się od 2,5 do 15 m. Charakterystyka poszczególnych złóż 9 przedstawia się następująco: Dziadkowice kopaliną użyteczną jest tu piasek drobnoziarnisty i średnioziarnisty z domieszką żwiru, geologiczne zasoby bilansowe określono na 287 tys. t. Złoże w znacznej części wyeksploatowane, wydobycie zaniechane. Dziadkowice II skład surowcowy jak wyżej, ustalone zasoby geologiczne (przemysłowe) 283 (240) tys. t. Złoże zagospodarowane, eksploatowane okresowo. Dziadkowice III piasek drobnoziarnisty oraz piasek żwirowy, 17 tys. t. Zaniechano eksploatacji złoża. Dziadkowice IV piasek drobny, średni i gruboziarnisty z otoczakami, lokalnie ze żwirem, miejscami zapylony i zagliniony. Szczegółowo rozpoznane zasoby geologiczne wynoszą 192 tys. t. Dziadkowice V utwory piaszczyste i piaszczysto-żwirowe, lokalnie zaglinione i zapylone. Zasoby geologiczne (przemysłowe) 215 (181) tys. t. Złoże eksploatowane, wydobycie 10 tys. t. rocznie. 8 Projekt miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego gminy Szadek w opracowaniu 9 Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce, 2003 16
6.4.2. Wpływ eksploatacji na środowisko Prowadzona eksploatacja kopaliny związana jest ze zwiększonym poziomem hałasu z uwagi na konieczność wykorzystania ciężkiego sprzętu urabiającego (koparki, spycharko-ładowarki, samochody ciężarowe). Eksploatacja odkrywkowa powoduje zmianę topografii terenu, ważne jest więc właściwa rekultywacja i zagospodarowanie powstałych skarp i wyrobisk. W bezpośrednim sąsiedztwie wyrobiska może występować także wzmożona emisja pyłów. Wszystkie wyrobiska w których zaniechano eksploatacji powinny być jak najszybciej rekultywowane, w przeciwnym razie stają się często miejscem niekontrolowanego składu odpadów. Cechą charakterystyczną dla nielegalnych wysypisk jest składowanie różnorodnych, często bardzo toksycznych odpadów (opakowania z resztkami nawozów i środków ochrony roślin, padlina, zużyte materiały ropopochodne, opony). Nieformalne składowiska śmieci powinny być na bieżąco lokalizowane i szybko uprzątnięte oraz zabezpieczone przed dalszym składowaniem. 6.5. Walory przyrodnicze Przez teren gminy Szadek przebiega północna granica biogeograficzna zasięgu jodły w Polsce. Występujące tu cenne okazy tego gatunku zostały objęte ochroną w formie rezerwatu leśnego Jamno (utworzonego w 1959 r.), położonego kilka kilometrów na zachód od Szadku w obrębie uroczyska Kobyla Jamno. Powierzchnia rezerwatu wynosi 22,35 ha, z czego ochronie częściowej podlega 21,76 ha. Za najcenniejsze drzewa uznano 27 starych egzemplarzy jodły pospolitej o wysokościach 30-40 m i obwodach pni 200-270 cm oraz 9 egzemplarzy dębu szypułkowego, 5 egzemplarzy sosny pospolitej i 1 egzemplarz brzozy brodawkowatej. Wiek drzewostanu jodłowego określa się na około 150 lat, a przeciętna wieku drzew w rezerwacie wynosi 126 lat. Piętro niskie (runo) reprezentują między innymi gruszyczka, widłak gwieździsty, widłak jałowcowy, jemioła, paprotka zwyczajna i kruszyna (dwie ostatnie podlegają ochronie częściowej). Wśród fauny ochronie podlega kilka gatunków trzmieli oraz traszka zwyczajna; cenne przyrodniczo są także zespoły siedliskowe (nory) borsuka. Ponadto na terenie gminy Szadek ochroną prawną objętych jest 24 pomników przyrody (tabela 2). 17
Tabela 2 Gmina Szadek. Pomniki przyrody Pomnik przyrody Cechy Lokalizacja Lipa drobnolistna obwód 327 cm park w m. Boczki (relikt parku dworskiego) Lipa drobnolistna obwód 227 cm park w m. Boczki (relikt parku dworskiego) Sosna czarna obwód 274 cm park w m. Boczki (relikt parku dworskiego) Tulipanowiec obwód 185 cm park w m. Boczki (relikt parku dworskiego) Świerk pospolity obwód 250 cm park w m. Boczki (relikt parku dworskiego) Lipa drobnolistna obwód 488 cm Dziadkowice (relikt parku dworskiego) Lipa drobnolistna obwód 935 cm Dziadkowice (relikt parku dworskiego) Lipa drobnolistna obwód 496 cm Dziadkowice (relikt parku dworskiego) Dąb szypułkowy obwód 415 cm Dziadkowice (relikt parku dworskiego) Lipa drobnolistna obwód 233 cm park dworski w Lichawie Lipa drobnolistna obwód 272 cm park dworski w Lichawie Jesion wyniosły obwód 320 cm park dworski w Lichawie Jesion wyniosły obwód 400 cm park dworski w Lichawie Jesion wyniosły obwód 310 cm park dworski w Rzepiszewie Jesion wyniosły obwód 305 cm park dworski w Rzepiszewie Jesion wyniosły obwód 318 cm park dworski w Rzepiszewie Jesion wyniosły obwód 260 cm park dworski w Rzepiszewie Jesion wyniosły obwód 316 cm park dworski w Rzepiszewie Jesion wyniosły obwód 255 cm park dworski w Rzepiszewie Modrzew europejski obwód 234 cm park dworski w Rzepiszewie Lipa drobnolistna obwód 295 cm park dworski w Rzepiszewie Wiąz szypułkowy obwód ok. 330 cm park dworski w Woli Krokockiej Wiąz szypułkowy obwód ok. 330 cm park dworski w Woli Krokockiej Topola biała obwód 480 cm park dworski w Woli Krokockiej Źródło: Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy i miasta Szadek Walory przyrodniczo-krajobrazowe zachodniej części gminy Szadek zostały uwzględnione w koncepcji krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska i zaliczone do strefy korytarza ekologicznego o znaczeniu krajowym numer 38k Sieradzki Warty (L i r o, 1998). W granicach gminy nie ma natomiast ostoi przyrody 10 uwzględnionych w systemie informacji przyrodniczej CORINE/NATURA 2000 (D y d u c h - F a l n i o w s k a i i n., 1999). 10 ostoja przyrodnicza wg programu CORINE biotopes funkcjonalnie wyróżniająca się jednostka ekologiczna, ważna z punktu widzenia ochrony przyrodniczego dziedzictwa Europy. Ostoje CORINE typuje się na podstawie obecności gatunków z list CORINE; podstawą utworzenia ostoi może też być wyjątkowe bogactwo pewnych grup gatunków lub pewnych typów siedlisk na określonym terenie 18
6.6. Powietrze atmosferyczne Jakość powietrza na terenie gminy Szadek jest determinowana przez wpływ lokalnych systemów centralnego ogrzewania, niewielkiego przemysłu oraz transportu i komunikacji. Dominująca część budynków ogrzewana jest węglem i koksem. W 2002 roku na obszarze gminy piece opałowe wykorzystywane były w 942 mieszkaniach (227 na terenie miasta i 715 w gospodarstwach wiejskich) 11. Ekologiczne paliwa (olej opałowy, gaz) znajdują zastosowanie jedynie w niewielkiej części zabudowań. Z uwagi na rozproszone osadnictwo zagrodowe wpływ systemów ogrzewania na jakość powietrza w gminie jest jednak niewielki; zwiększone natężenie może natomiast wystąpić na terenie miasta. Zmniejszanie emisji zanieczyszczeń ze spalania paliw stałych postępować będzie wraz z gazyfikacją gminy; w chwili obecnej należy propagować większe wykorzystania paliw ekologicznych. Wielkość i rozprzestrzenienie emisji zanieczyszczeń spowodowanych transportem drogowym nawiązuje do przebiegu i rangi dróg na obszarze gminy. Najwyższe (choć w żadnym przypadku nie przekraczające dopuszczalnych standardów) wskaźniki zanieczyszczeń notuje się wzdłuż dróg wojewódzkich nr 710 Łódź Błaszki i nr 473 Koło Łask, zaś odpowiednio niższe w rejonach dróg powiatowych 12. 6.7. Hałas Stan środowiska akustycznego gminy Szadek jest względnie dobry. Nie występują tutaj przedsiębiorstwa uciążliwe, w których używane są wytwarzające hałas systemy wentylacyjne oraz zakłady posiadające bazę transportową. W strukturze działalności (poza rolnictwem) dominują niewielkie zakłady usługowe, produkcyjne i przetwórcze. Ze względu na brak odpowiednich badań, można jedynie przypuszczać, że poziom emitowanego przez nie hałasu nie przekracza dopuszczalnych norm. Największe natężenie hałasu komunikacyjnego notuje się w bezpośrednim sąsiedztwie dróg, a wielkość emisji odpowiada natężeniu ruchu (najwyższa korytarze 11 Podstawowe informacje ze spisów powszechnych gmina miejsko-wiejska Szadek, 2003 12 Raport o stanie środowiska w województwie łódzkim w 2002 roku 19
dróg wojewódzkich nr 710 i 473). Podwyższone wskaźniki hałasu mogą być też notowane wzdłuż odcinka węglowej magistrali kolejowej, przecinającej teren gminy. Najbardziej uciążliwe są odgłosy emitowane w czasie przejazdu obciążonych składów towarowych, zwłaszcza w porze nocnej. 6.8. Pole elektromagnetyczne Źródłem pól elektromagnetycznych o charakterze liniowym i najwyższym natężeniu na terenie gminy Szadek są linie elektroenergetyczne wysokiego napięcia 220 kv Adamów Pabianice oraz 110 kv Poddębice Zduńska Wola. Niższe wskaźniki promieniowania występują wzdłuż sieci średniego napięcia 15 kv oraz sieci trakcyjnej szlaku kolejowego. Podwyższone wskaźniki promieniowania niejonizującego mogą być rejestrowane w rejonach źródeł punktowych, tzn. energetycznych stacji transformatorowych wysokiego napięcia 110/15 kv (GPZ Szadek), średniego napięcia 15/0,4 kv oraz lokalnych urządzeń rozdzielczych niskiego napięcia 0,4/0,23 kv. Podobne wartości pola elektromagnetycznego mogą występować też w najbliższym sąsiedztwie przekaźnikowych stacji bazowych telefonii komórkowej GSM 900/1800 MHz w Szadku (Przedmieście Grabowiny, Starostwo, ul. Uniejowska). Urządzenia emitujące pole elektromagnetyczne pracujące w ośrodkach medycznych, będące na wyposażeniu wojska, policji i straży pożarnej oraz używane przez indywidualnych użytkowników kanałów CB nie stanowią zagrożenia dla środowiska. Takiego zagrożenia nie stwarzają również urządzenia telefonii kablowej. 6.9. Gospodarka odpadami Problematyka gospodarki odpadami dla miasta i gminy Szadek została przedstawiona szerzej w drugiej części opracowania. Poniżej został jedynie zasygnalizowany zarys tematyki i główne zagadnienia. 20
6.9.1. Odpady przemysłowe Na terenie gminy Szadek nie funkcjonują większe, uciążliwe dla środowiska zakłady przemysłowe. Działa tu natomiast około 430 niewielkich podmiotów gospodarczych 13 o znaczeniu lokalnym. Większość z nich to niewielkie zakłady usługowe i handlowe, które wytwarzają niewielkie ilości odpadów. Odpady te w większości trafiają do strumienia odpadów komunalnych. W gminie funkcjonują też nieliczne gospodarstwa rolne, prowadzące na większą skalę hodowlę zwierząt (trzoda chlewna, bydło). 6.9.2. Odpady komunalne Na obszarze gminy w 2003 r. wytworzono i zebrano 598 Mg odpadów komunalnych. Odpady te są odbierane przez uprawnione przedsiębiorstwa, przewożone i składowane na położonym poza granicami gminy składowisku w Mostkach. Na terenie miasta Szadek oraz w pobliżu szkół wiejskich prowadzona jest od 2003 roku selektywna zbiórka odpadów w pojemnikach typu dzwon. Przygotowano siedem miejsc gromadzenia odpadów, tzw. wysepek ekologicznych (trzy wysepki na obszarze miasta, cztery we wsiach). W wyniku zbiórki w 2003 roku zebrano i przekazano do ponownego wykorzystania 6,01 Mg surowców wtórnych (szkło, papier, tworzywa syntetyczne). 6.9.3. Odpady niebezpieczne W gminie i mieście Szadek prowadzi działalność 8 podmiotów gospodarczych, posiadających zezwolenia Starosty Zduńskowolskiego na wytwarzanie odpadów niebezpiecznych. Są to głównie przedsiębiorstwa budowlane prowadzące usługi w zakresie usuwania wyrobów azbestowych oraz punkt skupu złomu i surowców wtórnych. Dotychczas nie rozwiązano problemu unieszkodliwiania odpadów niebezpiecznych. 13 Rocznik statystyczny województwa łódzkiego, 2003 21
6.10. Nadzwyczajne zagrożenia dla środowiska Za nadzwyczajne zagrożenie środowiska rozumie się zdarzenie nie będące klęską żywiołową, a mogące wywołać znaczne zniszczenie w środowisku (lub duże pogorszenie jego jakości) stwarzające niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia ludzi. Potencjalne zagrożenie środowiska gminy Szadek może wystąpić z dwóch źródeł: w czasie transportu materiałów niebezpiecznych oraz poważnej awarii miejscowych obiektów. Przez obszar gminy prowadzą drogi wojewódzkie nr 710 Łódź Błaszki i nr 473 Koło Łask, którymi przewożone są materiały niebezpieczne (głównie paliwa płynne). Ewentualna katastrofa drogowa z udziałem pojazdów przewożących materiały toksyczne, łatwopalne lub wybuchowe może doprowadzić do skażenia gleby, wód powierzchniowych i podziemnych oraz atmosfery i biosfery. Podobne niebezpieczeństwo zachodzi w rejonie przebiegającej przez teren gminy linii kolejowej Śląsk Porty, gdzie dominującym kierunkiem przewozów jest transport towarowy (także paliw płynnych) oraz na mniejszą skalę wzdłuż pozostałych dróg w gminie. Skażenie terenu może nastąpić także w wyniku awarii (pożar, eksplozja) istniejących stacji paliw i gazów płynnych. 22
6.11. Wnioski Tabela 3 Mocne strony wysoka zasobność użytkowych zasobów wodonośnych, umożliwiająca pokrycie zapotrzebowania ilościowego i jakościowego ludności wysoka jakość użytkowych poziomów wód podziemnych wystarczający stopień dużej retencji wód powierzchniowych Wnioski z analizy stanu środowiska Zasoby i jakość wód Słabe strony brak izolacyjności i niska jakość pierwszego poziomu wodonośnego deficytowe zasoby wód powierzchniowych i gruntowych niska jakość wód powierzchniowych brak monitoringu jakości wód Gospodarka wodno-ściekowa niski stopień małej retencji wód powierzchniowych niski stopień oczyszczania ścieków brak oczyszczalni ścieków dla dużej części mieszkańców słabe pokrycie terenu infrastrukturą kanalizacyjną Powietrze atmosferyczne brak uciążliwych zakładów przemysłowych niekorzystna struktura paliw w systemach grzewczych występowanie obszarów zagrożenia hałasem w obrębie szlaków komunikacyjnych Gospodarka odpadami prowadzenie selektywnej zbiórki odpadów prowadzenie akcji edukacji ekologicznej dla młodzieży szkolnej i pozostałych mieszkańców niski stopień degradacji powierzchni ziemi korzystne warunki glebowe dla produkcji rolnej niski odsetek powierzchni glebowych wymagających rekultywacji wysokie walory przyrodnicze w krajowym systemie ekologicznym korzystna struktura własności lasów zadowalający stan zdrowotny i sanitarny lasów planowane dolesienia Powierzchnia ziemi Zasoby przyrodnicze składowanie odpadów jako dominujący sposób ich unieszkodliwiania (brak spalarni, kompostowni, itp.) nierozwiązany problem unieszkodliwiania odpadów niebezpiecznych potencjalne zagrożenie erozją wietrzną powierzchni glebowych mało urozmaicony układ florystyczny lasów zagrożenia lasów przez przemysł 23
7. CELE POLITYKI EKOLOGICZNEJ GMINY Wiodącą cechą polityki ekologicznej gminy jest przyjęta w Konstytucji R.P. zasada zrównoważonego rozwoju. Jej założeniem jest prowadzenie działań zmierzających do zachowania zasobów i walorów środowiska w stanie zapewniającym trwałe możliwości korzystania z nich zarówno przez obecne, jak i przyszłe pokolenia. Jednocześnie należy mieć na uwadze zachowanie trwałości funkcjonowania procesów przyrodniczych oraz naturalnej różnorodności biologicznej. Polityka ekologiczna gminy sprowadza się do sfery racjonalnego użytkowania zasobów naturalnych i dbałości o jakość środowiska. W sferze racjonalnego użytkowania zasobów naturalnych dotyczy to przede wszystkim: A. racjonalizacji użytkowania wody: poprawy standardów zaopatrzenia w wodę poprzez budowę nowych wodociągów i modernizację istniejących; ograniczenia marnotrawstwa i strat w systemach wodnych oraz zmniejszenie deficytu wód powierzchniowych poprzez budowę nowych zbiorników retencyjnych; preferowanie zalesień na obszarach źródliskowych, infiltracyjnych i wododziałowych; budowę i modernizację oczyszczalni ścieków komunalnych; budowę kanalizacji sanitarnej. B. racjonalizacji użytkowania gleb: przeciwdziałanie przekwalifikowaniu obszarów gleb o wysokich wartościach użytkowych do wykorzystania ich na inne cele inwestycyjne; przywracanie wartości użytkowej glebom zdegradowanym. C. rekultywacji rekultywacji nieformalnych składowisk; rekultywacji wyrobisk poeksploatacyjnych; dostosowania formy zagospodarowania gleby do ich naturalnego, biologicznego potencjału. 24
D. wzbogacenia i racjonalizacji gospodarowania zasobami leśnymi stałe powiększanie zasobów leśnych poprzez realizację programów dolesień. E. ochrony zasobów kopalin wyeliminowanie wydobycia z punktów niezalegalizowanych, w odniesieniu do których istnieje system koncesjonowania. F. racjonalnej gospodarki odpadami likwidacja nieformalnych dzikich składowisk odpadów; rekultywacja składowisk niewłaściwie urządzonych oraz składowisk wyeksploatowanych; zorganizowanie regionalnej (ponadgminnej) sieci zakładów utylizacji odpadów; minimalizacja ilości powstających odpadów poprzez selektywną zbiórkę u źródła i zagospodarowanie surowców wtórnych; zorganizowanie systemu odbioru odpadów niebezpiecznych. G. ochrony powietrza atmosferycznego wprowadzenie do przemysłu i gospodarki komunalnej technologii ograniczającej emisję zanieczyszczeń (w tym bazujących na paliwach ekologicznych). H. ochrony środowiska przed nadzwyczajnymi zagrożeniami kształtowanie postaw społeczeństwa w sytuacji wystąpienia klęsk żywiołowych i nadzwyczajnych awarii. I. ochrony różnorodności biologicznej i krajobrazowej zwiększanie skuteczności ochrony na obszarach objętych programami ochrony; popularyzację wiedzy ekologicznej i motywowanie społeczności lokalnej do działań na rzecz utrzymania walorów przyrodniczych. 25
8. UWARUNKOWANIA REALIZACYJNE 8.1. Rozwiązania prawno-instytucjonalne Realizacja programu odbywać się będzie przez wykorzystanie instrumentów prawnych, finansowych i społecznych. W II Polityce ekologicznej państwa (przyjętej przez Radę Ministrów w czerwcu 2000 r. a następnie przez Sejm R. P. w sierpniu 2001 r.) ustalone zostały ważniejsze limity krajowe, związane z racjonalnym wykorzystaniem zasobów naturalnych i poprawą stanu środowiska 14. Limity te stanowią punkt odniesienia w zakresie realizacji celów wojewódzkiej, powiatowej i gminnej polityki ekologicznej: zmniejszenie wodochłonności produkcji o 50% w stosunku do stanu z 1990 r. (w przeliczeniu na PKB i wartość sprzedaną w przemyśle); ograniczenie materiałochłonności produkcji o 50% w stosunku do stanu z 1990 r. w taki sposób, aby uzyskać co najmniej średnie wielkości dla państw OECD 15 (w przeliczeniu na jednostkę produkcji, wartość produkcji lub PKB); ograniczenie zużycia energii o 50% w stosunku do stanu z 1990 r. i o 25% w stosunku do stanu z 2000 r. (w przeliczeniu jak wyżej); dwukrotne zwiększenie udziału odpadów przemysłowych odzyskiwanych i ponownie wykorzystywanych w procesach produkcyjnych w porównaniu ze stanem z 1990 r.; odzyskanie i powtórne wykorzystanie co najmniej 50% papieru i szkła z odpadów komunalnych; pełna (100%) likwidacja zrzutów ścieków nieoczyszczonych z miast i zakładów przemysłowych; zmniejszenie ładunku zanieczyszczeń odprowadzanych do wód powierzchniowych w stosunku do stanu z 1990 r. (o 50% z produkcji przemysłowej, o 30% z miejskiej i wiejskiej gospodarki komunalnej i o 30% ze spływu powierzchniowego); 14 maksymalny termin osiągnięcia wyznaczonych celów określono na 2010 rok 15 Organisation for Economic Co-operation and Development Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju 26
ograniczenie emisji pyłów o 75%, dwutlenku siarki SO 2 o 56%, tlenków azotu NO X o 31%, niemetanowych lotnych związków organicznych o 4% oraz amoniaku o 8% (wszystkie w stosunku do stanu z 1990 r.); wycofanie z użytkowania do 2005 r. etyliny i przejście na wyłączne stosowanie paliw bezołowiowych. Zgodnie z Ustawą z dnia 8.03.1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. Nr 142, poz. 1591 z późniejszymi zmianami) w kompetencjach gminy leżą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym i nie zastrzeżone aktami prawnymi na rzecz innych podmiotów, przy czym o ile prawo nie stanowi inaczej to do gminy należy rozstrzyganie o tym, czy dana sprawa ma znaczenie lokalne. W szczególności zadaniem własnym gminy jest zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty samorządowej w zakresie wymienionym w art. 7 wyżej wymienionej ustawy. Zadania samorządów gminnych obejmują między innymi: opracowanie gminnego programu ochrony środowiska; uwzględnienie warunków przyrodniczych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego (opracowania ekofizjograficzne, prognozy oddziaływania na środowisko); wspieranie zalesień i zadrzewień na gruntach o niewielkim znaczeniu dla rolnictwa (wprowadzanie zalesień do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego); uporządkowanie gospodarki ściekowej; realizację programu gospodarki odpadami (likwidacja nielegalnych składowisk); budowę małych zbiorników retencyjnych; ochronę obszarów cennych przyrodniczo (ustanawianie form ochrony przyrody takich jak obszary chronionego krajobrazu, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, stanowiska dokumentacyjne i pomniki przyrody); tworzenie pasów zieleni wysokiej wokół tras komunikacyjnych oraz obiektów uciążliwych; uwzględnienie obszarów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi (obszarów bezpośredniego i potencjalnego zagrożenia powodzią) w opracowaniach planistycznych, m.in. w miejscowych planach 27
zagospodarowania przestrzennego i decyzjach o warunkach zabudowy i zagospodarowania przestrzennego. 8.2. System finansowania Finansowanie inwestycji ekologicznych związanych z ochroną środowiska oraz gospodarką odpadami może odbywać się w oparciu o środki krajowe oraz fundusze strukturalne Unii Europejskiej. Największą instytucją realizującą politykę ekologiczną w kraju (wspomagającą jej finansowanie) jest Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW). W zakresie ochrony powierzchni ziemi przed odpadami (w tym ochrony środowiska) NFOŚiGW udziela pożyczek, dotacji i dopłat. Priorytetem są między innymi: likwidacja uciążliwych starych składowisk; zbiórka i wykorzystanie zużytych materiałów smarnych; przeciwdziałanie powstawaniu oraz unieszkodliwianie odpadów przemysłowych i niebezpiecznych; realizacja programów międzygminnych dotyczących zagospodarowania odpadów komunalnych. Analogicznie do powyższych wytycznych, w każdym województwie działalność prowadzą Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (WFOŚiGW). Przygotowują one listy zadań priorytetowych, które mogą być dofinansowane z ich środków. Zasady przeznaczania środków finansowych (narodowego, wojewódzkiego oraz powiatowych i gminnych FOŚiGW) określa Ustawa z dnia 27.04.2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62, poz. 627 z późniejszymi zmianami). Istotne znaczenie w udzielaniu wsparcia finansowego w formie bezzwrotnych dotacji i preferencyjnych pożyczek ma Eko-Fundusz. Jest to fundacja niezależna, działająca według obowiązujących w Polsce przepisów prawa. Obecnie fundatorem jest Minister Skarbu Państwa. Źródłem finansowania inwestycji ekologicznych związanych z ochroną środowiska i gospodarką odpadami mogą być też udzielane przez Bank Ochrony 28
Środowiska (BOŚ S.A.) preferencyjne kredyty (z dopłatami do oprocentowania), kredyty komercyjne jak również kredyty międzynarodowych instytucji finansowych Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju (EBOiR) i Banku Światowego. Wraz z akcesją Polski do struktur Unii Europejskiej pojawiły się możliwości finansowania inwestycji proekologicznych z funduszy strukturalnych: Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz Funduszu Spójności. Środki na inwestycje pozyskać można również z programów SAPARD i PHARE. Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego (ZPORR) to program finansowania inwestycji regionalnych i lokalnych z zakresu ochrony środowiska i gospodarki odpadami. Dotyczy on przede wszystkim rozbudowy i modernizacji składowisk odpadów komunalnych (sortownie, kompostownie, systemy zbiórki i unieszkodliwiania odpadów niebezpiecznych, likwidacja uciążliwych składowisk). Priorytetem strategii Funduszu Spójności jest przede wszystkim poprawa jakości wód powierzchniowych oraz zwiększenie dostępności wody pitnej i poprawa jej jakości (przez ograniczenie emisji zanieczyszczeń do powietrza i racjonalizację gospodarki odpadami) oraz wsparcie dla leśnictwa i służb ochrony przyrody. Program SAPARD (Rozwój i Poprawa Infrastruktury Obszarów Wiejskich) umożliwia wykorzystanie środków pomocowych Unii Europejskiej w zakresie m.in. gospodarki odpadami, odprowadzania i oczyszczania ścieków, zaopatrzenia gospodarstw wiejskich w wodę oraz jej uzdatnianie. Dotacje na inwestycje z zakresu ochrony środowiska można uzyskać również za pośrednictwem programu PHARE (Spójność Społeczna i Gospodarcza). Inne instytucje współfinansujące zadania z zakresu ochrony środowiska to: Fundacje: Environmental Know-How Fund w Warszawie; Agencja Rozwoju Komunalnego w Warszawie; Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej; Polska Agencja Rozwoju Regionalnego; Program Małych Dotacji GEF; Fundacja Wspomagania Wsi; Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej; Instytucje leasingowe: Towarzystwo Inwestycyjno-Leasingowe Ekoleasing S.A.; BEL Leasing Sp. z o.o.; 29
BISE Leasing S.A.; Centralne Towarzystwo Leasingowe S.A.; Europejski Fundusz Leasingowy Sp. z o.o. Finesco S.A. Zadania objęte niniejszym opracowaniem są spójne z priorytetami działania funduszy ekologicznych, istnieje więc realna szansa na uzyskanie wsparcia finansowego za pośrednictwem tych źródeł. 8.3. System ocen oddziaływania na środowisko (OOS) System ocen oddziaływania na środowisko (OOS) należy do ważnych prewencyjnych instrumentów prawnych. Obok planów zagospodarowania przestrzennego, instytucji opłat i kar oraz finansowania działalności proekologicznych jest podstawowym narzędziem ochrony środowiska. Jako instrument zarządzania środowiskowego stanowi uniwersalną procedurę weryfikacji planowania rozwoju, zagospodarowania przestrzennego oraz projektowania lokalnych inwestycji. Umocowaniem prawnym całej procedury postępowania w sprawie OOS jest ustawa z dnia 27.04.2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62, poz. 627 z późniejszymi zmianami). Projekty miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz prognozy ich oddziaływania wzmacniają opracowania ekofizjograficzne, stanowiące podstawę opracowania planów, dostarczających informacji na temat stanu środowiska oraz jego funkcjonalności. Postępowanie w sprawie OOS dotyczy także procedur lokalizacyjnych przedsięwzięć inwestycyjnych mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz takich, dla których postanowieniem właściwego organu (wojewoda) wymagany jest raport o takim oddziaływaniu. Bardzo ważnym elementem procedury OOS jest udział społeczeństwa. Ustawa Prawo ochrony środowiska gwarantuje każdemu dostęp do informacji o środowisku oraz prawo do konsultacji i negocjacji społecznych. 30
8.4. Planowanie przestrzenne Ustawa z dnia 13.02.2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr 15 poz. 139 z późniejszymi zmianami) wzmacnia pod względem merytorycznym i prawnym plan zagospodarowania przestrzennego, m.in. poprzez nadanie mu rangi nadrzędnej w stosunku do studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. Z drugiej strony, utrzymanie zasady o braku konieczności sporządzania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego spowoduje rozszerzenie możliwości ustalania lokalizacji inwestycji na podstawie decyzji administracyjnych wydanych bez oparcia o plan miejscowy. W rezultacie może to niejednokrotnie oznaczać prymat interesu indywidualnego nad dobrem ogółu. 8.5. Monitoring Wdrażanie programu wymaga kontroli i oceny stopnia jego realizacji z punktu widzenia postawionych celów. Szczególnie ważny jest monitoring stanu środowiska. Badanie stanu środowiska realizowane jest w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska, który jest systemem pozyskiwania, gromadzenia, przetwarzania i udostępniania informacji o środowisku pozwalającym na ocenę prawidłowości realizowanej polityki ekologicznej. System państwowego monitoringu środowiska koordynują organy Inspekcji Ochrony Środowiska. Celem państwowego monitoringu jest zapewnienie skuteczności działań na rzecz ochrony środowiska oraz ocena realizacji międzynarodowych zobowiązań wynikających z podpisanych przez Polskę konwencji. Państwowy monitoring środowiska tworzą stacje i stanowiska pomiarowe w sieci krajowej, regionalnej i lokalnej. Obejmuje następujące bloki tematyczne: powietrze atmosferyczne (imisja zanieczyszczeń); wody powierzchniowe (rzeki, jeziora, zbiorniki zaporowe); wody podziemne (jakość i zagrożenia wód); gleby; hałas (przemysłowy, komunikacyjny); przyroda (stan zasobów przyrody, formy ochrony, lasy). 31