Autorzy: Urszula Depczyk, Bożena Sienkiewicz, Halina Binkiewicz Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania przyrody, na podstawie opinii rzeczoznawców: mgr Teresy Kutajczyk, dr Ewy Nowak, dr. Andrzeja Persony, mgr Zofii Szmidt, dr. Wojciecha Kaliszewskiego. Etap edukacyjny: II Typ szkoły: szkoła podstawowa Rok dopuszczenia: 2014 Numer dopuszczenia wspólny dla tradycyjnej i elektronicznej formy podręcznika: 604/4/2014 Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o. Warszawa 2014 Wydanie I ISBN 978-83-02-14270-3 (część 1.) ISBN 978-83-02-14272-7 (całość) Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Barbara Butwiłowska (redaktor cyklu, redaktor merytoryczny) Redakcja językowa: Anna Kapuścińska, Tatiana Hardej Redakcja techniczna: Danuta Hutkowska Projekt okładki: Anna Wielbut, Artur Matulaniec Projekt graficzny: Wojciech Chełchowski, Anna Przygodzka, Artur Matulaniec Projekt stron działowych: Krzysztof Płuciennik Opracowanie graficzne: Krzysztof Płuciennik, Zbigniew Larwa Opracowanie kartograficzne: Adrian Bergiel Fotoedycja: Agata Bażyńska, Natalia Marszałek Skład i łamanie: Zbigniew Larwa Zalecane wymagania systemowe i sprzętowe Podręcznik elektroniczny w formacie PDF otwierany na komputerach PC i MAC wymaga zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader (http://get.adobe.com/reader/); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Apple ios wymaga zainstalowania bezpłatnego programu ibooks (do pobrania ze sklepu App Store); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Android wymaga zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader (do pobrania z Google Play). Pomoc techniczna: epomoc@wsip.com.pl Materiały, do których masz dostęp, nie mogą być rozpowszechniane publicznie, nie mogą być przedmiotem dalszego obrotu. Rozporządzanie ich opracowaniem wymaga uzyskania zgody. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne spółka z ograniczoną odpowiedzialnością 00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96 Tel. 22 576 25 00 Infolinia: 801 220 555 www.wsip.pl Publikacja, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty. Szanujmy cudzą własność i prawo. Więcej na www.legalnakultura.pl Polska Izba Książki
I II III IV SPIS TREŚCI Jak korzystać z podręcznika... 4 Wędrujemy po Europie 1. Polska na mapie Europy... 8 2. Państwa sąsiadujące z Polską... 12 3. Z wizytą w stolicach naszych sąsiadów... 16 4. W strefie śródziemnomorskiej... 20 5. W kolebce europejskiej cywilizacji... 24 6. Na alpejskich szlakach... 28 7. W krajach Europy Północnej... 32 8 Podsumowanie działu I... 36 Poznajemy planetę Ziemię 9. Planeta Ziemia i jej model globus... 44 10. Od bieguna do bieguna najkrótszą drogą... 48 11. Wzdłuż równika i równoleżników... 52 12. Kontynenty na czterech półkulach... 56 13. Oceany wokół kontynentów... 60 14. Życie w morzach i oceanach... 64 15. Znaczenie oceanów... 68 16. Wielkie podróże i odkrycia geograficzne... 72 17. Podsumowanie działu II... 76 Poz najemy skutki ruchów Ziemi 18. Wstrzymał Słońce, ruszył Ziemię... 84 19. Planety w Układzie Słonecznym... 88 20. Zmiany dnia i nocy na Ziemi... 92 21. Różnice czasu na Ziemi... 96 22. Zmiany pór roku na Ziemi... 100 23. Różne oświetlenie i ogrzanie Ziemi... 104 24. Podsumowanie działu III... 108 Odkrywamy krajobrazy strefy gorącej 25. Deszcze zenitalne w wilgotnym lesie równikowym...116 26. Wśród roślin i zwierząt wilgotnych lasów równikowych... 120 27. Życie ludzi w wilgotnym lesie równikowym... 124 28. W porze suchej i deszczowej na sawannie... 128 29. Na ścieżkach antylop wśród wysokich traw... 132 30. Życie ludzi na sawannie w Afryce... 136 31. W upale i podczas suszy na pustyni... 140 32. W poszukiwaniu życia na pustyni... 144 33. Życie ludzi na pustyni... 148 34. Osobliwości krajobrazów strefy gorącej Australii... 152 35. Ginące krajobrazy strefy gorącej... 156 36. Podsumowanie działu IV... 160 Indeks polsko-angielski... 166 Źródła ilustracji i fotografii... 170 Instrukcja do wykonania miniksiążeczki... 176 Wklejki rozkładane infografiki
Jak korzystać z podręcznika Podręcznik jest podzielony na cztery działy każdy z nich zaczyna się dwiema barwnymi stronami. W działach wyodrębniono lekcje. Numery lekcji zostały wyraźnie zaznaczone. Lekcje w podręczniku ponumerowano w sposób ciągły. Wprowadzenie do lekcji poprzedza każdy temat. Czy wiesz, dlaczego? zawierają ciekawe informacje z życia codziennego.
5 pogłębia twoją wiedzę dotyczącą tematu lekcji. Podsumowanie działu Infografiki zawiera najważniejsze w atrakcyjny sposób łączą informacje z całego działu. ilustracje z tekstem. Polecenia do działu to test sprawdzający wiedzę i umiejętności. Unia Europejska Zbadaj, zaobserwuj! to interesujący sposób praktycznego poznawania przyrody. Ważne! to podsumowanie, które pozwoli ci szybko powtórzyć najważniejsze informacje z lekcji. Sprawdź, czy potrafisz pomoże ci zrozumieć i uporządkować nowe wiadomości poznane podczas lekcji. Gwiazdka oznacza zadania trudniejsze. Siedziby instytucji europejskich Unia Europejska (UE) to związek państw Europy, które zjednoczyły się, aby wspólnie decydować o swoim losie. Jest to wspólnota gospodarcza, polityczna i obywatelska. Unia Europejska obecnie zrzesza 28 państw członkowskich. Mieszkańcy Unii mogą wybierać kraj, w którym chcą zamieszkać, pracować lub studiować. Unia Europejska pomaga państwom borykającym się z kłopotami. Kraje UE współpracują na rzecz ochrony środowiska przyrodniczego. Polska jest członkiem Unii Europejskiej od 1 maja 2004 roku. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej W skład Trybunału Sprawiedliwości wchodzą sędziowie ze wszystkich krajów Unii Europejskiej (po jednym z każdego z nich). Zadaniem Trybunału jest zapewnienie poszanowania prawa UE oraz jego jednakowe stosowanie we wszystkich państwach członkowskich. Siedzibą Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej jest Luksemburg. Parlament Europejski Parlament Europejski reprezentuje całą ludność Unii Europejskiej. Co miesiąc odbywa się zgromadzenie tego parlamentu, na którym omawia się i uchwala nowe akty prawne. Parlament Europejski liczy ponad 750 posłów. Wybiera się ich co pięć lat w wyborach powszechnych, w których ma głos każdy dorosły obywatel Państwa członkowskie Unii Europejskiej: Unii. Siedzibą Parlamentu Europejskiego jest Strasburg. Austria, Belgia, Bułgaria, Chorwacja, Cypr, Czechy, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Malta, Niemcy, Polska, Portugalia, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Szwecja, Węgry, Wielka Brytania, Włochy Komisja Europejska Komisja Europejska Waluta Unii Europejskiej Euro kontroluje stosowanie prawa obowiązującego Flaga Unii Europejskiej W Unii Europejskiej istnieje jedna wspólna waluta: w Unii i proponuje nowe euro. Używają jej mieszkańcy większości krajów uchwały. Jej siedziba mieści Flaga Unii Europejskiej przedstawia członkowskich. Wprowadzenie jednej waluty pozwala na ciemnoniebieskim tle okrąg 12 złotych łatwiej podróżować i robić zakupy w dużej części UE gwiazd. Liczba gwiazd nawiązuje bez potrzeby wymiany pieniędzy. się w Brukseli. do starożytnej symboliki liczby 12, Monety euro na awersie zawierają symbole narodowe oznaczającej doskonałość oraz całość, państw, które je wydały. Natomiast rewers jest ten sam Hymn Unii Europejskiej a także symbolizuje solidarność we wszystkich krajach i zawiera nominał z mapą Europy. to fragment Ody do radości i współpracę między państwami Banknoty euro mają poszczególne nominały identyczne ostatnia część IX Symfonii członkowskimi UE. we wszystkich państwach Unii Europejskiej. Ludwiga van Beethovena. Wklejki rozkładane wkładki: Unia Europejska, Układ Słoneczny, Różnorodność życia w morzach i oceanach i Bogactwo życia w wilgotnym lesie równikowym.
6 I Wędrujemy po Europie Dlaczego turyści chętnie przyjeżdżają w Alpy? Gdzie znajduje się kolebka cywilizacji europejskiej? Czym zachwyca krajobraz śródziemnomorski? Co można podziwiać w stolicach krajów sąsiadujących z Polską?
Gdzie w Europie są wulkany są w ulkany i gejzery? Co to są fiordy i fieldy?
8 1 obelisk w Suchowoli Według obliczeń z 1775 roku na terenie Polski, w miejscowości Suchowola koło Białegostoku, znajduje się geograficzny środek Europy. Na pamiątkę tego ustalenia ustawiono tam obelisk oraz okolicznościową tablicę. Zgodnie z innymi obliczeniami, wykonanymi w 1989 roku, środek Europy wyznaczono na terytorium Litwy, w pobliżu Wilna. Polska na mapie Europy Polska jest średniej wielkości państwem Europy i członkiem Unii Europejskiej. Jej lądowe granice biegną na południu przez góry, a od zachodu i wschodu głównie wzdłuż rzek. Północną granicę naszego kraju wyznacza przede wszystkim Morze Bałtyckie. Gdzie leży Polska? Polska leży w środkowej części Europy. Takie położenie ma wiele zalet. Przez nasz kraj przechodzą ważne trasy łączące państwa Europy Zachodniej i Europy Wschodniej oraz szlaki spajające północną i południową część naszego kontynentu.
9 Dostęp do morza ułatwia wymianę handlową z wieloma państwami nie tylko Europy, ale niemal całego świata. Kształt Polski możemy porównać do pięcioboku. Rozciągłość naszego kraju w linii prostej z północy na południe wynosi 649 km, a z zachodu na wschód 690 km. Położenie geograficzne Polski wyznaczają punkty najdalej wysunięte w czterech głównych kierunkach. Brzeg morski w Jastrzębiej Górze (oznaczony obeliskiem) jest najdalej na północ wysuniętym punktem Polski. Dawniej uważano, że jest to pobliski Przylądek Rozewie. Położenie najdalej wysuniętych punktów Polski Zakole Bugu we wsi Zosin jest najdalej na wschód wysuniętym punktem Polski. Na rzece znajduje się most i międzynarodowe przejście graniczne. pomnik w Piątku W miejscowości Piątek znajduje się geometryczny środek Polski. Symbolizuje go pomnik postawiony w centrum tego miasteczka. Zakole Odry koło Cedyni jest najdalej na zachód wysuniętym punktem Polski. W pobliżu znajduje się kanał, którym można dopłynąć aż do Berlina, stolicy Niemiec. Szczyt Opołonek o wysokości 1028 m n.p.m. leży w Bieszczadach. Jest najdalej na południe wysuniętym punktem Polski. granica Polski Jak przebiega granica Polski? Granica państwowa to umowna linia, która oddziela dwa państwa. Na mapie w atlasie przyrodniczym prześledź przebieg granicy Polski zgodnie z ruchem wskazówek zegara zaczynij od północnego zachodu. Północna granica przebiega wzdłuż wybrzeża Morza Bałtyckiego, a następnie jest to niemal prosta linia lądowa. Od wschodu granica biegnie na przemian wzdłuż umownej linii lądowej i wzdłuż rzeki Bug. Na południu przechodzi przez góry Karpaty, a na południowym zachodzie wiedzie wzdłuż gór Sudetów. Od zachodu granica Polski prowadzi rzekami Nysą Łużycką i Odrą, a następnie przez wyspę Uznam i Zalew Szczeciński. Znaczny odcinek granicy Polski na północy i na wschodzie stanowi zaorany szeroki pas ziemi, często z zasiekami z drutu kolczastego.
10 Wędrujemy po Europie Nysa Łużycka w Görlitz Miasto Zgorzelec (wcześniejsza nazwa niemiecka: Görlitz) rozdziela rzeka Nysa Łużycka. W 1945 roku wyznaczono na niej granicę państwa, w wyniku czego prawobrzeżna część miasta została włączona do Polski, a lewobrzeżna jako Görlitz pozostała w Niemczech. Te dwa kraje podpisały układ uznający formalnie granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej dopiero 6 lipca 1950 roku. Które miejsce pod względem powierzchni i liczby ludności zajmuje Polska w Europie? Powierzchnia Polski wynosi 312 685 km 2. Nasz kraj należy do państw średniej wielkości jego powierzchnia zajmuje 9. miejsce w Europie i 68. na świecie. Polskę zamieszkuje obecnie ponad 38 mln osób. Pod tym względem nasz kraj plasuje się na 8. pozycji w Europie. 1 800 1 600 1 400 1 200 1 000 800 600 400 200 0 tys. km Rosja* Największe państwa Europy Ukraina Francja Hiszpania Szwecja Niemcy Finlandia Norwegia Jakie korzyści mamy z członkostwa w Unii Europejskiej? Polska Włochy Od 1 maja 2004 roku Polska należy do Unii Europejskiej (w skrócie: UE), czyli związku gospodarczego, politycznego i społecznego dwudziestu ośmiu państw. Oznacza to, że jesteśmy obywatelami Polski i Unii Europejskiej. Głównym celem UE jest współpraca gospodarcza i wzajemna pomoc krajów. Jako członkowie tej organizacji możemy korzystać z różnych przywilejów. Korzyści wynikające z członkostwa Polski w Unii Europejskiej Swobodne poruszanie się po krajach Unii Europejskiej 140 120 100 80 60 40 20 0 mln Rosja* Najludniejsze państwa Europy Niemcy Francja Wielka Brytania Włochy Hiszpania Ukraina Polska Rumunia Swobodne przewożenie towarów i świadczenie usług Holandia * łącznie z częścią azjatycką (część europejska Rosji liczy około 105 mln mieszkańców) Możemy podróżować i zwiedzać różne kraje Unii Europejskiej bez kontroli na granicach państw. Możemy przewozić rozmaite towary z jednego kraju do innego. Różne przedsiębiorstwa mogą świadczyć usługi na terenie całej Unii Europejskiej.
Polska na mapie Europy 11 Możliwość wyboru miejsca zamieszkania i kształcenia Możemy kupować nieruchomości (mieszkania, działki) w różnych państwach Unii Europejskiej, wybierać miejsca nauki i pracy bez uzyskiwania specjalnych pozwoleń. Poprawa warunków życia Dzięki dotacjom z Unii Europejskiej otrzymujemy środki finansowe na modernizację i budowę dróg, wodociągów, oczyszczalni ścieków oraz zakładów przemysłowych, a także na rozwój gospodarstw rolnych. Całkowita długość granic Polski, na lądzie i morzu, wynosi 3511 km. Nasz kraj najdłuższą granicę ma z Czechami 796 km, a najkrótszą z Litwą 104 km. Długość granicy morskiej Polski wynosi 440 km. Ważne! Pojęcia Polska jest krajem średniej wielkości, położonym w środkowej części Europy. Korzyści wynikające z położenia Polski to: dogodne połączenia z innymi krajami Europy oraz możliwość wymiany handlowej i transportu morskiego dzięki dostępowi do morza. Od 1 maja 2004 roku Polska jest członkiem Unii Europejskiej. Możemy korzystać z przywilejów przysługujących członkom Unii Europejskiej, np. podróżować bez kontroli na granicach państw oraz wybierać miejsce nauki i pracy bez uzyskiwania specjalnych pozwoleń. granica państwowa Unia Europejska Sprawdź, czy potrafisz 1. Na podstawie mapy w atlasie przyrodniczym określ położenie Polski w Europie. 2. Odszukaj na mapie ogólnogeograficznej Polski punkty najdalej wysunięte na północ, wschód, południe i zachód oraz rzeki graniczne na wschodzie i zachodzie. 3. Opisz przebieg granicy Polski. 4. Jakie korzyści wynikają z położenia Polski w Europie?