NOTATKI Widłaczek torfowy Lycopodiella inundata w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej Chrońmy Przyr. Ojcz. 70 (5): 472 476, 2014 Marsh club moss Lycopodiella inundata in the Orava-Nowy Targ Basin ANNA KOCZUR Instytut Ochrony Przyrody PAN 31 120 Kraków, al. Mickiewicza 33 e-mail: koczur@iop.krakow.pl Słowa kluczowe: Lycopodiella inundata, rozmieszczenie, eksploatacja torfu, Karpaty, Kotlina Orawsko-Nowotarska. Widłaczek torfowy Lycopodiella inundata (L.) Holub wyginął na wszystkich stanowiskach podawanych z terenu polskich Karpat w XIX i pierwszej połowie XX wieku. Ponownie odnaleziono go w Karpatach polskich w 2004 roku na terenie Bieszczadów Zachodnich, a obecnie również na torfowisku Puścizna Wielka w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej. Nowe stanowisko znajduje się na terenie kopalni torfu, a rosnąca tu populacja jest niewielka. Nowo odkryte stanowisko jest młode. Do jego powstania mogła się przyczynić prowadzona tu eksploatacja, gdyż obecnie gatunek ten pojawia się głównie na siedliskach antropogenicznych. Widłaczek torfowy Lycopodiella inundata (L.) Holub (ryc. 1) jest gatunkiem oceanicznym o zasięgu cyrkumpolarnym. Jego stanowiska rozproszone są na większości obszaru Europy, w Ameryce Północnej, a także w Japonii i na Azorach (Hultén, Fries 1986). W Polsce występuje w pasie pojezierzy, na Lubelszczyźnie, Śląsku i nad środkową Wartą (Zając, Zając 2001). Ta drobna bylina rośnie na dobrze uwodnionych, otwartych siedliskach na kwaśnym torfie, glebach mineralno-torfowych i mokrych piaskach. Jest gatunkiem charakterystycznym dla związku Rhynchosporion i zespołu Rhynchosporetum albae porastających wilgotne zagłębienia w obrębie torfowisk wysokich oraz kwaśne, oligotroficzne torfowiska przejściowe (Matuszkiewicz 2001). Widłaczek torfowy często się pojawia na odsłoniętym torfie w miejscach poddanych silnemu oddziaływaniu czynników erozyjnych, jak: naturalne rynny erozyjne, wykopy lub tereny silnie wydeptywane. W Polsce jest gatunkiem rzadkim, narażonym na wyginięcie (Zarzycki, Szeląg 2006). Na obszarze polskich Karpat obecnie jest uznawany za gatunek krytycznie zagrożony (Korzeniak 2008). Informacje o występowaniu widłaczka torfowego na terenie polskich Karpat pochodzą głównie z XIX i pierwszej połowy XX wieku. Gatunek ten podawany był z Tatr: z Toporowych Stawów (Kotula 1889 1890) i Polany Molkówka (okazy KRAM, lg. F. Lilienfeldówna, T. Wilczyński w 1912 r.) oraz z Kotliny Orawsko- -Nowotarskiej: z Suchej Hory (chodzi prawdopodobnie o torfowisko Przymiarki, przez które przebiega polsko-słowacka granica) (Kotula 1889 1890) i z torfowiska Młaka Brzeże koło 472
A. Koczur Widłaczek torfowy w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej Ryc. 1. Widłaczek torfowy Lycopodiella inundata (16.07.2013 r., fot. A. Koczur) Fig. 1. Marsh club moss Lycopodiella inundata (16 July, 2013; photo by A. Koczur) Ryc. 2. Rozmieszczenie widłaczka torfowego w polskich Karpatach: 1 nowe stanowisko, 2 stanowisko obecnie istniejące, 3 stanowiska historyczne Fig. 2. Distribu on of the marsh club moss in the Polish Carpathians: 1 new site, 2 s ll exis ng site, 3 historical sites Ryc. 3. Kopalnia torfu na torfowisku Puścizna Wielka (16.07.2013 r., fot. A. Koczur) Fig. 3. Peat mine on the peat bog Puścizna Wielka (16 July, 2013; photo by A. Koczur) 473
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 5, 2014 Ryc. 4. Jedno z dwóch większych skupisk widłaczka torfowego na torfowisku Puścizna Wielka (16.07.2013 r., fot. A. Koczur) Fig. 4. One of the two large clusters of the marsh club moss on the peat bog Puścizna Wielka (16 July, 2013; photo by A. Koczur) Ludźmierza (Lubicz-Niezabitowski 1922). W trakcie prowadzonych później badań już nie udało się go odszukać, skutkiem czego gatunek ten uznano za prawdopodobnie wymarły na terenie polskich Karpat (Koczur 2004). Ponownie odnaleziono widłaczka torfowego w 2004 roku na terenie Bieszczadów Zachodnich w Wołosatem (Korzeniak, Kalemba 2005; ryc. 2). W słowackiej części Karpat widłaczek torfowy w przeszłości notowany był na kilkunastu stanowiskach, m.in. u podnóża Babiej Góry (Dostál 1979; Dítě, Pukajová 2002) i na Orawie (Dítě, Pukajová 2002), gdzie odnajdowany był jeszcze w latach 80. XX wieku (Bernátová, Majzlanová 1982). Obecnie znane są zaledwie cztery stanowiska tego gatunku (Dítě, Pukajová 2002). Dwa z nich położone są stosunkowo blisko polskiej granicy: u podnóża Babiej Góry Rabčické bory (Migra, Mičieta 1995; Čeřovský i in. 1999; Dítě i in. 2001) i również na terenie Orawy, u podnóży Pilska Spálený Grúnik (Dítě i in. 2001). W 2013 roku odnaleziono widłaczka torfowego na torfowisku Puścizna Wielka w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej (ryc. 2). Nowe stanowisko znajduje się na terenie kopalni torfu przy torach kolejki wąskotorowej, w sąsiedztwie obecnie eksploatowanej powierzchni (19 46 34 E, 49 26 19 N; ryc. 3). Populacja jest niewielka, zajmuje powierzchnię około pół ara i liczy zaledwie kilkadziesiąt osobników. Widłaczek torfowy rośnie tu na nagim torfie i tworzy dwa większe skupiska o średnicy 40 50 cm (ryc. 4) i cztery małe, złożone z kilku osobników. Większość z nich wytwarza kłosy zarodnionośne. Widłaczek torfowy rośnie w obrębie zbiorowiska z dominacją wrzosu zwyczajnego Calluna vulgaris stanowiącego stadium degradacyjne mszaru wysokotorfowiskowego Sphagnetum magellanici z udziałem gatunków wysokotorfowiskowych (jak: rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia, wełnianka pochwowata Eriophorum vaginatum, żurawina błotna Oxycoccus palustris). O mursze- 474
A. Koczur Widłaczek torfowy w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej niu powierzchniowej warstwy torfu, powodującym wzrost jego żyzności świadczy udział gatunków typowych dla kwaśnych młak (mietlica psia Agrostis canina, turzyca pospolita Carex nigra i inne). Skład florystyczny zbiorowiska ilustruje poniższe zdjęcie fitosocjologiczne: Data: 16.07.2013 r.; wysokość 673 m n.p.m.; powierzchnia zdjęcia 25 m 2 ; zwarcie w warstwach: B (krzewów): 5%, C (roślin zielnych): 65%, D (mszaków): 20%; wysokość krzewów 2 m; średnia wysokość warstwy zielnej 30 cm. Drzewa i krzewy: Pinus sylvestris b +, c +. Rośliny zielne Ch. Oxycocco-Sphagnetea: Andromeda polifolia +, Drosera rotundifolia +, Empetrum nigrum +, Eriophorum vaginatum 1, Oxycoccus palustris 1; Ch. Scheuchzerio-Caricetea nigrae: Agrostis canina +, Carex canescens +, C. echinata +, C. nigra 2, Lycopodiella inundata 1, Viola palustris +; inne: Calluna vulgaris 2, Nardus stricta +, Potentilla erecta +, Vaccinium uliginosum 1, V. vitis-idaea +. Mszaki Ch. Oxycocco- -Sphagnetea: Sphagnum capillifolium 2, S. compactum r, S. magellanicum +; inne: Pohlia nutans +. Nowo odkryte stanowisko jest młode. Widłaczka torfowego nie znaleziono w czasie prowadzonych tu wcześniej badań (Koczur 2008). Paradoksalnie do jego osiedlenia mogła przyczynić się prowadzona tu eksploatacja. W wyniku odsłonięcia torfu i silnego wydeptywania obszaru w otoczeniu torów powstały siedliska sprzyjające widłaczkowi torfowemu. Obecnie gatunek ten pojawia się głównie na siedliskach antropogenicznych, takich jak: potorfia, wykopy w obrębie torfowisk czy nieczynne piaskownie (Cieszko, Kucharczyk 1999). Stosunkowo często notowany był w sąsiedztwie torów kolejowych przebiegających przez kompleksy torfowisk (Dítě, Pukajová 2002). Istnienie części stanowisk widłaczka torfowego na Orawie w XX wieku (m.in. na torfowiskach Przymiarki i Młaka Brzeże) mogło być związane z obecnością różnowiekowych potorfi będących efektem intensywnej eksploatacji torfu na przełomie XIX i XX wieku (Koczur 1996). Niewątpliwie były one siedliskami zastępczymi. Pierwotnym miejscem występowania widłaczka torfowego w czasach przed eksploatacją były prawdopodobnie rynny erozyjne powstające na obrzeżach i w okolicy głębszych dolinek na dobrze uwodnionych, nienaruszonych torfowiskach wysokich. PIŚMIENNICTWO Bernátová D., Majzlanová E. 1982. Lycopodiella inundata (L.) Holub na Suchej Hoře. Biológia (Bratislava) 37 (5): 529. Čeřovský J., Vágenknecht V. 1999. Lycopodiella inundtata (L.) Holub. W: Čeřovský J., Feráková V., Holub J., Maglocký Š., Procházka F. (red.). Červená kniha ohrozených a vzácnych druhov rastlín a živočíchov SR a ČR 5. Vyššie rastliny. Príroda a.s., Bratislava. Cieszko J., Kucharczyk M. 1999. Populacje widłaczka torfowego Lycopodiella inundata (L.) Holub na siedliskach antropogrnicznych. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 55 (2): 79 90. Dítě D., Pukajová D. 2002. Lycopodiella inundata, kriticky ohrozený druh flóry Slovenska. Ochrana Prírody 21: 51 57. Dítě D., Pukajová D., Staroň M. 2001. K výskytu Lycopodiella inundata (L.) Holub a Scheuchzeria palustris L. na Slovensku. Bulletin Slovenskej botanickej spoločnosti, Bratislava 23: 57 64. Dostál L. 1979. Ďalšie lokality vzácnejších druhov Pteridophyta na východnom Slovensku. Zborník Slovenského národného múzea, Prírodné vedy 25: 73 80. Hultén E., Fries M. 1986. Atlas of North European vascular plants north of the Tropic of Cancer. I III. Koeltz Scientific Books, Köningstein. Koczur A. 1996. Zmiany powierzchni i stanu zachowania torfowisk wysokich koło Ludźmierza w ostatnim stuleciu. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 52 (5): 25 38. Koczur A. 2004. Rośliny torfowisk wysokich w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej (Karpaty Zachodnie). I. Gatunki charakterystyczne dla związku Rhynchosporion albae. Fragmenta Floristica et Geobotanica Polonica 11 (2): 271 279. Koczur A. 2008. Wpływ eksploatacji torfu na szatę roślinną torfowiska wysokiego Puścizna Wielka w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej (Karpaty Zachodnie). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (1): 25 44. 475
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 5, 2014 Korzeniak J. 2008. Widłaczek (Widłak) torfowy Lycopodiella inundata (L.) Holub. W: Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H. (red.). Czerwona księga Karpat polskich. Rośliny naczyniowe. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków: 24 25. Korzeniak J., Kalemba A. 2005. Nowe stanowisko widłaczka torfowego Lycopodiella inundata (L.) Holub w Bieszczadach Zachodnich (Karpaty Wschodnie). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 61 (1): 91 95. Kotula B. 1890. Rozmieszczenie roślin naczyniowych w Tatrach. Polska Akademia Umiejętności, Kraków. Lubicz-Niezabitowski E. 1922. Wysokie torfowiska Podhala i konieczność ich ochrony. Ochrona Przyrody 3: 26 34. Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Vademecum Geobotanicum. PWN, Warszawa. Migra V., Mičieta K. 1995. Lycopodiella inundata (L.) Holub v Chránenej krajinnej oblasti Horná Orava. Bulletin Slovenskej botanickej spoločnosti, Bratislava 17: 87 88. Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Pracownia Chorologii Komputerowej IB UJ, Kraków. Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Red list of the vascular plants in Poland. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany PAS, Kraków. SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 70 (5): 472 476, 2014 Koczur A. Marsh club moss Lycopodiella inundata in the Orava-Nowy Targ Basin The marsh club moss Lycopodiella inundata (L.) Holub is a rare species in Poland. It has become extinct at all sites reported from the Polish Carpathians in the 19th century and the first half of the 20 th century. In 2004, the species was found again in the Polish Carpathians, in the Western Bieszczady Mountains, and at present it has been reported from the peat bog Puścizna Wielka in the Orava-Nowy Targ Basin. The new site is located in a mine peat and the population growing there is small. The newly discovered site is young and probably developed as a result of peat exploitation. At present, the species occurs mainly on anthropogenic habitats. Post-excavation pits are a substitute habitat. The marsh club moss occurred primarily in erosion channels developed along the peripheries and in the vicinity of deeper hollows on the raised bogs. 476