Elbląg, 2013 04 09 Seksualność osoby niepełnosprawnej w świetle prawa przygotowała : Marzenna Sikorska prokurator Prokuratury Okręgowej w Elblągu I. Ubezwłasnowolnienie ( kodeks cywilny ) 1. Pojęcie zdolności do czynności prawnych Zdolność do czynności prawnych - możliwość dokonywania czynności ( jednostronnych, dwustronnych ) które mają znaczenie prawne, - pełna zdolność do czynności prawnych - osoby fizyczne po ukończeniu 18 lat - ograniczona zdolność do czynności prawnych - osoby fizyczne małoletnie po ukończeniu 13 lat. Osoby niepełnosprawne intelektualnie, pełnoletnie, nie ubezwłasnowolnione, posiadają pełną zdolność do czynności prawnych, nikt nie może ich zastępować w podejmowaniu decyzji, działać za nich, składać za nich podpisu itp. ( także rodzice i opiekunowie ) Wszelkie czynności prawne powinny być podejmowane świadomie i z rozeznaniem ; wedle art. 82 kc oświadczenie woli złożone przez osobę, która z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego, lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli jest nieważne. Choroby psychiczne, niedorozwój umysłowy ( zwłaszcza stopnia znacznego ) mogą powodować, że osoby nim dotknięte nie rozumieją otaczającej rzeczywistości, nie są w stanie decydować o sobie w żadnym zakresie, potrzebują osoby, która działałaby w ich imieniu. Instytucją służącą realizacji tych celów jest ubezwłasnowolnienie. 2. Przesłanki ubezwłasnowolnienia zdrowotne ( choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, innego rodzaju zaburzenia psychiczne, pijaństwo, narkomania, ale również choroba Alzheimera, zespoły otępienne itp. ) celowościowe ( celem ubezwłasnowolnienia jest poprawa sposobu funkcjonowania osoby chorej w codziennym życiu, ochrona jej interesów osobistych, majątkowych, niesienie jej pomocy ; może być orzeczone wyłącznie dla dobra i w interesie osoby chorej, nigdy zaś w interesie osób drugich ; jest to instytucja drastycznie ingerująca w podstawowe prawa i wolności człowieka, a zatem winna być stosowana z rozwagą i tylko wtedy gdy inne przewidziane prawem środki okażą się nieskuteczne, 1 Seksualność osoby niepełnosprawnej w świetle prawa
Ubezwłasnowolnienie nie jest więc konieczne nawet gdy względy zdrowotne za tym przemawiają, o ile osoba chora, czy niepełnosprawna ma ustabilizowaną sytuację rodzinną, osobistą, zapewnioną opiekę i wsparcie, i nie ma istotnych spraw wymagających samodzielnego działania. 3. Rodzaje ubezwłasnowolnienia art. 13 kc można ubezwłasnowolnić całkowicie osobę która ukończyła 13 lat, jeśli z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem art.16 kc można ubezwłasnowolnić częściowo osobę pełnoletnią z tych samych przyczyn, jeśli stan jej zdrowia nie wymaga ubezwłasnowolnienia całkowitego lecz potrzebna jest jej pomoc do prowadzenia spraw. Ubezwłasnowolnienie całkowite ubezwłasnowolniony całkowicie nie posiada zdolności do czynności prawnych (czynność prawna przez nią dokonana jest nieważna ) sąd ustanawia dla takiej osoby opiekuna prawnego, który jest przedstawicielem ustawowym ubezwłasnowolnionego, opiekun podejmuje wszelkie decyzje za podopiecznego, działa na jego rzecz i w jego imieniu ubezwłasnowolniony całkowicie nie może zawrzeć umów, zaciągać zobowiązań, zawrzeć małżeństwa, głosować, traci władzę rodzicielską, nie może decydować o leczeniu np. psychiatrycznym ( decyduje opiekun lub sąd ) sporządzić testamentu, przyjąć spadku, nawiązać stosunku pracy, dysponować dochodami, może jedynie zawierać umowy w drobnych bieżących sprawach życia codziennego ( drobne zakupy ), umowy te są ważne z chwilą dokonania, chyba że pociągają za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych Opiekun ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną niewłaściwym wykonywaniem opieki nad ubezwłasnowolnionym lub jego majątkiem, odpowiada też za szkody wyrządzone przez podopiecznego ale tylko jeśli poszkodowany udowodni tzw. winę w nadzorze ( w trybie postępowania cywilnego ) Ubezwłasnowolnienie częściowe ubezwłasnowolniony częściowo posiada ograniczoną zdolność do czynności prawnych sąd ustanawia dla ubezwłasnowolnionego częściowo kuratora, przy czym kurator generalnie powołany jest do udzielania pomocy, potwierdzania czynności ubezwłasnowolnionego częściowo, udzielania zgody na dokonywanie poszczególnych czynności ; szczegółowy zakres uprawnień kuratora zawsze określa sąd np. może przekazać zarząd majątkiem lub nie, przyznać prawo reprezentowania lub nie, ubezwłasnowolniony częściowo może za zgodą kuratora zawierać umowy lub po potwierdzeniu czynności przez kuratora, dysponować dochodem, nawiązać stosunek pracy, zawrzeć za zgodą sądu małżeństwo, jednak traci władzę 2 Seksualność osoby niepełnosprawnej w świetle prawa
rodzicielską głosowania, nad dziećmi, nie może sporządzić testamentu, nie ma prawa Wspólne przepisy dla kuratora i opiekuna składają sądowi sprawozdania ze sposobu sprawowania opieki lub kurateli z częstotliwością określoną przez sąd, we wszystkich ważniejszych sprawach ( osobistych, majątkowych ) muszą uzyskać zgodę sądu, sąd udziela wskazówek lub poleceń, co do zasady sprawują powierzoną funkcję bez wynagrodzenia, kandydaci najlepiej rodzina, ale także osoby obce, np. pracownik socjalny, pracownik dps i inni może się zrzec funkcji, może być zmieniony ( gdy np. nienależycie wypełnia swoja funkcję ) 3. Postępowanie w sprawach o ubezwłasnowolnienie uprawnieni do złożenia wniosku ( małżonek, krewni w linii prostej, rodzeństwo, przedstawiciel ustawowy, prokurator ) właściwy Sąd Okręgowy V Wydział Cywilny Rodzinny w Elblągu prokurator składa wnioski zazwyczaj w odniesieniu do osób samotnych, opuszczonych, przebywających w dps, lub przebywających w swoim środowisku ale pozbawionych opieki, wykorzystywanych finansowo, zaniedbanych zdrowotnie, itp. każde postępowanie przy udziale prokuratora, organizacja społeczna do zadań której należy pomoc i wsparcie dla osób niepełnosprawnych, lub prowadząca działalność na rzecz praw człowieka może zgłosić się do udziału w postępowaniu małżonek osoby, której postępowanie dotyczy jest uczestnikiem mocy prawa, w toku postępowania osoba której ono dotyczy musi być wysłuchana przez sąd, choćby była to tylko próba wysłuchania w siedzibie sądu, lub poza siedzibą, w miejscu zamieszkania lub pobytu, wysłuchanie powinno odbyć się przy udziale biegłych obowiązkowe badanie i opinia biegłych : lekarza psychiatry lub neurologa oraz biegłego psychologa, przesłuchanie wnioskodawcy, jeśli wymaga tego stan chorego - kurator na czas postępowania, orzeczenie, prawomocność, zaskarżenie, apelację może złożyć sam ubezwłasnowolniony II etap - postępowanie przed sądem rodzinnym o ustanowienie opieki lub kurateli ( bezpłatne, z urzędu ) * Ubezwłasnowolnienie nie jest orzekane na zawsze można zmienić lub uchylić w zależności od zmiany stanu zdrowia * Sam ubezwłasnowolniony ( nawet całkowicie )może złożyć wniosek o uchylenie lub zmianę uprzednio orzeczonego ubezwłasnowolnienia. 3 Seksualność osoby niepełnosprawnej w świetle prawa
* Informacja o ubezwłasnowolnieniu jest przekazywana do właściwego urzędu gminy. II. Małżeństwo ( kodeks rodzinny i opiekuńczy ) - art. 11 kriop nie może zawrzeć małżeństwa osoba ubezwłasnowolniona całkowicie ( jest to bezwzględna przeszkoda małżeńska podobnie jak np. bigamia ; wiek, pokrewieństwo, choroba psychiczna to przeszkody względne ) - unieważnienia małżeństwa z powodu ubezwłasnowolnienia może żądać każdy z małżonków - ubezwłasnowolnienie częściowe nie jest więc przeszkodą małżeńską ale ; - art. 12 kriop stanowi, że nie może zawrzeć małżeństwa osoba dotknięta chorobą psychiczną, albo niedorozwojem umysłowym. Jeżeli jednak stan zdrowia lub umysłu takiej osoby nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa i jeżeli osoba ta nie została ubezwłasnowolniona całkowicie sąd może jej zezwolić na zawarcie małżeństwa - unieważnienia małżeństwa z powodu niedorozwoju umysłowego lub choroby psychicznej może żądać każdy z małżonków, - art. 1 kriop małżeństwo jest zawarte gdy mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem USC oświadczenia, że wstępują w związek małżeński * osoby zamierzające zawrzeć małżeństwo składają dokumenty, w tym * pisemne zapewnienie, że nie wiedzą o przeszkodach * następuje miesięczny okres wyczekiwania - art. 5 kriop kierownik USC, który dowiedział się o istnieniu okoliczności wyłączającej zawarcie małżeństwa odmówi przyjęcia oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński, a w razie wątpliwości zwróci się do sądu o rozstrzygniecie czy małżeństwo może być zawarte, odmowa przyjęcia oświadczenia ma formę pisma, w którym kierownik USC informuje zainteresowanych o odmowie przyjęcia oświadczenia, podaje powody odmowy, poucza o możliwości zwrócenia się o rozstrzygnięcie, w terminie 14 dni, do sądu ; pismo nie jest decyzją administracyjną, III. Osoba niepełnosprawna intelektualnie jako ofiara i sprawca przestępstw o charakterze seksualnym ( kodeks karny ) Rozdział XXV kodeksu karnego Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności art. 197kk gwałt art. 198 kk współżycie płciowe z osobą w stanie ograniczonej poczytalności : kto wykorzystując bezradność innej osoby lub wynikający z upośledzenia umysłowego lub choroby psychicznej brak zdolności tej osoby do rozpoznania znaczenia czynu i pokierowania swoim postępowaniem doprowadza ją do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności ( ) ( 6 m-cy 8 lat ) art.199 kk wymuszenie współżycia płciowego na osobie podległej art.200 kk pedofilia 4 Seksualność osoby niepełnosprawnej w świetle prawa
art. 201 kazirodztwo art. 202 rozpowszechnianie pornografii art. 203 oprowadzenie do uprawiania prostytucji art. 204 stręczycielstwo Czyny z art. 197, 199, 198 ścigane na wniosek, ale z art. 198 tylko wtedy gdy stan ofiary nie jest wynikiem trwałych zaburzeń psychicznych, w tym przypadku z urzędu Wniosek o ściganie może być cofnięty za zgodą sądu lub prokuratora ; nie można cofnąć wniosku w przypadku przestępstwa zgwałcenia 1. Osoba niepełnosprawna intelektualnie jako ofiara przestępstwa o charakterze seksualnym ( pokrzywdzony ) art. 51 2 kpk jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo jego prawa wykonuje przedstawiciel ustawowy, albo osoba pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje art. 51 3 kpk jeżeli pokrzywdzonym jest osoba nieporadna w szczególności ze względu na wiek lub stan zdrowia ( dorosła, nie ubezwłasnowolniona ) jego prawa może wykonywać osoba, pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje. - przedstawiciel ustawowy ( lub opiekun faktyczny ) składa wniosek o ściganie i wykonuje w toku postępowania wszelkie prawa procesowe pokrzywdzonego, - przy czynnościach przewidziane dla świadka pokrzywdzony działa osobiście, jednak przedstawiciel ustawowy ( lub opiekun faktyczny ) powinien być obecny przy przesłuchaniu, - świadek ( pokrzywdzony ) nie może sprzeciwić się oględzinom ( ciała ) i badaniom nie połączonym z zabiegiem chirurgicznym lub obserwacją w zakładzie psychiatrycznym, jeżeli od stanu zdrowia świadka ( pokrzywdzonego ) zależy karalność czynu np. badanie ginekologiczne w przypadku pokrzywdzonych przestępstwami seksualnymi - ich przeprowadzeniu nie może sprzeciwić się ani pokrzywdzony, ani jego przedstawiciel ustawowy, ani opiekun decyduje organ procesowy. - oględziny i badania dla celów dowodowych za zgodą - świadek co do którego istnieją wątpliwości co do stanu jego zdrowia psychicznego, stanu jego rozwoju umysłowego ( ) nie może sprzeciwić się przesłuchaniu z udziałem lekarza lub psychologa. - w określonych wypadkach pokrzywdzony może działać przy pomocy pełnomocnika ( z wyboru lub urzędu ), pełnomocnik : radca prawny lub adwokat 2. Osoba niepełnosprawna intelektualnie jako sprawca przestępstwa o charakterze seksualnym ( podejrzany ) Pojęcie winy, pojęcie przestępstwa, cele postępowania karnego art. 1 1 kk odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia 2 nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu, Cel ustalenie czy popełniono czyn zabroniony, ustalenia sprawcy czynu i czy czyn jest przestępstwem to jest czy można sprawcy przypisać winę, 5 Seksualność osoby niepełnosprawnej w świetle prawa
nie można przypisać winy np. sprawcy małoletniemu lub niepoczytalnemu Osoba niepełnosprawna intelektualnie podejrzana o popełnienie przestępstwa podlega co do zasady tym samym regułom postępowania karnego co osoba sprawa intelektualnie, to znaczy, - zostaną wykonane w stosunku do niej wszelkie czynności procesowe, które organ procesowy wykonuje w stosunku do podejrzanego ( przedstawienie zarzutu, przesłuchanie ) ponadto osoba taka : - ma obowiązek poddać się oględzinom zewnętrznym ciała i innym badaniom niepołączonym z naruszeniem integralności ciała ( wolno pobrać odciski, fotografować, okazać itp. ) - ma obowiązek poddać się badaniom psychologicznym, psychiatrycznym, badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na ciele ( bez chirurgicznych) pod warunkiem że są dokonywane przez uprawnionego pracownika służby zdrowia w odpowiednich warunkach ( np. pobranie krwi, włosów, wydzielin ) - ma obowiązek poddać się pobraniu przez f- sza policji wymazu ze śluzówki, - jeżeli organ procesowy w toku czynności z udziałem domniemanego sprawcy poweźmie wątpliwości co do stanu jego zdrowia psychicznego czy stopnia rozwoju intelektualnego, zasięga opinii biegłych lekarzy psychiatrów. ale : - art. 76 kpk jeżeli oskarżony jest nieletni lub ubezwłasnowolniony jego przedstawiciel ustawowy lub osoba pod pieczą, której pozostaje może podejmować na jego korzyść wszelkie czynności procesowe, a w szczególności wnosić środki zaskarżenia, składać wnioski oraz ustanowić obrońcę. - art. 79 kpk jeżeli zachodzi uzasadniona wątpliwość co do poczytalności podejrzanego obowiązkowo musi mieć obrońcę, jeśli nie ma z wyboru, sąd mu wyznaczy z urzędu * w takich sytuacjach udział obrońcy w rozprawie jest obowiązkowy * obrońcą musi być adwokat Pojęcie niepoczytalności, ograniczonej poczytalności Orzeczone przez sąd ubezwłasnowolnienie, nawet całkowite, nie przesądza o poczytalności ( bądź braku poczytalności ) sprawcy czynu zabronionego, a co za tym idzie, o jego odpowiedzialności karnej. Kwestia poczytalności ( lub jej braku ) w chwili czynu musi być każdorazowo ustalona w toku postępowania karnego. Okoliczność tę ustala sąd i prokurator po uzyskaniu opinii biegłych lekarzy psychiatrów, czasem seksuologów, oraz psychologów - opinia po jednorazowym badaniu - opinia po badaniu połączonym z obserwacją w zakładzie psychiatrycznym ( zazwyczaj w przypadku najpoważniejszych przestępstw ) art. 31 1 kk nie popełnia przestępstwa kto z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem 6 Seksualność osoby niepełnosprawnej w świetle prawa
( tzw. zniesiona poczytalność - osoba działająca w tych warunkach popełnia czyn zabroniony ale czyn ten nie jest przestępstwem ze względu na brak winy ; postępowanie karne prowadzone przeciwko takiej osobie musi być umorzone przez prokuratora lub sąd - co do zasady postępowanie jest umarzane przez prokuratora na etapie postępowania przygotowawczego, - postępowanie umarza sąd o ile zachodzi potrzeba zastosowania środka zabezpieczającego tzw. internacji ) w postaci umieszczenia w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym ( gdy czyn charakteryzuje się znacznym stopniem szkodliwości społecznej i istnieje poważne niebezpieczeństwo że niepoczytalny sprawca dopuści się takiego czynu ponownie ) - umieszczenie w zakładzie bezterminowe, - sąd zasięga opinii co do zasadności dalszego stosowania środka co około pół roku, 2 jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania postępowaniem była ograniczona w stopniu znacznym sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary ( ograniczona poczytalność mamy do czynienia z przestępstwem, ale stan osoby jest istotną okolicznością łagodzącą, która musi być wzięta przez sąd pod uwagę przy wymierzaniu kary ) co do takiego sprawcy sąd może zastosować różnego rodzaju środki zabezpieczające : - orzec odbywanie kary w zakładzie karnym w którym stosuje się szczególne środki lecznicze lub rehabilitacyjne - może skierować sprawcę, po odbyciu kary na leczenie ambulatoryjne lub w zakładzie zamkniętym celem przeprowadzenia psychoterapii lub terapii farmakologicznej, jeżeli przestępstwo popełnione zostało w związku z zaburzeniem preferencji seksualnych ( pedofilia ), - w przypadku kary warunkowo zawieszonej sąd może zobowiązać sprawcę do poddania się leczeniu - odwykowemu, rehabilitacyjnemu albo oddziaływaniom terapeutycznym 7 Seksualność osoby niepełnosprawnej w świetle prawa