Szlakiem Średniowiecznych Polichromii
W okolicach Brzegu znajduje sięnajwiększe w Polsce skupisko 20 unikalnych średniowiecznych polichromii, niezmiernie istotnych dla dziejów malarstwa gotyckiego na Śląsku. 6 gotyckich malowidełmożna oglądaćwe wnętrzach kościołów w Brzegu (św. Mikołaja), Krzyżowicach, Małujowicach, Obórkach, Pogorzeli i Strzelnikach. Aż11 cennych zabytków wymaga ogromnych nakładów środków finansowych, aby wydobyć je spod tynków. W kościołach w Młodoszowicach, Starym Grodkowie i Zielęcicach, podczas remontów świątyńdoszło do zniszczenia malowidełprzedstawiających sceny z Pisma Świętego (tzw. Biblia pauperum dla ubogich). W 1997 r. kilka z tych miejscowości połączonych zostało szlakiem turystycznym o długości 55 km. Jego trasa rozpoczyna sięw Brzegu i wiedzie, w zależności od obranego kierunku przez Brzezinę, Zielęcice, Małujowice, Łukowice Brzeskie, Bierzów, Przylesie, Krzyżowice, Obórki, Pogorzelę, Strzelniki, Kruszynę i kończy się ponownie w Brzegu.
Kościółfilialny pw. św. Antoniego w Strzelnikach jest najstarszym i najcenniejszym kościołem na Szlaku Polichromii Brzeskich. Wzniesiono go w 2 poł. XIII w. Wieżęnadbudowano w 1688 r. Otoczony jest gotyckim murem z kamieni polnych uzupełnionych cegłą. We wnętrzu, na wszystkich ścianach zachowała sięunikalna polichromia odkryta przypadkowo w 1958 r. Malowidła pochodzą z różnych okresów najstarsze z XIV w. zdobią ścianę wschodnią prezbiterium. Na ścianie północnej i południowej prezbiterium swoje dzieło namalowane w 1 poł. XV w. pozostawiłmistrz Brzeskich Pokłonów Trzech Króli. Pozostałe ściany w XVI w. wypełnili jego naśladowcy.
Kościół parafialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Pogorzeli Wzniesiono go w 2 poł. XIII w. z fundacji miejscowego, bardzo wpływowego rodu Panów z Pogorzeli, z którego wywodził się m.in. Przecław z Pogorzeli, biskup wrocławski w latach 1341-1376. W 1 poł. XIV w. sklepienie i prezbiterium świątyni pokryto polichromią(sceny: Chrystus Sędzia, symbole ewangelistów, Koronacja NMP). W 1 poł. XV w. lokalni twórcy pokryli malowidłami ściany świątyni m.in. scenami z życia NMP i Chrystusa. Trzecia faza malowideł (kruchta i ściana zachodnia) powstała w 2 poł. XV w., a czwarta (podłucze tęczy) w początkach XVI w. Gdy w 1545 r. kościółprzejęli protestanci malowidła zatynkowano. Odkryto je w 1965 r. i poddano konserwacji.
Kościół parafialny pw. św. Jakuba Apostoła w Małujowicach Wzniesiono go na początku XIV w. Najprawdopodobniej w latach 70. XIV w. mistrz pochodzący z Pragi nad stropem na ścianach szczytowych nawy wykonałpolichromie przedstawiające sceny Genezis i Dzieciństwa Chrystusa. Około 1450-1460 malowidłami ozdobiono ściany prezbiterium, a przed 1483 r. ściany nawy (sceny ze Starego i Nowego Testamentu). Pomiędzy 1534 r. a 1945 r. była własnościągminy ewangelickiej. Przykryte tynkiem gotyckie polichromie odkryto w 1865 r. i poddano konserwacji. Kolejną przeprowadzono po 1945 r. Ze względu na wartość artystyczną malowideł, małujowicki kościół często nazywany jest Śląską Sykstyną.
Kościółfilialny pw. Wniebowstąpienia Pańskiego w Krzyżowicachwzniesiono w stylu gotyckim. Do XV-wiecznego prezbiterium wymurowanego z cegły w wątku gotyckim w 1580 r. dostawiono od strony zachodniej nawęw konstrukcji szkieletowej i wieżęw konstrukcji słupowej. Wnętrze prezbiterium zdobi zespółtrzech późnogotyckich ściennych malowidełfiguralnych. Malowidła pochodzące z 1 połowy XV w. występująna północnej, południowo-wschodniej i południowej ścianie prezbiterium. Przedstawiająone sceny: św. Jerzego, Pokłon Trzech Króli, Ukrzyżowanie, Męczeństwo na górze Ararat, Vir Dolorum i Oblicze Chrystusa przy Sakrarium.
W powiecie brzeskim możemy zidentyfikowaćprzynajmniej 20 kościołów gotyckich, w części których późniejsze przebudowy zatarły pierwotne cechy stylowe. Najwięcej z nich wzniesiono w XIV w., na prostym schemacie kompozycyjnym składającym sięz dwóch prostokątów nawy i prezbiterium. Ogrom i skala tych przedsięwzięćpozwala mówićnawet o tzw. grupie kościołów brzeskich, tworzącej lokalne cechy charakterystyczne: schemat układu przestrzennego z prostym zamknięciem prezbiterium i płaskimi stropami w nawie. Prawdopodobnie, w średniowieczu wnętrza świątyńzdobiły wielobarwne malowidła przedstawiające sceny Biblijne. Najstarszymi XIII-wiecznymi obiektami sąkościoły w Michałowie, Strzelnikach, Czeskiej Wsi, Gierszowicach, Pogorzeli i Starym Grodkowie.
W świątyniach w Strzelnikach i Pogorzeli znajdują się odkryte i odrestaurowane polichromie. W kościołach w Czeskiej Wsi i Gierszowicach (na zdjęciu poniżej) pochodzące z XV w. malowidła odsłonięto podczas prac remontowych w latach 30. XX w. i ponownie zatynkowano. Prawdopodobnie pod tynkiem znajduje się również polichromia w kościele filialnym pw. św. Józefa w Michałowie (o czym świadczą zapiski konserwatorskie sprzed 1945 r.). Nie zachowały się natomiast wzmiankowane przez Lutscha malowidła (Zwiastowanie, cykl św. Barbary) w kościele w Starym Grodkowie.
Na przełom XIII/XIV w. datowany jest kościółparafialny pw. Matki Boskiej Różańcowej w Kruszynie. Pierwsze wzmianki o istnieniu parafii pochodząz 1325 r., kiedy to wymieniony jest proboszcz Johannes. W latach 1543-1945 świątynia była w rękach ewangelików, wówczas teżpokryto tynkiem średniowieczne polichromie. Dziś, potrzeba ogromnych nakładów aby je odsłonić, zakonserwować, zbadaći zabezpieczyć.
Kościół polsko-katolicki w Obórkach Kościółjest orientowany i kalenicązwrócony do drogi. Otoczony jest gotyckim, kamiennym murem wzniesionym byćmoże w czasach istnienia pierwszego kościoła wzmiankowanego w źródłach w 1335 r. Kościółprzebudowano kilkakrotnie. W latach 1534-1945 ewangelicki. Strop z 1685 r. pokryty jest polichromiąz motywami kasetonów wypełnionych rozetami i wiciąroślinną, na podciągu w nawie motywem plecionkowym. W prezbiterium częściowo zatarte inskrypcje fundacyjne z datami
Z XIV w. pochodząkościoły w Małujowicach, Brzegu, Brzezinie, Buszycach, Zwanowicach, Zielęcicach i Kościerzycach. Spośród tej grupy kościołów cenne malowidła znajdują się we wspomnianych jużmałujowicach oraz w kościele pw. św. Mikołaja w Brzegu. W tym ostatnim, będącym zarazem jednym z największych kościołów w Polsce (typ trójnawowej sklepionej bazyliki o zbliżonej szerokości wszystkich naw), podczas odbudowy kościoła w 1959 r. odkryto ukryte pod tynkiem malowidła ścienne. Ich największy fragment zdobi ścianępołudniowązakrystii (m.in. Ukrzyżowanie i męczeństwo rycerzy na górze Ararat, monogram IHS i chusta św. Weroniki, podtrzymywana przez duchownego i księcia, św. Erazm i Norbert, św. Marcin) oraz fragment sklepienia w absydzie prezbiterium. Jak udało sięustalićbadaczom, dzieło to powstało w latach 1418-1428, a jego autorem jest Mistrz Brzeskich Pokłonów Trzech Króli. Polichromie gotyckie znajdujące sięw prezbiterium i ścianie północnej kościoła parafialnego pw. Matki Bożej Różańcowej w Brzezinie odsłonięto w latach 1958-1961, ale ze względu na brak środków finansowych w 1962 r. postanowiono je ponownie zatynkować. Równieżpod tynkiem znajdująsięmalowidła zdobiące niegdyśświątynie w Buszycach i Zwanowicach. Zniszczeniu uległa polichromia w kościele filialnym pw. Chrystusa Króla w Zielęcicach.
Poniżej znajdują się kościoły: Kościół w Buszycach, wnętrze Kościoła w Zielęcicach oraz Zwanowicach.
Polichromie ukryte (zamalowane, zatynkowane) znajdują się w: Kościółpw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Czeskiej Wsiwzniesiono w początkach XIV w. z fundacji możnego rodu Panów z Pogorzeli. W latach 1525-1945 należałon do ewangelików. We wnętrzu zachowała siępolichromia gotycka z końca XV w.(odkryta podczas remontu w 1933 r. i rok później pokryta tynkiem). Do zabytkowego wyposażenia kościoła zalicza sięm.in.: barokowy ołtarz główny z rzeźbami Mojżesza i św. Jana Chrzciciela, ambona z tego samego okresu, chór muzyczny z XVI w., renesansowa chrzcielnica z 1575 r. z inskrypcjami w kamieniu oraz epitafium pastora Daniela Beckera ( 1652 r.) i jego żony Doroty.
Kościółpw. św. Józefa (dawniej św. Michała) w Michałowieusytuowany jest w centrum wsi, przy wiejskim placu powstałym na terenie nad wsią. Wzniesiono go w XIII w. z fundacji ówczesnych właścicieli miejscowości rodu Panów z Pogorzeli. W 1826 r. przebudowano w stylu neogotyckim według projektu architekta Wartenberga. Po wielu przebudowach kościół zatracił swoje gotyckie cechy stylowe. W latach 1533-1945 ewangelicki. W prezbiterium i podłuczu tęczy pod tynkiem kryjąsięśredniowieczne polichromie.we wnętrzu zachowało sięwiele zabytków sztuki sakralnej, wśród nich: renesansowa ambona wykonana przez Fryderyka Grossa ok. 1600 r., chrzcielnica z XVI w. oraz epitafia rodziny von Gruttschreiber zxvi i XVII w. Wokółkościoła częściowo zachował się mur gotycki, a w nim późnorenesansowa płyta nagrobna z płaskorzeźbą dziecka. Kościółodnowiono w 1936 r. Od 1945 r. jest nieużywany i nieremontowany, a wnętrze kościoła zostało pobielone przez co treśćepitafiów stała sięnieczytelna.
Kościółpw. Matki Boskiejw Gierszowicach wzniesiono w XIII w. z fundacji rodu Panów z Pogorzeli. Od poł. XVI w. do 1945 r. w rękach protestantów. We wnętrzu nie zachowało się zabytkowe wyposażenie. Zachowałsięnatomiast kamienny, ostrołukowy portal wczesnogotycki w południowej kruchcie. Na stropie malowana dekoracja szablonowa zxvi w. zamalowanaw 1933 r. Na zewnątrz znajdująsiękamienne czary chrzcielnic z XV w. i gotycki mur okalający świątynię. Kościółpw. Trójcy Świętej włukowicach Brzeskich wzniesiony w 1581 r. z fundacji księcia brzesko-legnickiego Jerzego II. Do 1945 r. należałdo gminy ewangelickiej. Po pożarze w 1697 r. świątynia została odbudowana, zaśw XVIII wzniesiono późnobarokowąwieżę. Kościółotacza kamienny mur z 1581r. Kościółfilialny pw. św. Mikołaja w Różynie, wzmiankowany w 1310 r. Obecny wzniesiony w XV w. staraniem joannitów z Łosiowa. Przebudowany w XVIII w. w stylu barokowym. Murowany z cegły, otynkowany. Jednoprzęsłowe prezbiterium z wydzielonąuskokiem trójbocznąapsydąoraz dawnązakrystią. Dach siodłowy o jednej kalenicy, kryty dachówką, na nim krzyżmaltański. Wieża o podziałach ramowych, z oknami owalnymi i w najwyższej kondygnacji zamkniętymi półkoliście z kluczami. Hełm baniasty z ośmiobocznąlatarnią, obłożony łupkiem, zwieńczony chorągiewkąz datą1712. Kościółotoczony murem gotyckim z kamienia i cegły. We wnętrzu pod tynkiem średniowieczna polichromia. Jednym z autorów jest tzw. Mistrz Brzeskich Pokłonów Trzech Króli.
Kościółparafialny pw. Miłosierdzia Bożego w Przylesiu dawniej pw. św. bpa Stanisława. Wzniesiony w XIV w. i wzmiankowany w źródłach w 1376r. Podlegał on wówczas pod brzeską kolegiatęśw. Jadwigi. W 1793 r. nadbudowano wieżę. W XVIII i XX w. świątynięprzebudowano. Wejście doństanowi kamienny, gotycki portal. W prezbiterium ustawiony jestklasycystyczny ołtarz z połowy XIX w. Kościółparafialny pw. Matki Boskiej Różańcowej w Kruszynie wybudowany w 1 poł. XIV w., a rozbudowano w wieku następnym. Pierwsze wzmianka pochodząz 1325 r. W 1900 r. wzniesiono neogotyckąwieżękościoła. We wnętrzu zachowały sięfragmenty XVII-wiecznej ambony wkomponowane w prezbiterium oraz bliżej nieokreślony fragment czternastowiecznej inskrypcji, obecnie pod tynkiem. Gotycki kościół parafialny pw. Matki Bożej Różańcowej w Brzezinie, wzmiankowany był już w 1316 r., w XVI wieku nadbudowano doń wieżę. Po zniszczeniach w 1945r. kościół został odbudowany w latach 1958-59.W latach 1958-61, podczas prac konserwatorskich odkryto na ścianie północnej prezbiterium oraz na podłuczu łuku tęczowego fragmenty gotyckich malowideł z 4. ćwierci XV w. Przedstawiały one fragmenty Pasji, wizerunek NMP oraz męczeństwo św. Sebastiana. Ze względu na brak środków finansowych polichromie w 1962 r. zatynkowano.
Kościółfilialny wbierzowie (na zdjęciu poniżej), wzmiankowany byłjużw1335r. Najstarsząjego częściąjest prezbiterium zxv w., wktórym zachowały siętrzy gotyckie okna, każde oinnym ornamencie. Nawa zredukowana dojednego przęsła dobudowana została w1692r. W kościele, jednakże pod tynkiem, zachowały sięfragmenty średniowiecznej polichromii. Kościółotoczony jest średniowiecznym murem zkamieni polnych igłazów narzutowych. Kościółfilialny pw. Świętej Trójcy w Buszycach.Wzniesiony w XIII w. przez joannitów z pobliskiego Łosiowa We wnętrzu zachowało sięzabytkowe wyposażenie w tym m.in. renesansowy ołtarz główny, drewniany chór muzyczny z organami z początku XV stulecia oraz obrazy św. Anny Samotrzeciej (przełom XVIII i XIX w.) oraz Matki Boskiej z poł. XIX stulecia. Pod tynkiem znajdująsięniezidentyfikowane średniowieczne malowidła.
Gotycki kościół pw. Chrystusa Króla w Zielęcicach (zdjęcie po lewej), wzmiankowany był już w 1305 r. Zbudowany w początkach XV w. po zniszczeniach ostatniej wojny został gruntownie odbudowany. Ponad tabernakulum znajdowały się polichromie z 1 poł. XV w. zniszczone podczas prowadzonych bez nadzoru specjalistów remontów. Kościół parafialny pw. Matki Boskiej w Zwanowicach (zdjęcie po prawej), wzniesiono ok. 1400 r. w stylu gotyckim. Pierwotnie posiadał drewnianą wieżę murowaną dobudowano w latach 1819-1820 o dekoracji klasycystycznej. Poważnie uszkodzony podczas II wojny światowej. Odnowiony w latach 60. XX w. Kościół niemalże pozbawiony zabytkowego wyposażenia. Pod tynkiem znajdują się niezidentyfikowane średniowieczne malowidła.
Prezentacja została przygotowana dzięki dofinansowaniu ze środków Powiatu Brzeskiego w ramach projektu pn. Organizacja imprezy pn. "Korzenie tradycji. Od ojcowizny do ojczyzny" w ramach Europejskich Dni Dziedzictwa w ramach otwartego konkursu ofert na wsparcie realizacji zadańz zakresu: upowszechniania kultury i organizacji imprez kulturalnych oraz sportowych o randze ponadgminnej. Celem zadania było promocja o zasięgu europejskim -bogactwa regionalnego dziedzictwa, w tym przede wszystkim Polichromii Średniowiecznych Organizatorem zadania było Stowarzyszenie Brzeska Wieś Historyczna oraz Gmina Lewin Brzeski przy współpracy Regionalnego Ośrodka Badańi Dokumentacji Zabytków w Opolu