Janusz Heitzman 32. PSYCHIATRIA SĄDOWA I ORZECZNICTWO

Janusz Heitzman 32. PSYCHIATRIA SĄDOWA I ORZECZNICTWO Poza diagnozowaniem, leczeniem, rehabilitacją i profilaktyką, do obowiązków lekarza należy również wydawanie orzeczeń i opinii. Nie wystarczy jednak być dobrym klinicystą, aby wydać prawidłową opinię. Konieczna do tego jest znajomość zasad orzecznictwa i aktualnych przepisów regulowanych najczęściej ustawowo. Orzekaniem i opiniowaniem o stanie zdrowia psychicznego i jego konsekwencjach zajmują się niemal wyłącznie psychiatrzy, choć gdy nie da się ściśle oddzielić zaburzeń psychicznych od somatycznych, w kompleksowej ocenie stanu zdrowia mogą wypowiadać się lekarze innych specjalności najczęściej medycyny sądowej. Zazwyczaj jednak posiłkują się oni opiniami psychiatrów lub psychologów albo zasięgają u nich stosownych konsultacji. O ile medycyna sądowa jest kompetentna do wielospecjalistycznej oceny stanu somatycznego, o tyle psychiatria ze względu na swoją odrębność zaraz po niej przekazuje swoje spostrzeżenia instytucjom wymiaru sprawiedliwości, zakładom ubezpieczeniowym czy specyficznym grupom pracodawców. Dotyczy to najczęściej badania podejrzanych lub oskarżonych, ofiar przestępstw, ustalania czasowej lub stałej niezdolności do pracy, przydatności do pracy w specyficznych zawodach, np. kierowcy, policjanta, pracownika ochrony itp. Zdarza się również, że gdy sąd ma wątpliwości co do stanu zdrowia psychicznego świadka, wzywa biegłego psychiatrę lub psychologa do udziału w rozprawie, aby na podstawie obserwacji świadka i jego zeznań określili jego stan psychiczny w aspekcie zdolności do udziału w postępowaniu procesowym. Psychiatria sądowa powstała na potrzeby wymiaru sprawiedliwości, w szczególności opiniowania, wykorzystującego specjalistyczną wiedzę psychiatryczną. Niekiedy próbuje się używać nazw: psychiatria prawna, psychiatria kryminalna. Psychiatria sądowa wyrasta z psychiatrii klinicznej i jest z nią ściśle związana. Trudno wyobrazić sobie biegłego, który nie miałby gruntownego wykształcenia klinicznego. Równocześnie jednak w tym użytkowym kierunku psychiatrii posiłkujemy się pojęciami nieznanymi w lecznictwie, np.: poczytalność, niepoczytalność, zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swym postępowaniem itp. Wymaga to od lekarza, który chce zająć się tą dziedziną, dodatkowego specjalistycznego przygotowania i znajomości przynajmniej podstawowych zasad prawnych. Nawet 737

bardzo wybitny klinicysta może okazać się bezradny, podejmując funkcję biegłego lub konsultanta zarówno w sprawach karnych, jak i cywilnych. O ile psychiatria kliniczna zajmuje się wykrywaniem i badaniem zaburzeń czynności psychicznych w celu ich usuwania (terapia) i zapobiegania im (profilaktyka), o tyle psychiatria kryminalna musi ustalać te przesłanki, od których prawo karne uzależnia konsekwencje prawne. Choć psychiatria sądowa w praktyce zajmuje się opiniowaniem, to jednak przez to, że stara się zaliczyć konkretne zjawiska psychiczne do odpowiednich kategorii psychiatryczno-prawnych, spełnia funkcje normatywne, wypracowujące kryteria ocen dla orzecznictwa psychiatrycznego. Wzorowane na innych europejskich przepisach prawnych polskie przepisy utrzymują zasadę powoływania biegłych przez sąd lub prokuratora i są zgodne z międzynarodowymi standardami wyrażonymi w konwencjach gwarantujących prawa człowieka. Psychiatria sądowa jest prawie tak samo stara, jak prawo. Już w pierwszych kodeksach przyjmowano brak odpowiedzialności sprawców, którzy wykazywali zaburzenia psychiczne lub głęboki niedorozwój umysłowy. Również wszystkie obecnie obowiązujące kodeksy uznają zasadę niepoczytalności osób chorych. Wiele krajów, w tym Polska, uwzględnia również możliwość przyjmowania poczytalności zmniejszonej. Nie tylko kodeksy prawne regulują tryb i zasady związane z powoływaniem biegłych i wydawaniem opinii. Dużą rolę odgrywają tu przepisy wprowadzone przez Ustawę o ochronie zdrowia psychicznego. W myśl jej postanowień nie wolno w dokumentacji dotyczącej badań i przebiegu leczenia, ale i w dokumentacji wydanej na żądanie uprawnionego organu państwowego (opiniach sądowo-psychiatrycznych), utrwalać oświadczeń osoby badanej, obejmujących przyznanie się do popełnienia czynu zabronionego. W praktyce dotyczy to przyznawania się biegłemu po raz pierwszy do popełnienia czynu, często nie objętego aktualnie toczącym się postępowaniem. Choć biegły może pytać o wszystko, co jest mu potrzebne do oceny stanu zdrowia psychicznego badanego, nie wolno mu pytać, czy badany popełnił zarzucany mu czyn. Nawet jeśli badany przyznaje się do popełnienia przestępstwa, biegły nie może tego faktu zapisać w opinii. Zadaniem biegłego jest bowiem obiektywna i zgodna ze stanem wiedzy ocena stanu psychicznego, ocena zdolności rozpoznania znaczenia czynu i pokierowania postępowaniem, a nie pomaganie organom procesowym w ustalaniu, czy badany jest, czy nie jest sprawcą czynu. Gdy lekarz, niezależnie czy występuje w roli biegłego czy też nie, uzyska od badanego informacje, których zachowanie w tajemnicy może stanowić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia pacjenta (badanego) lub innych osób, zgodnie z Ustawą o zawodzie lekarza (art. 40) nie ma obowiązku zachowania ich w tajemnicy. Przy tej okazji warto wspomnieć o tym przepisie Ustawy o ochronie zdrowia psychicznego (art. 52), który zabrania przesłuchiwania osób, które z racji swojego 738

zawodu są zobowiązane do zachowania tajemnicy (podobnie jak obrońcy i duchownego) na okoliczność przyznania się osoby z zaburzeniami psychicznymi do popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary. Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego jednoznacznie określa, że badania sądowo-psychiatryczne mogą odbywać się w pomieszczeniach służby zdrowia, a nie na terenie sądu, prokuratury czy policji. OPINIOWANIE W SPRAWACH KARNYCH Zasadom powoływania biegłych w sprawach karnych oraz warunkom, jakim podlega wydawanie opinii, w tym opinii dotyczących oceny stanu psychicznego, poświęcone są artykuły 193-206 kodeksu postępowania karnego z 1997 roku. Kładą one nacisk zarówno na indywidualną odpowiedzialność biegłego za wydaną opinię niezależnie od liczby biegłych, jak i rodzaju reprezentowanych przez nich instytucji. Choć kodeks dopuszcza możliwość zwrócenia się o wydanie opinii do instytucji naukowej lub specjalistycznej, na pierwszym miejscu stawia możliwość zasięgnięcia opinii biegłego albo biegłych. Nie ma prymatu opinii instytucji nad opinią indywidualną biegłych. Choć biegli podpisują opinię w zespole przynajmniej dwóch osób, każda z nich podpisując opinię bierze indywidualną odpowiedzialność za zawartą w niej treść. Ma to swoje konsekwencje nie tylko w konieczności indywidualnego potwierdzania w sądzie treści opinii, ale i indywidualnej odpowiedzialności za przedstawienie opinii fałszywej (art. 233 4 kk). Odpowiednie przepisy dotyczące biegłych zawarte są w rozdziale 22 kodeksu postępowania karnego Biegli, tłumacze, specjaliści. Art. 193 1. Jeżeli stwierdzenie okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wymaga wiadomości specjalnych, zasięga się opinii biegłego albo biegłych. 2. W celu wydania opinii można też zwrócić się do instytucji naukowej lub specjalistycznej. 3.W wypadku powołania biegłych z zakresu różnych specjalności, o tym, czy mają oni przeprowadzić badania wspólnie i wydać jedną wspólną opinię, czy opinie odrębne, rozstrzyga organ procesowy powołujący biegłych. Art. 194. O dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego wydaje się postanowienie, w którym należy wskazać: 1) imię, nazwisko i specjalność biegłego lub biegłych, a w wypadku opinii instytucji, w razie potrzeby, specjalność i kwalifikacje osób, które powinny wziąć udział w przeprowadzeniu ekspertyzy, 739

2) przedmiot i zakres ekspertyzy ze sformułowaniem, w miarę potrzeby, pytań szczegółowych, 3) termin dostarczenia opinii. Art. 195. Do pełnienia czynności biegłego jest obowiązany nie tylko biegły sądowy, lecz także osoba, o której wiadomo, że ma odpowiednią wiedzę w danej dziedzinie. Art. 198 1. W miarę potrzeby udostępnia się biegłemu akta sprawy i wzywa się go do udziału w przeprowadzeniu dowodów. 2. Organ procesowy może zastrzec swoją obecność przy przeprowadzaniu przez biegłego niektórych lub wszystkich badań, jeżeli nie wpłynie to ujemnie na wynik badania. 3. W razie potrzeby organ procesowy może wprowadzić zmiany co do zakresu ekspertyzy lub postawionych pytań oraz stawiać pytania dodatkowe. Art 199. Złożone wobec biegłego albo wobec lekarza udzielającego pomocy medycznej oświadczenia oskarżonego, dotyczące zarzucanego mu czynu, nie mogą stanowić dowodu. Wśród obowiązujących przepisów procedury karnej, innych niż te, które zawarte są w rozdziale 22 kodeksu postępowania karnego, uwagę zwraca art. 74 kpk, zgodnie z którym oskarżony jest obowiązany m.in. poddać się badaniom psychiatrycznym i psychologicznym, pod warunkiem że dokonywane są przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia z zachowaniem wskazań wiedzy lekarskiej i nie zagrażają one zdrowiu oskarżonego. Obowiązek poddania się badaniu psychiatrycznemu i psychologicznemu wydaje się być zasadny, zapobiec to może trafianiu osób chorych psychicznie do zakładów karnych. Na badania takie nie godzą się w dużej części osoby chore psychicznie, kierujące się motywacją urojeniową które w żadnym przypadku nie powinny przebywać w zakładach karnych. Argumenty, iż trudno przeprowadzić badanie psychiatryczne czy psychologiczne z kimś, kto sobie tego nie życzy, a zwłaszcza zastosować metody testowe, nie oznaczają jednak, że badanie takie jest niemożliwe. Sama obserwacja zachowania badanego, jego wypowiedzi, rozmowa z nim mogą okazać się wystarczające do postawienia trafnej diagnozy psychiatryczno-psychologicznej. DOWÓD Z OPINII Postanowienie o wydaniu opinii nie wiąże się jedynie z uzyskaniem wiadomości specjalnych (opartych na specjalistycznej wiedzy i praktyce). Dopuszczenie dowodu z opinii (opinia jest jednym z dowodów w sprawie podlegającym swobodnej ocenie organu procesowego) wynika z przesłanki, że bez tych wiadomości nie można w sposób istotny rozstrzygnąć sprawy. Organ procesowy (sąd, prokuratura) oceniając opinię nie czyni tego w sposób dowolny. Poza zasadami logiki i 740

poprawności wnioskowania organ procesowy ocenia opinię pod względem zgodności z doświadczeniem życiowym i wiedzą ogólną która choć nie jest wiedzą specjalistyczną (zawierającą wiadomości specjalne), obejmuje pewien jej zakres. Organ procesowy, wydając postanowienie o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego (na wniosek stron lub z urzędu) wskazuje imię, nazwisko i specjalność biegłego, nazwę i siedzibę instytucji (o ile zwraca się o opinie do instytucji), określa przedmiot, zakres i termin wykonania ekspertyzy i w razie potrzeby formułuje pytania (art. 194 kpk). Biegły składa opinię ustnie, do protokołu lub na piśmie. Opinia taka musi zawierać sprawozdanie z wykonanych czynności oraz oparte na nich wnioski. Kodeks postępowania karnego precyzuje powyższe zagadnienia w następujący sposób: Art 200 1. W zależności od polecenia organu procesowego biegły składa opinię ustnie lub na piśmie. 2. Opinia powinna zawierać: 1) imię, nazwisko, stopień i tytuł naukowy, specjalność i stanowisko zawodowe biegłego, 2) imiona i nazwiska oraz pozostałe dane innych osób, które uczestniczyły w przeprowadzeniu ekspertyzy, ze wskazaniem czynności dokonanych przez każdą z nich, 3) w wypadku opinii instytucji także pełną nazwę i siedzibę instytucji, 4) czas przeprowadzonych badań oraz datę wydania opinii, 5) sprawozdanie z przeprowadzonych czynności i spostrzeżeń oraz oparte na nich wnioski, 6) podpisy wszystkich biegłych, którzy uczestniczyli w wydaniu opinii. 3. Osoby, które brały udział w wydaniu opinii, mogą być, w razie potrzeby, przesłuchiwane w charakterze biegłych, a osoby, które uczestniczyły tylko w badaniach w charakterze świadków. Art. 201. Jeżeli opinia jest niepełna lub niejasna albo gdy zachodzi sprzeczność w samej opinii lub między różnymi opiniami w tej samej sprawie, można wezwać ponownie tych samych biegłych lub powołać innych. Art 202 1. W celu wydania opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, powołuje co najmniej dwóch biegłych lekarzy psychiatrów. 2. Na wniosek psychiatrów do udziału w wydaniu opinii powołuje się ponadto biegłego lub biegłych innej specjalności. 3. Biegli nie mogą pozostawać ze sobą w związku małżeńskim, ani w innym stosunku, który mógłby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do ich samodzielności. 4. Opinia psychiatrów powinna zawierać stwierdzenia dotyczące zarówno poczytalności oskarżonego w chwili popełnienia czynu, jak i jego aktualnego stanu zdrowia psychicznego oraz 741

zdolności do udziału w postępowaniu, a w razie potrzeby co do okoliczności wymienionych w art. 93 kodeksu karnego. Art 203 1. W razie zgłoszenia przez biegłych takiej konieczności badanie psychiatryczne oskarżonego może być połączone z obserwacją w zakładzie leczniczym. 2. Orzeka o tym sąd, określając miejsce obserwacji. W postępowaniu przygotowawczym sąd orzeka na wniosek prokuratora. 3. Obserwacja w zakładzie leczniczym nie powinna trwać dłużej niż 6 tygodni; na wniosek zakładu sąd może przedłużyć ten termin na czas określony, niezbędny do zakończenia obserwacji. O zakończeniu obserwacji biegli niezwłocznie zawiadamiają sąd. 4. Na postanowienie, o którym mowa w 2 i 3, przysługuje zażalenie. Jak z cytowanych przepisów kodeksu postępowania karnego wynika, tylko biegli posiadający specjalizację z psychiatrii mają prawo wydawać opinie zarówno o stanie zdrowia psychicznego, jak i wnioskować o przeprowadzenie szpitalnej obserwacji sądowo-psychiatrycznej, Jeżeli organ kierujący do badania nie jest zadowolony z opinii, może powołać innych biegłych, ale nie może bez ich wniosku skierować badanego na obserwację. Kodeks postępowania karnego określa, co rozumie przez opinie wydane wadliwie, zarówno w zakresie proceduralnym, jak i zawartych w nich treści. To, czego nie wolno obecnie biegłym pomijać w wydawanej opinii, to niezależnie od kierowanych do nich pytań określenie zdolności badanego do udziału w postępowaniu i w razie konieczności stwierdzenie przesłanek do zastosowania środków zabezpieczających. ZAGADNIENIE POCZYTALNOŚCI W KODEKSIE KARNYM Kodeks karny nie określa poczytalności jako koniecznego warunku odpowiedzialności karnej za przestępstwo, lecz definiuje niepoczytalność będącą zaprzeczeniem poczytalności, jako okoliczność wyłączającą odpowiedzialność karną. Bada się zatem, czy sprawca jest niepoczytalny, a nie czy jest poczytalny. W prawie karnym najważniejsze dla psychiatrii są następujące przepisy kodeksu karnego (w brzmieniu z 1997 roku): Art 31 1. Nie popełnia przestępstwa, kto z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem. 2. Jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub 742

kierowania postępowaniem była w znacznym stopniu ograniczona, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. 3. Przepisów 1 i 2 nie stosuje się, gdy sprawca wprawił się w stan nietrzeźwości lub odurzenia powodujący wyłączenie lub ograniczenie poczytalności, które przewidywał lub mógł przewidzieć. Określenie niepoczytalności, znajdujące się w kodeksie karnym (art. 31 1), zawiera kryteria medyczne: choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe, inne zakłócenia czynności psychicznych oraz psychologiczne: niemożność rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem. Choć kodeks karny nie wymienia przesłanek medycznych w zastosowaniu przepisów o zmniejszonej (znacznie ograniczonej) poczytalności (art. 31 2), przyjmuje się, że są one takie same jak w 1, lecz o mniejszym jakościowym i ilościowym natężeniu. Przyjęcie poczytalności zmniejszonej (znacznie ograniczonej) skutkuje tym, że sprawca odpowiada za swoje postępowanie, a sąd choć może, to nie musi zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Ograniczoną poczytalność moglibyśmy zatem wnioskować w przypadkach lżejszych stopni upośledzenia umysłowego, wyjątkowo w okresie lucidum intervallum w psychozach afektywnych, w niektórych zespołach psychoorganicznych z rozpoczynającym się otępieniem lub z wyraźnymi zmianami charakterologicznymi. Tu znajdą się zarówno przypadki średnio nasilonych zaburzeń psychicznych, będących skutkiem chorób zakaźnych mózgu, jak i zaburzenia osobowości o dużym nasileniu lub współistniejące z innymi zaburzeniami psychicznymi. O ile pojęcia upośledzenie umysłowe i choroba psychiczna nie budzą w znaczeniu opiniodawczym wątpliwości, o tyle pojęcie inne zakłócenie czynności psychicznych obejmuje zarówno stany patologiczne (np. zaburzenia lękowe, związane ze stresem, głębokie zaburzenia osobowości, zaburzenia popędowe, w tym niektóre dewiacyjne zachowania seksualne), jak i takie stany fizjologiczne, jak okres dojrzewania (adolescencji), miesiączka, ciąża, czy też szczególnie silnie wyrażone emocje (gniew, przerażenie, rozpacz), a nawet skutki intoksykacji. Dla prawa, a również dla psychiatrii, czynnik etiologiczny jest obojętny, ważne są natomiast te cechy osobowości, które powodują lub ułatwiają popełnienie przestępstwa przez znaczne ograniczenie zdolności składających się na psychologiczne kryteria ograniczonej poczytalności. Niepoczytalność czy poczytalność w znacznym stopniu ograniczona musi mieć miejsce w czasie czynu, w przypadku przestępstw wieloczynowych zaś albo w ciągu przestępstw ocenę poczytalności należy odnosić do poszczególnych czynów na nie się składających. Jedynie w przypadku czynu ciągłego ocenę poczytalności wydaje się wobec tego czynu jako całości. Ocena poczytalności zawsze musi być odnoszona do konkretnego czynu zabronionego, a nie ustalona w 743

sposób abstrakcyjny. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że nie ma prostej zależności między rozpoznaniem a oceną poczytalności. Diagnoza objawowa nie przekłada się automatycznie na kryteria poczytalności. OPINIOWANIE SĄDOWO-PSYCHIATRYCZNE W STANACH UPICIA ALKOHOLOWEGO Badania przeprowadzane w różnych krajach zgodnie przyjmują, że w 50-70% wszystkich wykroczeń przeciwko prawu alkohol odegrał rolę czynnika kryminogennego. Każde upicie alkoholowe jest stanem zakłócającym prawidłowe funkcjonowanie świadomości. Z medycznego punktu widzenia każde upicie zaburza zdolność rozpoznania znaczenia czynu i zdolność pokierowania swoim postępowaniem, bo jest albo chorobą psychiczną albo innym zakłóceniem czynności psychicznych, czyli wywiera wpływ na stopień poczytalności. W sytuacji popełnionego pod wpływem alkoholu czynu zabronionego mamy do czynienia z konfliktem interesów. Z jednej strony poczytalność sprawcy jest wyłączona lub zmniejszona, w związku z czym zasługiwałby on na łagodniejsze potraktowanie. Z drugiej strony kryminogenny charakter odurzenia alkoholowego wymaga stanowczej ochrony społeczeństwa przed czynami nietrzeźwych przestępców. Rozwiązanie tej sytuacji zawarte jest w art. 31 kk, a odpowiedni paragraf precyzuje warunki konieczne do oceny poczytalności sprawcy. Opisanie tych warunków jest obowiązkiem powołanych do danej sprawy biegłych psychiatrów, natomiast ich interpretacja należy do kompetencji sądu lub prokuratury. Biegli decydują, jaki charakter miał stan nietrzeźwości lub odurzenia, czy powodował on wyłączenie lub ograniczenie poczytalności. O tym, czy sprawca to przewidywał lub mógł przewidzieć, rozstrzyga sąd na podstawie całości materiału dowodowego, włącznie z opinią psychiatryczną i psychologiczną. Do poprzedniej regulacji obecny art. 31 3 kk wprowadził stan nietrzeźwości i skutek powodujący wyłączenie lub ograniczenie poczytalności. Na przykładzie konstrukcji prawnej zastosowanej w 3 art. 31 widać, że jest to rozwiązanie wyjątkowe, gdzie niepoczytalność nie wyłącza winy, a poczytalność ograniczona nie stanowi przesłanki dla nadzwyczajnego złagodzenia kary. Z sytuacją taką mamy do czynienia, gdy sprawca osiągał stan niepoczytalności w przypadku dobrowolnego alkoholowego lub narkotykowego odurzenia się i gdy przewidywał albo przynajmniej mógł przewidzieć, że z faktu tego odurzenia wyniknie wyłączenie lub ograniczenie poczytalności. Gdy tego jednak nie przewidywał, a stan odurzenia skutkował bezwzględnie wystąpieniem rzadko spotykanych niezwykłych form upicia, 3 art. 31 nie ma zastosowania. 744

Podziały i klasyfikacje stanów upić alkoholowych w rzeczywistości nie mają żadnego znaczenia dla wypowiadania się o poczytalności. Znaczenie ich jest ważne jedynie od strony określenia precyzyjnych kryteriów diagnostycznych i skutków psychopatologicznych, jakie wywołuje spożycie alkoholu. Problem odpowiedzialności karnej pijanych przestępców, który znalazł swoje miejsce w art. 31 3 kodeksu karnego, jest kontrowersyjny ze względu na różnice w opiniowaniu o poczytalności zależne od tego, jaki rodzaj upicia alkoholowego rozpoznano w momencie czynu. Powoływani biegli lekarze psychiatrzy muszą rozstrzygnąć w opinii, jaki jest wpływ upicia na ocenę zdolności rozpoznania przez sprawcę znaczenia czynu i pokierowania swoim postępowaniem. Trudności w opiniowaniu w tych przypadkach wynikają głównie z niejednoznacznej klasyfikacji upić alkoholowych i odpowiadającego im obrazu klinicznego, a tym samym z braku precyzyjnych kryteriów diagnostycznych. Szczególne znaczenie upicia alkoholowego dla prawa karnego ma proagresywne działanie alkoholu, które w kategoriach neurobiologicznych wiąże się z obniżeniem stężenia serotoniny w mózgu. Wśród czynników sprzyjających występowaniu nadużywania alkoholu i zachowań agresywnych wymienia się predyspozycje charakterologicz-no-środowiskowe, zaburzenia w socjalizacji w okresie dojrzewania, patologię rodziny, sytuacje konfliktowe i ich niewłaściwe rozwiązywanie, stosowane postawy przemocy oraz brak dodatnich więzi emocjonalnych z ojcami. Niezwykle istotne jest zagadnienie wpływu alkoholu na pierwotnie, trwale uszkodzony mózg. Zmieniony w swej strukturze anatomicznej i funkcjach fizjologicznych ośrodkowy układ nerwowy jest szczególnie wrażliwy na jednorazową lub przewlekłą intoksykację alkoholową. Odmienne muszą być przejawy zachowań, w tym także zachowań przestępczych tych, którzy organiczne uszkodzenie mózgu uzupełniają neurotoksycznym wpływem alkoholu. Niepełnowartościowość ich ośrodkowego układu nerwowego ujawnia się zazwyczaj na tle upośledzenia umysłowego, przebytych urazów czaszkowo-mózgowych, przewlekłej intoksykacji alkoholowej, chorób zakaźnych, zwyrodnieniowych i naczyniowych mózgu oraz innych niealkoholowych zatruć. Dane dotyczące obrazu klinicznego organicznie uwarunkowanej, nieprawidłowej osobowości wymieniają szereg wspólnych cech łączących ludzi, którzy mają predyspozycje do reakcji agresywnych, nadużywania alkoholu czy dokonywania przestępstw. Wspólny wzór osobowości uzupełnia tu zbieżność w lokalizacji uszkodzeń w mózgu. Obraz kliniczny bardziej zależy od uszkodzenia mózgu niż jego przedurazowej natury. Najczęściej jest obserwowany u osób z uszkodzeniem płatów czołowych i skroniowych. W przypadku uszkodzenia zlokalizowanego w płatach czołowych często pojawia się labilność emocjonalna, słaba kontrola nad bodźcami czy nieadekwatne zachowanie społeczne. Człowiek taki nie zwraca uwagi na konsekwencje wynikające z własnych zachowań, nie jest też 745

zdolny do ich przewidywania. Związki przewlekłej intoksykacji alkoholowej z korowymi i podkorowymi zanikami mózgu w płatach czołowych zostały potwierdzone w tomografii komputerowej mózgu. Omawiane elementy niepełnowartościowości psychicznej, w zależności od ilościowego natężenia zaburzeń, nie muszą, gdy są na poziomie organicznego zespołu zaburzeń osobowości, ujawniać predyspozycji przestępczych. Jednak gdy dojdzie do nagłej intoksykacji alkoholowej, zmienia się stan psychopatologiczny, zwiększa się nasilenie objawów. Zostaje przekroczona pewna bariera, za którą zaczyna się działanie wbrew prawu. Działanie to zazwyczaj na tyle jest odmienne od dotychczasowych zachowań, że mało prawdopodobne wydaje się dokonanie przestępstwa, gdyby sprawca był trzeźwy. Powszechnie znany zespół psychicznych i fizycznych objawów działania alkoholu etylowego na organizm człowieka, będący ostrą intoksykacją alkoholową, określa się jako upicie alkoholowe zwykłe, zamiennie nazywane prostym lub ostrym. Z punktu widzenia opiniowania sądowo-psychiatrycznego w wypadku rozpoznania zwykłego upicia zastosowanie ma art. 31 3. Nie można równocześnie przyjmować, że w zwykłym upiciu alkoholowym możliwe jest dosłowne rozpoznawanie znaczenia popełnionego czynu i pokierowanie swoim postępowaniem, a także możliwe jest przewidywanie skutków upicia. W zwykłym upiciu alkoholowym decydujące znaczenie ma obraz kliniczny tego upicia, typowy, powtarzający się i możliwy do przewidzenia sposób reakcji na alkohol, zależny od spożytej dawki i osobniczej tolerancji. Upicie alkoholowe zwykłe jest dużym zagrożeniem społecznym. Dotyczy najczęściej wypadków drogowych, wykroczeń, czynów o charakterze chuligańskim, choć również skrajnie agresywnych przestępstw seksualnych i przeciwko życiu. Charakter czynu zazwyczaj jest zgodny z osobowością sprawcy i towarzyszy mu zwykle krótkotrwały afekt. Podstawowym kryterium diagnostycznym w zwykłym upiciu jest brak w jego obrazie klinicznym elementów świadczących o jego odmienności. Kryterium to może być jednak zwodnicze, nie zawsze bowiem uwzględnia zarówno indywidualne różnice w tolerancji, jak i fakt, że ta sama osoba może reagować różnie na tę samą dawkę alkoholu, zależnie od zmieniających się warunków. Jeżeli już terminologicznie uznajemy zwykłe upicie alkoholowe, to logiczne wydaje się określenie wszystkich innych form upicia jako niezwykłe. Dotychczas wśród najczęściej wymienianych upić w tej grupie należało upicie patologiczne i upicie na podłożu patologicznym. Obecnie zalicza się tu wspomniane upicie patologiczne, upicie na podłożu organicznego uszkodzenia o.u.n. i upicie atypowe. Szczególną trudność diagnostyczną stanowi fakt występowania tych upić jedynie w czasie dokonywania czynu zabronionego i rozpoznawanie ich ex post przy braku możliwości bezpośredniej obserwacji. Choć na temat upicia na podłożu patologicznym pojawiało się niezwykle dużo publikacji, które w sposób dowolny nazywały i 746

definiowały ten stan, najważniejszym problemem nadal jest brak jasno określonych granic tego upicia (pomiędzy upiciem zwykłym a upiciem patologicznym), a ich nieokreśloność przyczynia się do błędów diagnostycznych. Upicie patologiczne. Charakteryzuje się specyficznym obrazem klinicznym jakościowo różnym od upicia zwykłego. Do jego cech należy: rzadkie występowanie, niezależność od ilości spożytego alkoholu jednak z przewagą jego małych dawek, możliwość powtarzania się kilka razy w życiu (zwłaszcza u uzależnionych, choć przeważają powtarzane poglądy, że może wystąpić tylko raz w życiu), nagłość, gwałtowność i brutalność towarzyszącej reakcji agresywnej, występowanie zaburzeń świadomości typu pomrocznego, zaburzeń orientacji w miejscu i w czasie, zaburzeń afektu o typie lęku, wściekłości i złości, objawów psychotycznych (złudzenia, omamy, urojenia), pobudzenie psychomotoryczne, sen terminalny (bezpośrednio po czynie) lub nagła senność, niepamięć wsteczna całkowita, następcza lub wysepkowa. Osoby, u których rozpoznano upicie patologiczne, nie sprawiają na otoczeniu wrażenia pijanych, lecz przez zmieniony wyraz twarzy, raczej chorych psychicznie. Osoby te są małomówne i nie mają zaburzeń równowagi. Coraz bardziej upowszechnił się w ostatnich latach pogląd, że do wystąpienia upicia patologicznego konieczne jest współwystępowanie czynników usposabiających, tzw. tła. Należą do nich pierwotne uszkodzenia mózgu, padaczka, stany po urazach mózgowych, osobowość nieprawidłowa, starcze zmiany osobowości, stany po ciężkich chorobach somatycznych, sytuacje konfliktowe bez związku z ofiarą, ciężkie przeżycia emocjonalne, wyczerpanie fizyczne, wygłodzenie, czynniki fizyczne, deprywacja snu, utrata krwi, działanie synergistyczne z alkoholem leków psychotropowych, uzależnienie alkoholowe, a nawet psychozy reaktywne czy przebyta schizofrenia. Upicie patologiczne oparte na symptomatologii traktuje się jako krótkotrwałą chorobę psychiczną, a w związku z tym spełnia ono kryterium niepoczytalności zawarte w obszarze art. 31 1 kk. Na temat obrazu klinicznego upicia na podłożu patologicznym (powikłanego, atypowego, nienormalnego) uważa się (niekiedy sprzecznie), że jest ono: zarówno rzadkie, jak częste i powtarzające się, trudne do wykluczenia, nie osiąga takiej jakości jak upicie patologiczne, jest niezależne od ilości wypitego alkoholu, dominują w nim ilościowe zaburzenia świadomości, w jego przebiegu dochodzi do podjęcia agresywnych działań obcych osobowości sprawcy, choć niekiedy wynikających z osłabienia tzw. hamulców moralno-etycznych, w czynie dominuje gwałtowne pobudzenie motoryczne, występują cechy działań 747

automatycznych (automatyzmy ruchowe), np. wielokrotność zadawanych obrażeń, niekiedy można myśleć o obecności nastawienia urojeniowego, a nawet urojeń. Wśród czynników tzw. podłoża w tej grupie upić alkoholowych wymienia się niemal jako kryterium operacyjne organiczne uszkodzenie o.u.n. Najczęściej są to: szczególne zmiany pourazowe o typie charakteropatycznego zespołu psychoorganicznego, padaczka, stany po zapaleniu mózgu i opon mózgowych, stany po zatruciach. Podłoże mogą stanowić również choroby innych narządów. Uzależnienie alkoholowe jest bardzo istotnym czynnikiem sprzyjającym wystąpieniu tego rodzaju upicia. Zmiany w mózgu, będące skutkiem długotrwałej intoksykacji alkoholowej, w wysokim stopniu zbiegają się z następstwami urazów, co przy sprzyjającej sytuacji psychospołecznej i ostrej intoksykacji alkoholowej nieraz skutkuje czynem przestępczym. Poważne wątpliwości budzi jednak rozpoznawanie upicia na podłożu patologicznym tam, gdzie do jego tła zalicza się zaburzenia osobowości, zaburzenia lękowe, przebyte choroby psychiczne, takie jak schizofrenia czy choroba afektywna. Przyjęcie podziału na upicie na podłożu organicznego uszkodzenia o.u.n i upicie atypowe wyodrębnia różnice w obrazie klinicznym w tego rodzaju niezwykłych upiciach alkoholowych w zależności od stwierdzanego podłoża. To obraz kliniczny upicia ma decydujące znaczenie w ustalaniu, w konsekwencji, przesłanek poczytalności. Zasadniczym zatem elementem diagnostycznym w różnicowaniu upić alkoholowych jest dokładna analiza obrazu psychopatologicznego upicia w czasie czynu. Tylko pozornie wydawałoby się, że nie ma decydującego znaczenia rodzaj stwierdzanego podłoża patologicznego. Niemniej jednak istotne są różnice w natężeniu objawów psychopatologicznych w zależności od tego, czy stwierdzane podłoże ma związek z organicznym uszkodzeniem mózgu, czy też z zaburzeniami lękowymi, zaburzeniami osobowości, czy przemijającymi stanami reaktywnymi. Z dotychczasowej praktyki sądowopsychiatrycznej wynikało, że posługiwanie się terminem upicie na podłożu patologicznym prowokowało do zawężenia procesu diagnostycznego wyłącznie do braku lub obecności podłoża i pomijania obrazu klinicznego. Do upić atypowych zaliczyć zatem możemy te formy upicia niezwykłego, w których 748

opisany uprzednio obraz kliniczny warunkowany jest nieorganicznym podłożem w postaci nieprawidłowej osobowości, zaburzeń lękowych i związanych ze stresem, stanów reaktywnych itp. Natomiast do upić na podłożu organicznego uszkodzenia o.u.n. zalicza się te rodzaje upicia, w których obraz kliniczny był bezpośrednią konsekwencją zmian organicznych mózgu. W obu tych rodzajach upić najbardziej zasadne jest posługiwanie się kryteriami poczytalności zawartymi w obszarze art. 31 2 kk, czyli poczytalności znacznie ograniczonej, a w sytuacji szczególnego natężenia objawów psychopatologicznych nawet kryteriami niepoczytalności zawartymi w 1 tego artykułu. Zespół zależności alkoholowej. Diagnoza choroby alkoholowej jedynie przy stwierdzeniu wyraźnych klinicznych zmian charakteropatycznych może uzasadniać przyjęcie kryterium ograniczonej poczytalności (od stopnia nieznacznego do znacznego). W przypadku chronicznego zespołu zależności alkoholowej z degradacją psychiczną i społeczną, przy istnieniu postępujących cech otępienia intelektualnego, mamy podstawy do przyjęcia niepoczytalności. Przewlekle uzależnieni od alkoholu najczęściej popełniają przestępstwa przeciwko mieniu, zakłócają porządek publiczny, w mniejszym stopniu mają skłonność do zachowań agresywnych przeciwko zdrowiu i życiu innych najczęściej wobec własnej rodziny i innych osób z najbliższego otoczenia. Zakres stosowania środka zabezpieczającego w stosunku do sprawców uzależnionych od alkoholu został omówiony uprzednio. Poalkoholowe zaburzenia świadomości i psychozy alkoholowe w każdym przypadku ich rozpoznania skutkują przyjęciem kryteriów niepoczytalności. W majaczeniu drżennym (delirium tremens) rzadko dochodzi do czynów karalnych, choć wyjątkowo mogą mieć miejsce przypadki czynów przeciwko życiu i zdrowiu. Zaburzenia świadomości w delirium są zazwyczaj tak duże, że praktycznie eliminują osoby dotknięte tym zaburzeniem z roli świadków. Halucynoza alkoholowa, określana niekiedy jako omamica, jest równie rzadko spotykaną psychozą w orzecznictwie sądowo-psychiatrycznym. Jej konsekwencje prawne to najczęściej szczególnie drastyczne zabójstwa i sprawstwo katastrof. Najczęściej spotykaną psychozą alkoholową w orzecznictwie jest alkoholowy obłęd zazdrości (paranoia alkoholica, zespół Otella). Skutkuje ona często groźnymi atakami agresji, a w tym i zabójstwami nie tylko partnerek sprawców, ale i ich domniemanych kochanków. Psychoza Korsakowa, która rozwija się w przebiegu przewlekłego uzależnienia alkoholowego, charakteryzuje się objawami zespołu amnestycznego z dominującymi deficytami pamięci wypełnionymi konfabulowanymi treściami oraz brakiem krytycyzmu. Sprawcy z tą psychozą najczęściej popełniają drobne kradzieże i również nie są wiarygodni jako świadkowie. 749

Przy okazji opiniowania w przypadkach upić alkoholowych należy zwrócić uwagę na występujące czasem opiniowanie i przyjmowanie niepoczytalności lub poczytalności znacznie ograniczonej, niezależnie od spożytego alkoholu, mimo że alkohol był w czynie obecny. W tych przypadkach wypowiadanie się na temat poczytalności jest zależne od pierwotnie istniejących zaburzeń psychicznych, takich jak psychozy, upośledzenie umysłowe, zespoły otępienne, charakteropatyczne, zaburzenia lękowe i związane ze stresem, inne zaburzenia nerwicowe czy też zaburzenia osobowości. Rola alkoholu jest tu drugorzędna i jej znaczenie może dotyczyć dalszych wniosków w opinii, związanych z zastosowaniem środków zabezpieczających i innymi względami społecznymi. ŚRODKI ZABEZPIECZAJĄCE Sprawca, który popełnił czyn zabroniony w stanie niepoczytalności, nie popełnia przestępstwa. Gdy został oskarżony o ten czyn, to musi zostać uniewinniony. Możliwe jest wówczas zastosowanie wobec niego podstawowego środka zabezpieczającego, jakim jest internacja, czyli umieszczenie w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym. Może to nastąpić, gdy zachodzi wysokie prawdopodobieństwo ponownego popełnienia przez sprawcę takiego czynu zabronionego. Artykuły dotyczące środków zabezpieczających znajdują się w X rozdziale kodeksu karnego i brzmią następująco: Art. 93. Sąd może orzec przewidziany w tym rozdziale środek zabezpieczający związany z umieszczeniem w zakładzie zamkniętym tylko wtedy, gdy jest to niezbędne, aby zapobiec ponownemu popełnieniu przez sprawcę czynu zabronionego związanego z jego chorobą psychiczną, upośledzeniem umysłowym lub uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego; przed orzeczeniem tego środka sąd wysłuchuje lekarzy psychiatrów oraz psychologa. Art. 94 1. Jeżeli sprawca, w stanie niepoczytalności określonej w art. 31 1, popełnił czyn zabroniony o znacznej społecznej szkodliwości i zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że popełni taki czyn ponownie, sąd orzeka umieszczenie sprawcy w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym. 2. Czasu pobytu w zakładzie nie określa się z góry; sąd orzeka zwolnienie sprawcy, jeżeli jego dalsze pozostawanie w zakładzie nie jest konieczne. 3. Sąd może zarządzić ponowne umieszczenie sprawcy określonego w 1 w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym, jeżeli przemawiają za tym okoliczności wymienione w 1 lub w art. 93; zarządzenie nie może być wydane po upływie 5 lat od zwolnienia z zakładu. Art. 95 1. Skazując sprawcę na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za przestępstwo popełnione w stanie ograniczonej poczytalności określonej w art. 31 2, sąd może orzec umieszczenie sprawcy w zakładzie karnym, w którym stosuje się szczególne 750

środki lecznicze i rehabilitacyjne. 2. Jeżeli wyniki leczenia lub rehabilitacji za tym przemawiają, sąd może sprawcę określonego w I, skazanego na karę nie przekraczającą 3 lat pozbawienia wolności, warunkowo zwolnić na zasadach określonych w art. 77-82, bez ograniczeń wynikających z art. 78 1 lub 2; dozór jest obowiązkowy. Art. 96 1. Skazując sprawcę na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za przestępstwo popełnione w związku z uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego, sąd może orzec umieszczenie sprawcy w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego, jeżeli zachodzi wysokie prawdopodobieństwo ponownego popełnienia przestępstwa związanego z tym uzależnieniem. 2. Środka określonego w 1 nie orzeka się, jeżeli sprawcę skazano na karę pozbawienia wolności przekraczającą 2 lata. 3. Czasu pobytu w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego nie określa się z góry; nie może on trwać krócej niż 3 miesiące i dłużej niż 2 lata. O zwolnieniu z zakładu rozstrzyga sąd na podstawie wyników leczenia, po zapoznaniu się Z opinią prowadzącego leczenie. 4. Na poczet kary sąd zalicza okres pobytu skazanego w zakładzie, o którym mowa w 1. Art. 97 1. W zależności od postępów leczenia sprawcy określonego w art. 96 1 sąd może go skierować, na okres próby od 6 miesięcy do 2 lat, na leczenie ambulatoryjne lub rehabilitację w placówce leczniczo-rehabilitacyjnej, oddając go równocześnie pod dozór kuratora lub osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, instytucji albo organizacji społecznej, do której działalności należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym. 2. Sąd może zarządzić ponowne umieszczenie skazanego w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego albo w zakładzie karnym, jeżeli skazany w okresie próby uchyla się od poddania się leczeniu lub rehabilitacji albo popełnia przestępstwo lub rażąco narusza porządek prawny albo regulamin placówki leczniczo-rehabilitacyjnej. 3. Jeżeli w okresie próby i w ciągu dalszych 6 miesięcy nie zarządzono ponownego umieszczenia skazanego w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego albo w zakładzie karnym, karę uważa się za odbytą z upływem okresu próby. Art. 98. Jeżeli wyniki leczenia, o których mowa w art. 96 3, za tym przemawiają, sąd warunkowo zwalnia skazanego z pozostałej do odbycia reszty kary na zasadach określonych w art. 77-82, bez ograniczeń wynikających Z art. 78 1 lub 2; dozór jest obowiązkowy. Art. 99 1. Jeżeli sprawca dopuścił się czynu zabronionego w stanie niepoczytalności określonej w art. 31 1, sąd może orzec tytułem środka zabezpieczającego zakazy wymienione w art. 39 pkt 2 lub 3, jeżeli jest to konieczne ze względu na ochronę porządku prawnego oraz 751

przepadek wymieniony w art. 39 pkt 4. 2. Wymienione w 1 zakazy orzeka się bez określenia terminu; sąd uchyla zakaz, jeżeli ustały przyczyny jego orzeczenia. Art. 100. Jeżeli społeczna szkodliwość czynu jest znikoma, a także w razie warunkowego umorzenia postępowania albo stwierdzenia, że zachodzi okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy czynu zabronionego, sąd może orzec przepadek wymieniony w art. 39 pkt 4. Generalnie celem omawianych środków ma być zapobieżenie ponownemu popełnieniu przez sprawcę czynu zabronionego (art. 93 kk). Niepoczytalni sprawcy czynów zabronionych są z prawnego punktu widzenia niewinni i w przypadku gdy dopuszczają się czynu o znacznej społecznej szkodliwości, a prawdopodobieństwo, że popełnią taki czyn będzie wysokie, sąd obligatoryjnie umieszcza ich w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym (art. 94 kk). Słuszne wydaje się stanowisko, by osoby niepoczytalne, a zwłaszcza chore psychicznie, oddane zostały pod opiekę psychiatrycznych zakładów opieki zdrowotnej. Nie sposób zapomnieć o problemach, jakie dla psychiatrycznej opieki zdrowotnej stwarzają odrębne oddziały detencyjne. Wymagają one specjalnego, egzekwowanego i kontrolowanego przez sądy zabezpieczenia i pozostają często w jawnej sprzeczności z głównymi kierunkami przemian w psychiatrii, a więc odchodzenia od izolacyjnego modelu terapeutycznego i rozwijania form wypracowanych przez psychiatrię środowiskową i społeczną. Obowiązujące rozwiązania stwarzają bardziej sprzyjające warunki do tego, by duża część internowanych pacjentów została objęta systemem bardziej współczesnej opieki psychiatrycznej, ze wszystkimi tego konsekwencjami (np. pozostawienie pełnej swobody lekarzowi w zakresie stosowania form leczenia i metod). Nie da się jednak uniknąć tworzenia specjalnych zakładów, w których umieszczać się będzie tych niepoczytalnych sprawców, którzy stanowią najpoważniejsze zagrożenie dla otoczenia lub porządku prawnego. Jeszcze nie tak dawno internację przeprowadzano w rejonowych szpitalach psychiatrycznych, zgodnie z miejscem zamieszkania osoby internowanej, a czas jej trwania najczęściej wynoszący kilka miesięcy tylko wyjątkowo przekraczał kilka lat. W związku ze słabym zabezpieczeniem tych oddziałów przed ucieczkami (do 10%) Ministerstwo Sprawiedliwości i Ministerstwo Zdrowia podjęły wspólną decyzję o stworzeniu trzech oddziałów psychiatrycznych, maksymalnego zabezpieczenia na terenie szpitali psychiatrycznych w Gostyninie, Starogardzie Gdańskim i w Branicach, przeznaczonych łącznie dla ok. 200 internowanych. Decyzje Ministerstwa Zdrowia wprowadziły obecnie trzy typy oddziałów wykonujących środki zabezpieczające: 752

1. Maksymalnego zabezpieczenia (jw.). 2. O wzmocnionym zabezpieczeniu (w 8-14 szpitalach psychiatrycznych). 3. Podstawowego zabezpieczenia (w 30 szpitalach). Z zasady, że niepoczytalni sprawcy czynów zabronionych powinni zostać przekazani pod opiekę instytucji psychiatrycznych, wynika kolejna zasada kodeksu karnego. Zakłada ona, iż przestępcy działający w stanie ograniczonej poczytalności powinni podlegać wprost wymiarowi sprawiedliwości. W praktyce oznacza to stosowanie środków zabezpieczających w zakładach karnych. Rozwiązanie takie zawarte jest w art. 95 kk, stanowiącym, że w wypadku skazania sprawcy na karę pozbawienia wolności, bez warunkowego zawieszenia jej wykonania, za przestępstwo popełnione w stanie ograniczonej poczytalności sąd może orzec umieszczenie sprawcy w zakładzie karnym, w którym stosuje się środki lecznicze i rehabilitacyjne. Jest to propozycja odmienna od obowiązujących przez lata rozwiązań. Nie uzależnia ona stosowania wspomnianych środków od stopnia zagrożenia, jakie stwarza sprawca, kryteriów prognostycznych, czy też jaśniej określonych wskazań lekarskich. Zgodnie z omawianą zasadą sąd może, według własnego uznania, skierować każdego skazanego sprawcę, działającego w stanie ograniczonej poczytalności, do specjalnie sprofilowanego zakładu karnego. Zakładając nawet, iż można by takie w Polsce stworzyć, trudno nie spostrzec, iż sprawcy, o których mowa, są niejednokrotnie bardzo niebezpieczni, a ich leczenie lub rehabilitacja jest zazwyczaj bardzo trudna i mało skuteczna. Warto przypomnieć w tym miejscu starą i banalną prawdę, że zakłady karne nie są najlepszym miejscem do leczenia czy rehabilitacji. Przyjęte rozwiązanie nie odpowiada też współczesnym standardom postępowania z przestępcami działającymi w stanie ograniczonej poczytalności. Być może w przyszłości optymalnym sposobem będzie tworzenie specjalnych instytucji mających programy resocjalizacyjne i lecznicze właśnie dla takich sprawców (np. sprawców przestępstw seksualnych). Przepisy o środkach zabezpieczających nie określają z góry czasu pobytu na oddziale detencyjnym. Sąd orzeka zwolnienie sprawcy, jeżeli jego dalsze pozostawanie w zakładzie nie jest konieczne. W nowych regulacjach prawnych znajdujemy dwa interesujące zapisy. Pierwszy z nich stanowi, iż w przypadku ograniczonej poczytalności, jeśli wyniki leczenia lub rehabilitacji za tym przemawiają, a kara nie przekracza 3 lat pozbawienia wolności, sąd może skazanego zwolnić warunkowo, oddając go obowiązkowo pod dozór kuratora (art. 95 2 kk). Powyższy zapis zdaje się zmierzać do przełamania obowiązującej od lat zasady, iż środki zabezpieczające stosuje się w warunkach zakładu zamkniętego. Ta nieśmiała próba zasługuje na uznanie, czyni bowiem zadość postulatom psychiatrów, którzy uważają, że w pewnych przypadkach nie sposób leczyć czy rehabilitować w innych warunkach niż na wolności. Interesująca jest również propozycja 753

ponownego umieszczenia w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym zwolnionego już niepoczytalnego sprawcy, jeśli przemawiają za tym okoliczności stanowiące przesłanki stosowania środków zabezpieczających. Zarządzenie takie nie może być jednak wydane po upływie 5 lat od zwolnienia z oddziału detencyjnego (art. 94 3 kk). W przypadkach sprawców uzależnionych od alkoholu lub innego środka odurzającego artykuł 96 kk ograniczył zdecydowanie zakres stosowania omawianego środka zabezpieczającego. Stanowi on, że sąd może orzec umieszczenie sprawcy w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego, gdy został on skazany na karę pozbawienia wolności, bez warunkowego zawieszenia jej wykonania, za przestępstwo popełnione w związku z uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego. Dodatkowymi warunkami są: wysokie prawdopodobieństwo ponownego popełnienia przestępstwa związanego z tym uzależnieniem oraz kara pozbawienia wolności nie wyższa niż 2 lata (gdy kara jest wyższa, omawianego środka nie stosuje się). Obligatoryjne jest również zaliczenie na poczet kary okresu pobytu skazanego w zakładzie. Czas pobytu w zakładzie nie może trwać krócej niż 3 miesiące i dłużej niż 2 lata. Interesująca jest również propozycja skierowania sprawcy na okres próby (6 miesięcy 2 lata) na leczenie ambulatoryjne w placówce leczniczo-rehabilitacyjnej, oddając go równocześnie pod dozór kuratora, osoby godnej zaufania lub instytucji albo organizacji społecznej, do której działalności należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub opieka nad skazanymi (art. 97 1 kk). Sąd może zarządzić ponowne umieszczenie skazanego w zamkniętym zakładzie odwykowym albo w zakładzie karnym, jeżeli skazany w okresie próby albo uchyla się od poddania się leczeniu lub rehabilitacji, albo popełni przestępstwo, rażąco naruszy porządek prawny lub regulamin placówki leczniczej (art. 97 2 kk). Przepisy przewidują również warunkowe zwolnienie skazanego z pozostałej do odbycia kary, jeśli przemawiają za tym wyniki podjętego i przeprowadzonego leczenia odwykowego (art. 98 kk). OPINIOWANIE W SPRAWACH NIELETNICH Po wielu nowelizacjach i zmianach aktualnie obowiązujący tekst Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz.U. nr 91 poz. 110 z 28.10.2000 r.) koncentruje się na dwóch aspektach: przeciwdziałaniu demoralizacji i przestępczości nieletnich i stworzeniu warunków powrotu do normalnego życia nieletnim, którzy popadli w konflikt z prawem bądź zasadami współżycia społecznego, oraz umacnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczej i poczucia odpowiedzialności rodzin za wychowanie nieletnich na świadomych swych obowiązków członków społeczeństwa. Ustawa nie obejmuje wszystkich spraw nieletnich, którzy dopuścili się czynów bezprawnych lub są 754

zdemoralizowani, ponieważ w pewnym zakresie obejmują ich przepisy części ogólnej kodeksu karnego (art. 10 2, 3 i 4), kodeksu wykroczeń oraz kodeksu postępowania cywilnego. Art. 10 kk 1. Na zasadach określonych w tym kodeksie odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat. 2. Nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. 134, art. 148 1,2 lub 3, art. 156 1 lub 3, art. 163 1 lub 3, art. 166, art. 173 1 lub 3, art. 197 3, art. 252 1 lub 2 oraz art. 280, może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. 3. W wypadku określonym w 2, orzeczona kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo; sąd może zastosować także nadzwyczajne złagodzenie kary. 4. W stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze lub poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają. obejmuje: Art. 1 1. Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich definiuje pojęcia Ustawy i 1. Zapobieganie i zwalczenie demoralizacji w stosunku do osób, które nie ukończyły lat 18. 2. Postępowanie w sprawach o czyny karalne w stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyły lat 17. 3. Środki wychowawcze lub poprawcze w stosunku do osób, względem których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat 21. Jak z powyższych przepisów wynika, Ustawa zajmuje się nie tylko zapobieganiem demoralizacji, ale i zwalczaniem jej przejawów. Jako czyn karalny Ustawa określa czyn zabroniony (przestępstwo również skarbowe) oraz szczególne zachowania wymienione w kodeksie wykroczeń. Obejmuje w swej treści stosowane do 18 roku życia zobowiązanie nieletniego do określonego zachowania, nadzór kuratora oraz zobowiązania skierowane do rodziców lub opiekuna, a także środki wychowawcze lub poprawcze, które można stosować do 21 roku życia. Generalne założenie Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich to kierowanie się przede wszystkim 755

dobrem nieletniego i interesem społecznym, przy jednoczesnym wzięciu pod uwagę osobowości nieletniego, przez co rozumieć należy jego wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju psychicznego i fizycznego, cechy jego charakteru oraz zachowanie się, przyczyny demoralizacji i jej stopień, a także warunki wychowania nieletniego i jego środowisko. Aktualnie opiniowanie sądowo-psychiatryczne nieletnich sprawców abstrahuje od oceny ich rozeznania, nie odnosi się też do pojęcia poczytalności i winy, które w odniesieniu do nieletnich w ogóle nie występują w polskim ustawodawstwie. Badanie psychiatryczne i psychologiczne ma natomiast na celu ocenę stanu zdrowia psychicznego nieletniego w chwili dokonywania czynu zabronionego i zadecydowanie o ewentualnej potrzebie zastosowania wobec niego odpowiednich środków leczniczo-wychowawczych. Zakres ich stosowania określa znowelizowana Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z dn. 15.09.2000 r. (upn). Oto artykuły tej Ustawy: Art. 12 upn. W razie stwierdzenia u nieletniego upośledzenia umysłowego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych bądź nałogowego używania alkoholu albo innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, sąd rodzinny może orzec umieszczenie nieletniego w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym. Jeżeli zachodzi potrzeba zapewnienia nieletniemu jedynie opieki wychowawczej, sąd może orzec umieszczenie go w odpowiedniej placówce opiekuńczo-wychowawczej, a w przypadku gdy nieletni jest upośledzony umysłowo w stopniu głębokim i wymaga jedynie opieki w domu pomocy społecznej. Poza środkami leczniczo-wychowawczymi Ustawa określa zasady stosowania środków poprawczych oraz orzekania kary. Art. 10 upn. Sąd rodzinny może orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego, o którym mowa w art. 1 I pkt 2 lit. a), jeżeli przemawiają za tym: wysoki stopień demoralizacji nieletniego oraz okoliczności i charakter czynu, zwłaszcza gdy inne środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub nie rokują resocjalizacji nieletniego. Art. 13 upn. Jeżeli wobec nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego. o którym mowa w art. 1 2 pkt 2 lit. a), ale w chwili orzekania ukończył lat 18, zachodzą podstawy do orzeczenia umieszczenia w zakładzie poprawczym ~ sąd rodzinny może wymierzyć karę, gdy uzna, że stosowanie środków poprawczych nie byłoby już celowe. Wydając wyrok skazujący sąd stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary. 756