RAPORT. Diagnoza Lokalna w obszarze bezdomności na terenie Partnerstwa Lokalnego: WROCŁAW

1 RAPORT Diagnoza Lokalna w obszarze bezdomności na terenie Partnerstwa Lokalnego: WROCŁAW Diagnoza została przeprowadzona w ramach Zadania 4 projektu 1.18 Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej -w zakresie standaryzacji pracy z bezdomnymi w tym: opracowanie modelu Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności WROCŁAW, 2012 Zamawiający: Towarzystwo Pomocy im. Św. Brata Alberta Wykonawca: mgr Aneta Wiącek Współpraca: lic. Hanna Achremowicz dr Sławomir Mandes

Spis treści 1. Wstęp... 5 a) cel główny oraz cele szczegółowe realizowanych diagnoz lokalnych... 5 b) zakres realizacji diagnozy lokalnej: techniki badawcze, próba, analizowane dokumenty, terminy... 6 2. Wstępna charakterystyka gminy/gmin na obszarze Partnerstwa Lokalnego (DR)... 7 a) podstawowe zmienne społeczno-demograficzne... 7 b) wskaźniki zatrudnienia... 10 c) wskaźnik bezrobocia... 11 d) typ gminy (miejski, miejsko-wiejski, wiejski)... 12 e) wskaźniki mierzące skalę korzystania z systemu pomocy społecznej... 12 f) kwestie związane z polityką mieszkaniową (zasoby gospodarki komunalnej, struktura własności mieszkań, kwestie związane z eksmisjami)... 13 3. Ogólna charakterystyka problemów społecznych na obszarze którym zawiązane zostało Partnerstwo Lokalnego... 16 a) krótka charakterystyka problemów społecznych występujących na terenie zawiązanego Partnerstwa na podstawie DR... 16 b) hierarchia problemów społecznych na podstawie DR... 20 c) przedstawienie problematyki bezdomności w kontekście innych problemów społecznych na podstawie DR... 21 d) hierarchia problemów społecznych w ujęciu osób kluczowych (IDI)... 31 4. Szczegółowa analiza problemu bezdomności w kontekście materiałów zastanych (DR) 32 a) dane ilościowe pochodzące z DR dotyczące bezdomności gromadzone przez ośrodki pomocy społecznej... 32 b) metodologiczna oraz merytoryczna ocena diagnozy bezdomności... 34 c) opisane działania mające rozwiązywać problem bezdomności... 35 d) konkretne formy działań z bezdomnymi... 38 e) finanse... 41 5. Postrzeganie bezdomności jako lokalnego problemu społecznego z perspektywy kluczowych informatorów (IDI)... 42 a) znaczenie (ranga) bezdomność wśród problemów społecznych gmin/y oraz stosunek do bezdomności przedstawicieli instytucji zajmujących się rozwiązywaniem problemów społecznych i lokalnych elit... 42 b) ocena skali zjawiska bezdomności w gminie/ach zdaniem respondentów (także w ujęciu dynamicznym)... 44 c) charakter bezdomności i ewentualnie dynamika zmian oraz najważniejsze potrzeby osób bezdomnych w gminie/ach... 45 d) stosunek społeczności lokalnej do bezdomności... 49 6. Ocena systemu wsparcia osób bezdomnych na terenie Partnerstwa Lokalnego (IDI z osobami kluczowymi)... 52 a) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie prewencji bezdomności... 52 b) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie świadczenia usług z zakresu pomocy doraźnej... 53 c) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie świadczenia usług z zakresu integracji społecznej... 57 d) współpraca międzyinstytucjonalna... 60 e) najważniejsze wady i zalety lokalnego systemu pomocy osobom bezdomnym... 64 2

3 f) najpilniejsze potrzeby systemu pomocy osobom bezdomnym w Partnerstwie... 67 7. Ocena systemu wsparcia dokonana przez osoby bezdomne... 67 a) Charakterystyka badanej grupy... 67 b) System wsparcia... 72 c) Sytuacja społeczno-ekonomiczna bezdomnych... 78 d) Sytuacja prawna... 83 e) Profil psychospołeczny... 84 f) Sytuacja zdrowotna... 89 g) Wchodzenie i wychodzenie z bezdomności... 90 8. Wnioski i rekomendacje dla systemu wsparcia w partnerstwie lokalnym (na podstawie IDI z osobami kluczowymi,wywiadów kwestionariuszowych z osobami bezdomnymi oraz analizy dokumentów) obejmujące zakres prewencji, pomocy sprofilowanej i rozwiązania systemowe... 95 9. Aneks... 106 1. Lista przebadanych dokumentów w ramach analizy danych zastanych (DR)... 106 2. Dyspozycje do wywiadów indywidualnych z przedstawicielami instytucji/organizacji działającymi na rzecz osób bezdomnych... 107 3. Kwestionariusz wywiadu z osobami bezdomnymi... 113 Spis rysunków i tabel Rys. 1 Liczba mieszkań z uwzględnieniem własności... 14 Rys. 2 Rozkład liczebności poszczególnych grup podzielonych ze względu na długość bezdomności... 68 Rys. 3 Najczęstsze miejsce pobytu bezdomnego w ciągu ostatniego roku... 69 Rys. 4 Czas przebywania na terenie gminy.... 70 Rys. 5 Wykorzystanie instytucji systemu wsparcia osób bezdomnych... 72 Rys. 6 Najbardziej pożądane formy wsparcia zdaniem osób bezdomnych... 74 Rys. 7 Ocena ośrodka pomocy społecznej... 75 Rys. 8 Ocena placówki na skali ocen szkolnych, w której badani aktualnie przebywają... 76 Rys. 9 Ocena różnych aspektów placówki, w której badani aktualnie przebywają... 77 Rys. 10 Aktualna sytuacja zawodowa badanych... 78 Rys. 11 Źródła dochodu osób bezdomnych... 79 Rys. 12 Rozkład dochodów badanych... 80 Rys. 13 Zróżnicowane zachowania społeczne: występowanie... 81 Rys. 14 Aktualna sytuacja finansowa badanych... 82 Rys. 15 Aktualna sytuacja prawna badanych... 83 Rys. 16 Patologie społeczne wśród badanych... 85 Rys. 17 Kapitał społeczny wśród badanych... 86 Rys. 18 Wsparcie społeczne badanych ze strony otoczenia społecznego... 87 Rys. 19 Dobrostan psychiczny badanych... 88 Rys. 20 Zdrowie badanych... 89 Rys. 21 Działania podjęte przez badanych w celu wyjścia z bezdomności... 91 Rys. 22 Najlepsze, według badanych, sposoby wspierania wychodzenia z bezdomności... 92 Rys. 23 Deklarowane przez badanych przyczyny popadnięcia w bezdomności... 94

Tabela 1 Zasoby ludzkie na terenie gminy... 8 Tabela 2 Rozwój inwestycyjny gminy... 8 Tabela 3 Wybrane wskaźniki finansów gminy... 9 Tabela 4 Wskaźniki demograficzne dla gminy... 9 Tabela 5 Charakterystyka rynku pracy na podstawie liczby zatrudnionych... 10 Tabela 6 Odsetek zarejestrowanych bezrobotnych... 11 Tabela 7 Stopa bezrobocia,... 12 Tabela 8 Gospodarstwa domowe korzystające z pomocy społecznej,... 12 Tabela 9 Liczba mieszkań z uwzględnieniem własności... 13 Tabela 10 Liczba postępowań eksmisyjnych... 15 Tabela 11 Zaległości w opłatach za mieszkania... 16 Tabela 12 Zestawienie przyczyn przyznania pomocy z OPS, źródło: Sprawozdanie MPiPS -03 za 2010 rok... 21 Tabela 13 Analiza sprawozdania rocznego MPiPS - 03... 25 Tabela 14 Analiza sprawozdania OPS... 27 Tabela 15 Analiza uchwał budżetowych... 28 Tabela 16 Analiza sprawozdawczości policji... 28 Tabela 17 Analiza sprawozdawczości Straży Miejskiej... 29 Tabela 18 Analiza statutu gminy... 29 Tabela 19 Analiza regulaminu organizacyjnego gminy... 29 Tabela 20 Analiza dokumentów organizacyjnych OPS... 30 Tabela 21 Analiza projektów finansowanych ze środków unijnych... 30 Tabela 22 Analiza sprawozdawczości służby zdrowia... 31 Tabela 23 Kwestionariusz wypełniany przez OPS... 34 Tabela 24 Placówki realizujące pomoc na rzecz osób bezdomnych... 39 Tabela 25 Rozkład liczebności poszczególnych grup podzielonych ze względu na długość bezdomności... 68 Tabela 26 Miejsce pobytu w przeciągu ostatniego roku... 70 Tabela 27 Czas przebywania na terenie gminy... 71 Tabela 28 Liczba dzieci... 71 Tabela 29 Wykorzystanie i ocena użyteczności instytucji systemu wsparcia osób bezdomnych... 73 Tabela 30 Odsetek bezdomnych, którym odmówiono pomocy... 74 Tabela 31 Odsetek bezdomnych korzystających z pomocy OPS... 75 Tabela 32 Ocena pomocy uzyskiwanej w aktualnym miejscu pobytu... 76 Tabela 33 Ocena placówki aktualnego pobytu badanych... 77 Tabela 34 Aktualna sytuacja zawodowa badanych... 79 Tabela 35 Deklarowane źródła dochodów w bieżącym roku... 80 Tabela 36 Deklarowana przez badanych wysokość dochodu na miesiąc... 80 Tabela 37 Różne zachowania społeczne... 81 Tabela 38 Aktualna sytuacja finansowa badanych... 83 4

5 Tabela 39 Aktualna sytuacja prawna badanych... 84 Tabela 40 Patologie społeczne wśród badanych... 85 Tabela 41 Kapitał społeczny wśród badanych... 86 Tabela 42 Wsparcie społeczne badanych ze strony otoczenia społecznego... 87 Tabela 43 Dobrostan psychiczny badanych... 88 Tabela 44 Zdrowie badanych... 89 Tabela 45 Odsetek badanych deklarujących orzeczenie o niepełnosprawności... 90 Tabela 46 Działania podjęte przez badanych w celu wyjścia z bezdomności... 91 Tabela 47 Najlepsze, według badanych, sposoby wspierania wychodzenia z bezdomności... 93 Tabela 48 Miejsce pobytu w okresie poprzedzającym zostanie bezdomnym... 94 Tabela 49 Deklarowane przez badanych przyczyny popadnięcia w bezdomności... 95 1. Wstęp a) cel główny oraz cele szczegółowe realizowanych diagnoz lokalnych Niniejszy raport jest efektem prac badawczych prowadzonych od listopada 2011r. do stycznia 2012 r., polegających na analizie zbioru istniejących danych dotyczących problemu bezdomności na terenie Partnerstwa Lokalnego. Przygotowany dokument został opracowany na potrzeby Projektu 1.18 Zadanie 4 oraz w związku z przygotowywaniem przez Partnerstwo Lokalne wniosku o dofinansowanie w konkursie realizowanym w ramach tegoż projektu. Ponadto, niniejsze opracowanie może być wykorzystane do wszelkich innych prac związanych z poszukiwaniem rozwiązań w obszarze bezdomności na terenie gminy realizującej obecnie działania w ramach Partnerstwa Lokalnego. Celem głównym realizowanych badań było uzyskanie maksymalnie zobiektywizowanej wiedzy o systemie wsparcia dla osób bezdomnych na obszarze partnerstwa lokalnego, w szczególności o zasadach funkcjonowania systemu, jego najważniejszych deficytach i zasobach w kontekście rozwiązywania problemu bezdomności. Cele szczegółowe prowadzonych badań obejmują określenie: - w jaki sposób problematyka bezdomności jest ujmowana w dokumentach (jeśli w ogóle jest wyszczególniana jako odrębne zagadnienie); - w jakim kontekście pojawiają się w dokumentach określone dane; - jaki jest rodzaj pomocy świadczonej osobom bezdomnym i jaka jest skala tej pomocy; - w jaki sposób postrzegana jest bezdomność przez osoby działające w obszarze pomocy osobom bezdomnym; - w jaki sposób osoby realizujące działania pomocowe oceniają system pomocy, jakie wskazują problemy działania i pożądane kierunki zmian; - jaka jest specyfika lokalnego obszaru w odniesieniu do kwestii bezdomności, czym charakteryzuje się lokalna bezdomność ;

6 - w jaki sposób osoby bezdomne postrzegają swoją sytuację oraz jaki jest profil socjodemograficzny tych osób. b) zakres realizacji diagnozy lokalnej: techniki badawcze, próba, analizowane dokumenty, terminy Dla opracowania dostępnych (udostępnionych przez Partnerstwo) dokumentów zastosowano metodologię spójną, opracowaną dla wszystkich diagnoz realizowanych na terenie kraju w ramach Zadania 4 Projektu 1.18. W opracowanej metodologii wskazano następujące dokumenty, które powinny zostać poddane analizie: 1. Sprawozdanie Roczne MPiPS 03. należy przytoczyć ze sprawozdań tylko dane dotyczące osób bezdomnych. 2. Sprawozdania Roczne składane radzie gminy przez OPS. 3. Uchwały budżetowe. 4. Sprawozdawczość Policji dotycząca osób bezdomnych w danym roku. 5. Sprawozdawczość Straży Miejskiej dotycząca osób bezdomnych w danym roku. 6. Dokumenty organizacyjne gminy statut. 7. Dokumenty organizacyjne gminy regulamin organizacyjny. 8. Dokumenty organizacyjne OPS statut, regulamin organizacyjny. 9. Projekty systemowe i konkursowe PO KL i inne dotyczące bezdomnych. 10. Kwestionariusz wypełniany przez OPS. Spośród wymienionych powyżej dokumentów niektóre udało się uzyskać bezpośrednio w Partnerstwie lub za pomocą innych ogólnodostępnych kanałów publikacji i dystrybucji jawnych dokumentów, część dokumentów pozostała niedostępna lub też nie została w ogóle opracowana dla potrzeb Partnerstwa. Analizie poddano także inne dokumenty o charakterze publicznym stanowiących tzw. miękkie prawo lokalne: - Strategię rozwiązywania problemów społecznych (Załącznik do Uchwały nr LIV/3258/06 Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 6 lipca 2006 roku); - Strategię Wrocław w perspektywie 2020 plus ; - Problemy społeczne w przestrzeni Wrocławia, - Studia nad Strategią rozwoju społecznego miasta Wrocławia ; - umowy (łącznie 52 dokumenty) pomiędzy gminą Wrocław a organizacjami pozarządowymi na realizację zadań na rzecz osób bezdomnych. Drugim komponentem badawczym wykorzystywanym w realizacji diagnoz lokalnych były indywidualne wywiady pogłębione z osobami kluczowymi w działaniach na rzecz osób bezdomnych na obszarze Partnerstwa. Badanie przeprowadzono pomiędzy 18 listopada 2011 r. a 13 grudnia 2012 r. wśród 12 osób zajmujących się bezpośrednio lub pośrednio działaniami na rzecz osób bezdomnych i bezdomności, czyli tzw. osób kluczowych wskazanych przez Partnerstwo Lokalne zawiązane w związku z realizacją zadania 4 projektu

7 1.18 i aplikowaniem w konkursie przez gminę Wrocław. Badani to w przeważającej mierze przedstawiciele organizacji pozarządowych działających na rzecz osób bezdomnych, w tym osoby bezpośrednio realizujące działania pomocowe. Wywiady pogłębione przeprowadzono z przedstawicielami organizacji oraz instytucji publicznych realizujących działalność powiązaną z problematyką bezdomności w tym Ośrodka Pomocy Społecznej, Urzędu Miasta, Straży Miejskiej, szpitala. Wśród badanych było 10 mężczyzn i 2 kobiety, a staż ich aktywności na polu pomocy osobom bezdomnym mieści się w przedziale 5 28 lat. Respondenci reprezentowali zróżnicowany zakres wiedzy obszarze bezdomności, warunkowany w dużej mierze ich osobistymi doświadczeniami w realizowanej działalności na rzecz osób bezdomnych lub aktywności zawodowej. Wypowiedzi niektórych respondentów były rozbudowane, inny - obfitujące w przykłady praktyki dnia codziennego, a jeszcze innych powściągliwe lub konkretnie zamykające się w zadanym pytaniu. Zakres dyspozycji do przeprowadzenia wywiadów obejmował sześć głównych obszarów, które dotyczyły: znaczenia bezdomności w kontekście problemów społecznych gminy, działań podejmowanych przez kluczowe instytucje na rzecz bezdomnych, współpracy instytucjonalnej wśród podmiotów zaangażowanych w pracę na rzecz bezdomnych, zakres pomocy doraźnej jaka jest oferowana na terenie gminy, zakres i ocena działań z zakresu integracji społecznej, znaczenie i rodzaj działań prewencyjnych jakie są obecnie prowadzone na terenie gminy. Poszczególne rozdziały opisują problematykę uzupełnioną o wypowiedzi respondentów. Trzecim komponentem badawczym były wywiady kwestionariuszowe przeprowadzone z mieszkańcami placówek dla osób bezdomnych zlokalizowanych na obszarze gminy. Badania ankietowe w placówkach przeprowadzono pomiędzy 18 listopada a 10 grudnia 2011 r. na terenie dziewięciu placówek dla osób bezdomnych funkcjonujących na obszarze gminy oraz w jednej funkcjonującej poza terytorium gminy ale realizującej działania zlecone przez gminę Wrocław. Łączna wielkość próby badawczej została określona na 100 osób bezdomnych zamieszkujących w placówkach. Doboru próby badawczej dokonano na zasadzie proporcjonalności z zastosowaniem kryterium płci. Wywiady kwestionariuszowe prowadzone z osobami bezdomnymi były anonimowe, a ich wyniki ujęte w zbiorczym zestawieniu stanowią jedną z części niniejszego opracowania. 2. WSTĘPNA CHARAKTERYSTYKA GMINY/GMIN NA OBSZARZE PARTNERSTWA LOKALNEGO (DR) a) podstawowe zmienne społeczno-demograficzne Wrocław jest siedziba władz województwa dolnośląskiego i powiatu wrocławskiego, jest historyczną stolicą Śląska oraz Dolnego Śląska. Powierzchnia miasta Wrocław to 293 km 2. Miasto liczy 624 079 mieszkańców. W poniższej tabeli zestawiono dane dla gminy, a w celu uzyskania punktu odniesienia także wartości dla ogółu kraju. Nazwa wskaźnika Wartość dla Wartość dla kraju

8 gminy (l. osób) (l. osób) Mężczyźni 291 147 18 444 373 Kobiety 332 932 19 755 664 Pracujący ogółem 232 985 15 960 tys. Pracujące kobiety 120 470 7 214 tys. Ludność wg faktycznego miejsca zamieszkania - mężczyźni 294 960 --- Ludność wg faktycznego miejsca zamieszkania - mężczyźni 338 036 --- Tabela 1 Zasoby ludzkie na terenie gminy źródło: http://www.gminy.pl Dane o ludności można zestawić ze statystyką rozwoju inwestycyjnego gminy. Poniższa tabela obejmuje takie zestawienie w ujęciu dynamicznym (lata 2008-2010) na podstawie wybranych cech a w celu uzyskania punktu odniesienia zawierająca także wartości dla ogółu kraju za 2010 rok. Nazwa wskaźnika 2008 2009 2010 Wartość Jedn. Wartość Jedn. Wartość Jedn. Ludność według faktycznego 632 osób 632 146 osób 632 996 osób miejsca zamieszkania 162 Zwiększenie ludności wskutek 29 osób 397 osób 284 osób migracji wewnętrznej Zwiększenie ludności wskutek 154 osób 422 osób 409 osób migracji zewnętrznej Nowo zarejestrowane spółki 28 szt. 21 szt. 37 szt. sektor publiczny Nowo zarejestrowane spółki 7 383 szt. 8 118 szt. 9 038 szt. sektor prywatny Tabela 2 Rozwój inwestycyjny gminy źródło: http://www.gminy.pl/bmbgcgi.exe/dats?comm=map&lang=pl&idf=91580 Zestawienie danych w powyższej tabeli wskazuje na kilkukrotny wzrost liczby osób wskutek migracji zarówno wewnętrznej jak i zewnętrznej w 2009 roku. W 2010 roku liczba ta nieznacznie się zmniejszyła, jednak pozostała na poziomie nadal kilkukrotnie wyższym niż w 2008 roku. Patrząc na liczbę rejestrowanych spółek trudno przypisywać zmiany w liczebności populacji gminy rozwojowi gospodarki bowiem w sektorze publicznym liczba nowo rejestrowanych spółek zmniejszyła się w 2009 roku, a w sektorze prywatnym przez cały analizowany okres obserwowany wzrost był stały przyrost (o około tysiąc podmiotów w każdym roku). Kilkukrotny wzrost liczby osób na skutek migracji zewnętrznej rodzi pytanie o powiązanie z bezdomnością na podstawie ogólnych danych można przypuszczać, że analogicznie rosła liczba osób bezdomnych przebywających na terenie gminy. Widać więc interesujące trendy demograficzne, które warto byłoby poddać wnikliwej analizie w opracowaniu dedykowanym ruchom demograficznym, i w miarę możliwości jego korelacji z dynamiką skali problemów społecznych.

9 Dane finansowe obrazujące kondycję gminy to przede wszystkim dochody budżetowe. Z informacji za 2008, 2009 i 2010 rok wynika, że nie nastąpił wyraźny ruch w tym obszarze, za to widać zmianę w wydatkach inwestycyjnych, co obrazuje poniższa tabela. Dochody własne budżetu Wydatki inwestycyjne budżetu 2008 (w zł) 2 058 040 368.67 1 016 961 590.4 2009 (w zł) 2 085 118 489.76 1 251 854 361.6 2010 (w zł) 2 339 096 860.11 795 862 034.9 Tabela 3 Wybrane wskaźniki finansów gminy źródło: http://www.gminy.pl/bmbgcgi.exe/dats?comm=map&lang=pl&idf=91580 Kondycja finansowa gminy jest analogiczna do sytuacji finansowej jednostek samorządu terytorialnego ogółem w analogicznym czasie, które ogółem zanotowały wzrost w 2010 r.: w zestawieniu rok do roku o 9%, w tym z opłat od czynności cywilno-prawnych o 12%, z podatku od nieruchomości o 7% i wpływów z majątku o 11%. Rok 2010 był także dla samorządów okresem intensywnych prac nad rozbudową infrastruktury - wydatki inwestycyjne JST osiągnęły 43,3 mld zł, tj. wzrosły o 4% wobec 35% w 2009 r. (a widoczne m. in. w powyższej tabeli znaczne zmniejszenie dynamiki wzrostu wynikało ze zmiany systemu przepływu środków UE). (Por. Raport roczny 2011 Sytuacja finansowa jednostek samorządu terytorialnego, Departament Strategii i Analiz PKO BP, Warszawa, wrzesień 2011). Kondycję demograficzną gminy oraz dla porównania: w kraju i w województwie w 2010 roku obrazuje zestawienie wskaźników w tym obszarze ujęte w poniższej tabeli. Wskaźnik obciążenia demograficznego gmina kraj wojew. ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym osoba 52.2 55 52 ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym osoba 132.9 90 98 ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym osoba 29.8 26 26 Udział ludności wg ekonomicznych grup wieku w % ludności ogółem w wieku przedprodukcyjnym % 14.7 18.7 17.4 w wieku produkcyjnym % 65.7 64.4 65.6 w wieku poprodukcyjnym % 19.6 16.9 17.0 Wskaźniki modułu gminnego ludność na 1 km 2 (gęstość zaludnienia) osoba 2162 122 144 kobiety na 100 mężczyzn osoba 115 107 109 małżeństwa na 1000 ludności - 5.7 6.0 5.7 urodzenia żywe na 1000 ludności - 10.5 10.8 10.3 zgony na 1000 ludności - 32.4 10.9 10.3 przyrost naturalny na 1000 ludności - 0.3 0.9-0.1 Tabela 4 Wskaźniki demograficzne dla gminy Żródło: http://www.stat.gov.pl/bdl/app/dane_podgrup.dims?p_id=931739&p_token=0.6603028056717788

10 Widoczną w zestawieniu cechą wyróżniającą gminę w odniesieniu do ogółu kraju jest zdecydowanie wyższy wskaźnik liczby osób w wieku produkcyjnym na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym. Podobnie wyższy jest odsetek osób w wieku poprodukcyjnym. Te wskaźniki charakteryzujące starzejące się społeczeństwo znajdują potwierdzenie także w wyższej niż w kraju liczbie zgonów. Porównanie danych nie tylko z krajem ale i z województwem obrazuje wyróżniający się charakter gminy Wrocław, bowiem wskaźniki dla województwa są bardziej zbliżone do krajowych wyraźna różnica w takim porównaniu widoczna jest we wskaźniku przyrostu naturalnego, który w województwie ma znak ujemny. Miejski charakter Wrocławia znajduje potwierdzenie także i w gęstości zaludnienia liczba mieszkańców przypadająca na m 2 kilkakrotnie przekracza analogiczną wartość podawaną dla kraju. b) wskaźniki zatrudnienia W zestawieniu ujęto osoby zatrudnione w jednostkach o liczbie pracujących powyżej 9 osób; z uwzględnieniem pracujących w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie (dane szacunkowe) w podziale na sektory gospodarki (PKD 2007) i ze wskazaniem płci w latach 2008 2010 oraz porównawczo wskazano dane dla kraju za 2010 rok: sektor ekonomiczny ogółem rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo przemysł i budownictwo wartość liczbowa dla gminy 2010 wartość 2010 płeć % liczbowa % 2008 2009 2010 gmina 2010 kraj kraj ogółem 237 188 234 061 236 510 25 10 924 681 25 mężczyźni 116 773 113 623 114 041 12 5 577 004 13 kobiety 120 415 120 438 122 469 13 5 347 677 12 ogółem 1 631 1 106 1 899 0 2 362 593 5 mężczyźni 997 643 1 017 0 1 235 361 3 kobiety 634 463 882 0 1 127 232 3 ogółem 54 463 50 097 50 259 5 3 050 134 7 mężczyźni 39 308 36 300 36 219 4 2 178 922 5 kobiety 15 155 13 797 14 040 1 871 212 2 handel; naprawa pojazdów ogółem 62 224 63 243 64 404 7 1 998 544 samochodowych; transport i 5 gospodarka magazynowa; mężczyźni 32 792 33 621 34 686 1 046 833 4 zakwaterowanie i gastronomia; 2 informacja i komunikacja kobiety 29 432 29 622 29 718 3 951 711 2 działalność finansowa i ogółem 22 718 19 127 21 171 2 420 327 1 ubezpieczeniowa; obsługa rynku mężczyźni 9 479 6 933 7 071 1 156 258 0 nieruchomości kobiety 13 239 12 194 14 100 1 264 069 1 ogółem 96 152 100 488 98 777 10 3 093 083 7 pozostałe usługi mężczyźni 34 197 36 126 35 048 4 959 630 2 kobiety 61 955 64 362 63 729 7 2 133 453 5 Tabela 5 Charakterystyka rynku pracy na podstawie liczby zatrudnionych źródło: http://www.stat.gov.pl/bdl/app/dane_podgrup.dims?p_id=930828&p_token=0.009203559960304974

11 Dane liczbowe obrazujące poziom zatrudnienia w ciągu trzech lat wskazują na zmiany w liczebności osób zatrudnionych w 2009 r. odnotowano ogólny spadek liczby osób zatrudnionych w działalności pozausługowej, jednak w 2010 r. poziom ten ponownie się zwiększył. Inne tendencje zanotowano w kategorii pozostałe usługi gdzie wzrost w 2009 r. nie przeniósł się na rok kolejny. Porównanie liczebności zatrudnienia w poszczególnych sektorach gospodarki z perspektywą całego kraju wskazuje, że Wrocław nie wyróżnia się w tych kategoriach wartości wskaźników różnią się nieznacznie szczególnie tam, gdzie są one niskie (0-5), ale ogólne tendencje i dominujące pod względem aktywności ekonomicznej sektory są analogiczne dla obu obszarów. c) wskaźnik bezrobocia Cechy bezrobocia najczęściej wskazywane są poprzez udział stopę bezrobocia oraz udział osób bezrobotnych zarejestrowanych w odniesieniu do liczby ludności ogółem. W poniższej tabeli ujęto w zestawieniu dynamicznym (lata 2008 2010) udział osób bezrobotnych zarejestrowanych w odniesieniu do liczby ludności ogółem w wieku produkcyjnym, a dla porównania wskazano analogiczne wartości dla kraju. płeć rok wartość gmina w % wartość kraj w % 2008 2,5 6,0 ogółem 2009 3,9 7,7 2010 4,2 7,9 2008 2,2 5,0 mężczyźni 2009 3,7 7,2 2010 3,9 7,3 2008 2,9 7,0 kobiety 2009 4,0 8,2 2010 4,5 8,6 Tabela 6 Odsetek zarejestrowanych bezrobotnych źródło: www.stat.gov.pl/bdl/app/dane_podgrup.dims?p_id=930828&p_token=0.8946485129480439 Zestawienie wartości wskaźników w ujęciu dynamicznym wskazuje, że udział liczby osób bezrobotnych w ludności ogółem stale rośnie i w zasadzie odnosi się do obu płci w takim samym stopniu. Jednak odniesienie do perspektywy ogólnokrajowej sprawia, że Wrocław jawi się jako gmina o stosunkowo niewielkim problemie bezrobocia wskaźniki są średnio o połowę mniejsze niż dla ogółu kraju. Stopę bezrobocia rejestrowanego obliczono jako stosunek liczby bezrobotnych zarejestrowanych do liczby cywilnej ludności aktywnej zawodowo (ogółem oraz danej grupy), tj. bez osób odbywających czynną służbę wojskową oraz pracowników jednostek budżetowych prowadzących działalność w zakresie obrony narodowej i bezpieczeństwa publicznego.

12 rok stopa bezrobocia dla gminy w % stopa bezrobocia dla kraju w % 2008 3,3 9,5 2009 5,1 12,1 2010 5,5 12,4 Tabela 7 Stopa bezrobocia, źródło: http://www.stat.gov.pl/bdl/app/dane_podgrup.display?p_id=930828&p_token=0.2032196498091665 Także wskaźniki stopy bezrobocia wskazują na widoczną powyżej prawidłowość chociaż wartość ta z roku na rok rośnie, to i tak jest ponad połowę mniejsza niż analogiczne wartości dla kraju. d) typ gminy (miejski, miejsko-wiejski, wiejski) Wrocław to miasto na prawach powiatu w południowo-zachodniej Polsce, położone w centrum Niziny Śląskiej 51 07 ' szerokości płn. 17 02 ' dł. wsch. 132 km 2 stanowią użytki rolne. Lasy i zadrzewienia zajmują 16.5 km 2, wody km 2, tereny komunikacyjne 24,48 km 2, tereny osiedlowe: 85,08 km 2, a długość granic administracyjnych miasta: 106,7 km. W granicach miasta mieszczą się odcinki pięciu rzek: Odra 26 km, Ślęza 16 km, Oława 8 km, Bystrzyca 15 km, Widawa 20 km. e) wskaźniki mierzące skalę korzystania z systemu pomocy społecznej Dane obejmujące świadczeniobiorców pomocy społecznej dla gminy Wrocław oraz porównawczo w wybranych wierszach w odniesieniu do ogółu kraju, ujęto w poniższej tabeli: Gospodarstwa domowe i ich członkowie - beneficjenci pomocy społecznej jednostka gmina kraj gospodarstwa domowe korzystające ze środowiskowej pomocy społecznej gosp. dom. 10 125 1 229,4 tys. osoby w gospodarstwach domowych korzystających ze środowiskowej pomocy społecznej osoba 15 769 -- udział osób w gospodarstwach domowych korzystających ze środowiskowej pomocy społecznej w ludności ogółem % 2,5 8,5 Rodziny otrzymujące świadczenia rodzinne na dzieci tys. osób 6,3 -- Dzieci w wieku 0-17 lat, na które rodziny otrzymują zasiłek rodzinny tys. osób 12,7 1 234,5 Dzieci w wieku 0-17 lat, na które rodziny otrzymują zasiłek rodzinny % ogółu osób w tym wieku 13,7 17,2 Tabela 8 Gospodarstwa domowe korzystające z pomocy społecznej, źródło: http://www.stat.gov.pl/gus/5840_7492_plk_html.htm Zestawienie danych dotyczących skali korzystania ze świadczeń pomocy społecznej w odniesieniu do kraju wskazuje, że w gminie Wrocław wyraźnie mniejszy jest odsetek świadczeniobiorców pomocy społecznej w stosunku do ludności ogółem niż na obszarze kraju. Różnice te są nieco mniejsze w sytuacji, gdy gospodarstwo domowe otrzymuje zasiłek

13 rodzinny na dzieci. W pierwszym przypadku współczynnik relacji liczby gospodarstw domowych korzystających z pomocy wynosi 0,29 natomiast w drugim przypadku 0,75, czyli trzykrotnie więcej i stanowi ¾ liczby wskazanej dla ogółu kraju. Wartość ta może wskazywać na fakt, że gmina i jej mieszkańcy są zasadniczo bogatsi i nie mają potrzeby (lub przekraczają kryteria dochodowe) aby korzystać z pomocy państwa w zaspokajaniu podstawowych potrzeb. f) kwestie związane z polityką mieszkaniową (zasoby gospodarki komunalnej, struktura własności mieszkań, kwestie związane z eksmisjami) Dane GUS obejmujące zasoby mieszkaniowe wskazują, że liczba mieszkań powiatu m. Wrocław oraz miasta Wrocław jest tożsama i wynosi ogółem 264 610 w 2009 roku i 269 188 w 2010 roku. Liczba mieszkań w ramach określonej kategorii została umieszczona w tabeli i w wykresie obrazującym poziom różnic w strukturze własności w 2009 r., bowiem szczegółowe dane GUS obejmują maksymalnie ten rok. W zestawieniu ujęto dane dla Wrocławia i porównawczo dla ogółu kraju. kategoria własności liczba mieszkań w 2009 r. w gminie % mieszkań w 2009 r. w gminie liczba mieszkań w 2009 r. w kraju % mieszkań w 2009 r. w kraju zasoby gmin (komunalne) 46 576 15 1 062 780 12 zasoby spółdzielni mieszkaniowych 78 027 25 2 583 253 30 zasoby zakładów pracy 1 395 0 132 486 2 zasoby Skarbu Państwa 1 392 0 57 431 1 zasoby Towarzystw Budownictwa Społecznego (TBS) 2 035 1 79 291 1 zasoby wspólnot mieszkaniowych 105 273 34 2 662 009 31 zasoby wspólnot mieszkaniowych 24 23 73 465 1 986 800 - własność osób fizycznych zasoby pozostałych podmiotów 2 343 1 26 735 0 ogółem (dane GUS) 264 610 85 13 302 449 155 suma liczby mieszkań wszystkich kategorii 310 506 100 8 590 785 100 Tabela 9 Liczba mieszkań z uwzględnieniem własności Źródło: http://www.stat.gov.pl/bdl/app/dane_podgrup.dims?p_id=930881&p_token=0.6634558235613085 Dane zestawione w powyższej tabeli wskazują przede wszystkim na różnice w wartościach liczbowych obejmujących sumy wszystkich wymienionych mieszkań. W odniesieniu do danych dla Wrocławia suma mieszkań wszystkich kategorii jest większa niż podawana przez GUS wartość ogółem dla całego zestawienia. W odniesieniu dla kraju także nie ma zgodności, jednak dysproporcja widoczna jest w drugą stronę GUS-owa wartość mieszkań ogółem jest 1,5 razy większa niż suma wartości wszystkich wskazanych mieszkań. Różnice te mogą przede wszystkim wynikać z różnicy źródeł przy gromadzeniu danych (a konkretnie z różnic definicyjnych lub z niespójnych sposobów dokumentowania np. wskazywaniu mieszkań zamieszkanych / niezamieszkanych etc.). Możliwe jest także, że niektóre mieszkania zostały policzone dwukrotnie, chociaż ze względu na dość wyraźne kryteria własności wydaje się to

14 być mało prawdopodobne. Niemniej, trudności w interpretacji danych zawartych w tabeli zwracają uwagę na potrzebę weryfikowania danych poprzez np. porównywanie różnych wskaźników dla tego samego zjawiska. Powyższe zestawienie danych dotyczących własności mieszkań w gminie wskazuje, że struktura własności mieszkań w gminie jest analogiczna do struktury własności mieszkań na terenie kraju. Zestawienie zawiera także informację o tym, która z form własności jest dominującą w strukturze własności mieszkań w gminie, co jest najlepiej widoczne w ujęciu graficznym. Rys. 1 Liczba mieszkań z uwzględnieniem własności Źródło: http://www.stat.gov.pl/bdl/app/dane_podgrup.dims?p_id=930881&p_token=0.6634558235613085 Wizualne zestawienie obrazuje wyraźną dysproporcję w kategorii mieszkań dominują mieszkania należące do wspólnot mieszkaniowych, a w dalszej kolejności do spółdzielni mieszkaniowych i mieszkania osób fizycznych znajdujące się w zasobach wspólnot mieszkaniowych. Nieco mniej jest mieszkań należących do pozostałych podmiotów, za to w znikomym stopniu widoczne są mieszkania znajdujące się nie tylko w zasobach zakładów pracy i Skarbu Państwa, ale także TBS-y. Statystyka obrazująca strukturę własności mieszkań obejmuje także eksmisje. W poniższej tabeli zawarto dane obrazujące eksmisje z lokali i postępowania eksmisyjne za 2009 r. (najbardziej aktualne szczegółowe zestawienie).

15 forma własności stan prawny postępowania przyczyna postępowania / eksmisji liczba postępowań toczące się w sądzie ogółem 37 postępowania eksmisyjne zaległości w opłatach 34 zasoby orzeczone przez sąd ogółem 37 spółdzielni eksmisje zaległości w opłatach 37 mieszkaniowych ogółem 18 wykonane eksmisje zaległości w opłatach 18 toczące się w sądzie ogółem 4 zasoby postępowania eksmisyjne zaległości w opłatach 4 zakładów pracy orzeczone przez sąd ogółem 4 (bez Skarbu eksmisje zaległości w opłatach 4 Państwa) ogółem 0 wykonane eksmisje zaległości w opłatach 0 toczące się w sądzie ogółem 34 postępowania eksmisyjne zaległości w opłatach 34 zasoby wspólnot orzeczone przez sąd ogółem 0 mieszkanioeksmisje zaległości w opłatach 0 wych ogółem 0 wykonane eksmisje zaległości w opłatach 0 toczące się w sądzie ogółem 5 postępowania eksmisyjne zaległości w opłatach 5 zasoby TBS orzeczone przez sąd ogółem 4 eksmisje zaległości w opłatach 4 wykonane eksmisje ogółem 0 zaległości w opłatach 0 toczące się w sądzie ogółem 1 postępowania eksmisyjne zaległości w opłatach 1 zasoby orzeczone przez sąd ogółem 6 pozostałych eksmisje zaległości w opłatach 6 podmiotów ogółem 1 wykonane eksmisje zaległości w opłatach 1 toczące się w sądzie ogółem 0 postępowania eksmisyjne zaległości w opłatach 0 zasoby gmin orzeczone przez sąd ogółem 0 (komunalne) eksmisje zaległości w opłatach 0 wykonane eksmisje ogółem 0 zaległości w opłatach 0 toczące się w sądzie ogółem 2 postępowania eksmisyjne zaległości w opłatach 2 zasoby Skarbu orzeczone przez sąd ogółem 2 Państwa eksmisje zaległości w opłatach 2 wykonane eksmisje ogółem 0 zaległości w opłatach 0 Tabela 10 Liczba postępowań eksmisyjnych źródło: http://www.stat.gov.pl/bdl/app/dane_podgrup.dims?p_id=931739&p_token=0.7070043559462831

16 Zestawienie danych wskazujących na liczbę postępowań eksmisyjnych w podziale na formę własności mieszkań jest w pewien sposób analogiczne do struktury własności mieszkań im większe zasoby tym częściej pojawiają się problemy z opłatami. Na uwagę natomiast zasługuje nieco inny fakt tylko w trzech przypadkach wystąpiły inne powody postępowania eksmisyjnego niż zaległości w opłatach. Strukturę zaległości w opłatach czynszowych liczbę zadłużonych mieszkań oraz wartość kwotową zobowiązań dla Wrocławia i porównawczo dla obszaru całego kraju, zawiera poniższa tabela. liczba mieszkań wartość zaległości w tys. zł. forma własności czas trwania Wrocław Polska Wrocław Polska 2009 2009 2009 2009 liczba % liczba % liczba % liczba % zasoby spółdzielni ogółem 24643 44 938 316 54 21 324,1 33 736 682,8 37 mieszkaniowych ponad 3 m-ce 4 679 8 165 392 10 12 717,6 20 441 825,1 22 zasoby zakładów pracy ogółem 283 1 36 485 2 806,7 1 53 076,8 3 (bez Skarbu Państwa) ponad 3 m-ce 192 0 16 190 1 731,2 1 40 994,5 2 zasoby wspólnot ogółem 18 068 32 387 877 22 15 211,0 23 380 987,4 19 mieszkaniowych ponad 3 m-ce 6 450 12 130 852 8 10 314,1 16 261 046,8 13 zasoby TBS ogółem 202 0 21 946 1 449,6 1 21 330,2 1 ponad 3 m-ce 64 0 4 471 0 304,4 0 9 862,8 0 zasoby pozostałych ogółem 389 1 2 130 0 481,3 1 2 808,5 0 podmiotów ponad 3 m-ce 212 0 1 138 0 257,0 0 1 959,0 0 zasoby gmin ogółem 0 0 1 703 0 0,0 0 2 707,7 0 (komunalne) ponad 3 m-ce 0 0 701 0 0,0 0 1 504,4 0 zasoby Skarbu Państwa ogółem 651 1 16 716 1 1 381,8 2 25 511,9 1 ponad 3 m-ce 238 0 8 723 1 1 174,8 2 20 160,2 1 Tabela 11 Zaległości w opłatach za mieszkania źródło: http://www.stat.gov.pl/bdl/app/dane_podgrup.dims?p_id=933952&p_token=0.07548789282253288 W powyższym zestawieniu widać, że najwięcej jest zadłużonych mieszkań znajdujących się w zasobach spółdzielni mieszkaniowych ogółem ponad połowa w kraju i ponad 40% we Wrocławiu, w dalszej kolejności znajdują się zadłużone mieszkania z zasobów wspólnot mieszkaniowych, przy czym w tej kategorii notuje się najwyższą liczbę zadłużeń ponad kwartalnych. Tam też odnotowano najwyższe sumy zaległości. Dane te potwierdzają trudności w utrzymaniu mieszkań przez ich lokatorów, widoczne w zestawieniu obrazującym eksmisje, gdzie także dominują te dwie formy własności. 3. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH NA OBSZARZE KTÓRYM ZAWIĄZANE ZOSTAŁO PARTNERSTWO LOKALNEGO a) krótka charakterystyka problemów społecznych występujących na terenie zawiązanego Partnerstwa na podstawie DR

17 Można przyjąć, że wyznacznikiem rangi lokalnej kwestii społecznej jest przyjęcie programu, który będzie jej poświęcony. Przyjęcie takiego kryterium pokazuje, że szczególną wagę przykłada się we Wrocławiu wyłączając kwestie inwestycyjne do problematyki: - zdrowia, a szczególnie zdrowia psychicznego (4 programy + Strategia w zakresie rekreacji), - uzależnień i ich profilaktyki (5 programów), - kondycji rodziny, młodzieży i osób starszych (7 programów działania + programy stypendialne). Wyraźnie zidentyfikowane problemy społeczne odnajdujemy w Strategii rozwiązywania problemów społecznych. Warto spojrzeć na zawartość tego dokumentu, chociaż dane liczbowe, na których oparto założenia Strategii obejmują maksymalnie 2005 rok (bardziej szczegółowa charakterystyka tego opracowania znajduje się w części dotyczącej diagnozie zjawiska). W dokumencie tym wskazano trzy główne grupy problemów: 1. Postępujący kryzys demograficzny (bardzo niski wskaźnik urodzeń) w perspektywie zagraża destabilizacją struktur organizacyjnych życia społecznego, jak też warunków rozwojowych miasta. 2. Osłabienie funkcji, roli i pozycji rodzin, oraz grup podwyższonego ryzyka, zagrożonych wykluczeniem społecznym, na których kumulują się niekorzystne uboczne skutki procesów i przemian ekonomiczno - społecznych (głównie bezrobocia), skutkując niewydolnością podstawowych funkcji rodziny, osłabiają poczucie bezpieczeństwa, zwiększają ryzyko zagrożenia, w tym izolację i wykluczenie społeczne. 3. Bezrobocie bezpośrednio przekłada sie na sytuacje rodzin, kondycję psychiczną, sprzyja narastaniu patologii, przestępczości, w konsekwencji wykluczeniu społecznemu osób i grup. Główne elementy strategii obejmują realizację działań w określonych obszarach: 1. Umocnienie rodziny i inne działania na rzecz poprawy bilansu demograficznego; 2. Ograniczanie bezrobocia; 3. Wzmacnianie podstaw funkcjonowania i rozwoju newralgicznych społecznie grup (dzieci i młodzieży dotkniętych, zagrożonych patologią, osób niepełnosprawnych, osób starszych, bezrobotnych, bezdomnych); 4. Fundamenty rozwoju (edukacja, kultura i infrastruktura); 5. Kształtowanie społeczeństwa obywatelskiego. Strategia jest podstawowym dokumentem traktującym o problemach społecznych we Wrocławiu, poza tym powstało opracowanie przygotowane w trakcie realizacji unijnego projektu Wrocławską diagnozę problemów społecznych 2009 2010 pt. Problemy społeczne w przestrzeni Wrocławia. Pierwsze z nich jest przeglądową publikacją zwierającą zbiór artykułów podejmujących wybrane zagadnienia mieszczące się w obszarze polityki miasta. Jak napisano we wprowadzeniu, założonym praktycznym celem projektu, pomijając jego aspekty poznawcze, jest wypracowanie ogólniejszego podejścia dla realizowanej polityki społecznej miasta, w ramach którego zostanie sformułowana również strategia rozwiązywania problemów

18 społecznych. Przedstawione w tomie opracowania są próbą charakterystyki społecznych aspektów funkcjonowania współczesnej zbiorowości wielkomiejskiej. Autorzy prezentują różne dyscypliny studiów miejskich oraz rozmaite perspektywy badawcze spotykane na ich gruncie. Tym samym tom stanowi próbę ukazania dorobku wrocławskiego środowiska badaczy miasta i kwestii społecznych. Składa się z trzech części. Część pierwsza Strukturalne wymiary problemów społecznych i socjalnych zawiera sześć artykułów dotyczących struktur wielkiego miasta, które warunkują możliwości jego rozwoju, warunki i style życia mieszkańców. W tej części zamieszczono opracowania poświęcone: - zmianom struktur demograficzno przestrzennych, - analizie struktur przestrzenno- funkcjonalnych, - infrastrukturze komunikacyjnej oraz funkcjonowaniu sytemu komunikacji zbiorowej i transportu samochodowego, - strukturom gospodarczym i rynkowi pracy, - zależnościom między strukturami funkcjonalnymi miasta a kształtowaniem się struktur ekologicznych i przestrzenne zróżnicowanie problemów społecznych, - strukturze instytucjonalnej wrocławskiego sytemu pomocy społecznej. Na drugą część składają się artykuły poświęcone politykom miejskim zorientowanym na zapobieganie i łagodzenie problemów społecznych i socjalnych, a zawarte w niej opracowania są poświęcone kolejno: - analizie systemu oświatowego miasta, - funkcjonowaniu systemu opieki zdrowotnej, - dostępności usług medycznych dla wrocławian oraz polityki zdrowotnej władz miejskich realizujących pakiet programów adresowanych do określonych kategorii mieszkańców miasta, - ubóstwu i ujawnianiu się zjawiska wykluczenia społecznego na tle ekonomicznym, - zjawiska bezdomności i jego uwarunkowań w wielkim mieście, - kwestii poczucie bezpieczeństwa mieszkańców i zjawiska patologii społecznej. Charakter ogólny mają dwa artykuły trzeciej części poświęcone: - kwestii współczesnego wielkomiejskiego sposobu życia i adekwatnością oferty instytucjonalnej miasta względem ujawnianych stylów życia mieszkańców. - ładowi normatywnemu porządkującemu życie wrocławskich rodzin. O problemach społecznych miasta można wnioskować na podstawie zadań realizowanych przez OPS. Ze sprawozdania MOPS wynika, że w ramach tego ośrodka realizowane są takie działania jak: a) przyznawanie zasiłków i pomoc w naturze, b) dożywianie dzieci i młodzieży, c) świadczenia na rzecz osób niepełnosprawnych z zakresu rehabilitacji społecznej (finansowane z PFRON), d) praca socjalna i poradnictwo specjalistyczne, e) usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi świadczone w miejscu zamieszkania, f) usługi realizowane w placówkach o charakterze dziennym, w tym: - DDPS ul. Żeromskiego 37 (50 osób),

19 - DDPS ul. Skwierzyńska 23 (73 osoby), - DDPS ul. Komuny Paryskiej 11- (80 osób), - DDPS ul. Kościuszki 67 (26 osób). Dwa dzienne domy pomocy prowadzone są przez organizacje pozarządowe: - DDPS dla osób starszych pod wezwaniem Św. Rodziny- dla osób z deficytem pamięci -przy ul. Rydygiera 22/28 (25 osób), - DDPS Przyjaciele Seniorów"- dla osób z deficytem pamięci - przy ul. Kraszewskiego 2 (25 osób). Pozostałe ośrodki wsparcia działające we Wrocławiu są w strukturach MOPS: - DDPS Pogodna Jesień" ul. Litewska 20 (996 osób), - Ośrodek Opiekuńczo-Adaptacyjny przy ul. Ciepłej 15b (150 dzieci i 120 seniorów), - Ośrodek Opiekuńczo-Adaptacyjny przy ul. Podróżniczej 34/36 (13 osób), - Ośrodek Opiekuńczo-Adaptacyjny Pensjonat dla Osób Starszych" ul. Kamieńskiego 190 - (95 osób). Funkcjonuje także 6 środowiskowych domów samopomocy (łącznie 165 osób): - ŚDS przy ul. Okulickiego 2 - dla 30 osób z niepełnosprawnością intelektualną; - ŚDS przy ul. Stawowej la - dla 30 osób z niepełnosprawnością intelektualną; - ŚDS przy ul. Grabiszyńskiej 89- dla 20 osób psychicznie chorych; ŚDS przy ul. Kleczkowskiej 5 - dla 25 osób psychicznie chorych; - ŚDS przy ul. Szkolnej 20 - dla 40 osób psychicznie chorych; - ŚDS przy ul Kiełczowskiej 43 - dla 20 osób z zaburzeniami psychicznymi. g) zapewnienie opieki całodobowej w domach pomocy społecznej, -DPS dla osób przewlekle somatycznie chorych ul. Karmelkowa 25/27 (236 osób), - DPS dla osób przewlekle somatycznie chorych ul. Rędzińska 66/68 (159 3 osób), - DPS dla osób przewlekle somatycznie chorych ul. Grunwaldzka 104 (73 osoby), - DPS dla osób w podeszłym wieku ul. Mączna 3 (125 osób), - DPS dla osób w podeszłym wieku ul. Świątnicka 25/27(104 osoby), - DPS dla osób przewlekle psychicznie chorych ul. Kaletnicza 8 (94 osoby), - DPS dla osób przewlekle psychicznie chorych ul. Farna 3 (96 osób), - DPS dla niepełnosprawnych intelektualnie dziewcząt ul. Objazdowa 40 (37 osób), - DPS dla osób dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie ul. Jutrosińska 29 (7 osób), - DPS dla osób dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie ul. Okulickiego 2 (20 osób), - DPS dla osób dorosłych przewlekle somatycznie chorych ul. Św. Marcina 10 (18 osób). Formę opieki całodobowej stanowią ponadto mieszkania chronione zapewniające w 2010 roku łącznie 97 miejsc, w tym: - 36 miejsc przeznaczonych w szczególności dla osób zaburzonych psychicznie i wymagających wsparcia w codziennym życiu. - 30 miejsc przeznaczonych dla kobiet matek z dziećmi oraz kobietw ciąży;

20-7 miejsc przeznaczonych dla wychowanków rodzin zastępczych i placówek opiekuńczowychowawczych prowadzonych przez Stowarzyszenie Pomocy Akson", - 6 miejsc przeznaczonym dla osób niepełnosprawnych intelektualnie, - 18 miejsc przeznaczonych dla wychowanków rodzin zastępczych i placówek opiekuńczowychowawczych. h) orzekanie o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności, i) opieka nad rodziną i dzieckiem, j) realizacja projektów współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego w MOPS: - Wrocławska diagnoza problemów społecznych" - 2010r., - Pomoc Społeczna Skuteczna" projekt szkoleniowy mający na celu wzmocnienie i podniesienie jakości świadczonych przez instytucje usług poprzez poszerzenie wiedzy i umiejętności pracowników pomocy społecznej. Zgodnie z sprawozdaniem OPS w 2010 wydanych zostało 104 155 decyzji administracyjnych w sprawach świadczeń pomocy społecznej, w tym 3 266 przez Zespół ds. Osób Bezdomnych i Uchodźców, co stanowi 3% decyzji wydawanych przez MOPS. b) hierarchia problemów społecznych na podstawie DR Trudno jednoznacznie oceniać wagę problemu społecznego jest to trudność uniwersalna, dotycząca wszelkich społecznych bolączek, nie tylko bezdomności, wynikająca z potrzeby dookreślenia: który brak, która potrzeba może być zaspokajana w mniejszym stopniu, i która dolegliwość lub dysfunkcja jest mniej znacząca od innej. Takiej oceny na ogół dokonuje się przy wykorzystaniu jednego z dwóch kontekstów: ilościowego gdy znaczna jest część populacji, która zostaje dotknięta danym problemem wymagającym interwencji (pomocy) zewnętrznej; lub jakościowego gdy poziom dolegliwości jednostkowych jest tak znaczny, iż wydaje się, że każdy rodzaj pomocy jest potrzebny a daną osobę należy objąć wszelkim dostępnym wsparciem. Brakuje jednak wyraźnych i moralnie uzasadnionych kryteriów dla zastosowania takiej gradacji. Dodatkowo, w konflikcie z obydwoma stanowiskami stoją zasoby finansowe, które są niewystarczające, by zaspokoić wszystkie potrzeby podlegające chociaż pod jedno z dwóch wskazanych wyżej kryteriów. Z różnych względów najczęściej stosowaną praktyką jest więc realizacja działań doraźnych tych, które w danym momencie zostają wskazane i uznane za problem wymagający interwencji. Być może z powyższych względów problemy społeczne nie są hierarchizowane w dokumentach, które o nich taktują, lecz wymieniane obok siebie. Taka sytuacja ma także miejsce we Wrocławiu. Dominujące ilościowo problemy na obszarze gminy zawierają się w danych zawartych w Sprawozdaniu MPiPS -03 za 2010 rok w kategorii powody przyznania pomocy obrazujących profil świadczeniobiorców. Nieporównywalnie dominującą kwestią

21 problemową jest ubóstwo liczba świadczeniobiorców trzykrotnie przekracza liczbę świadczeniobiorców wskazaną w kolejnych grupie problemowych, które wiążą się ze zdrowiem. Niewiele mniejszą skalę ilościowo odnotowano w przypadku bezrobocia i bezradności w sprawach opiekuńczo wychowawczych. Pozostałe kwestie problemowe stanowiące powód trudnej sytuacji życiowej odnotowano w znacznie mniejszej skali, wśród nich bezdomność lokuje się w sumie na siódmej pozycji, w skali porównywalnej z alkoholizmem (poz. 6.). Lp. Powód trudnej sytuacji życiowej Liczba ogółem Liczba osób w rodzinach 1. ubóstwo 15 442 38 728 2. niepełnosprawność 4 824 6 763 3. długotrwała lub ciężka choroba 4 528 6 581 4. bezrobocie 3 919 6 892 5. bezradność w sprawach opiek.-wychowawczych i 3 066 6 019 prowadzenia gospodarstwa domowego - ogółem 6. alkoholizm 582 883 7. bezdomność 506 559 8. przemoc w rodzinie 249 742 9. potrzeba ochrony macierzyństwa 221 904 10. trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu 194 249 z zakładu karnego 11. brak umiejętności w przystosowaniu do życia młodzieży opuszczającej placówki opiekuńczo - wychowawcze 161 161 12. narkomania 95 140 13. sytuacja kryzysowa 85 185 14. zdarzenie losowe 17 21 15. sieroctwo 6 13 16. trudności w integracji osób, które otrzymały status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą 4 10 17. potrzeba ochrony ofiar handlu ludźmi 0 0 18. klęska żywiołowa lub ekologiczna 0 0 Tabela 12 Zestawienie przyczyn przyznania pomocy z OPS, źródło: Sprawozdanie MPiPS -03 za 2010 rok c) przedstawienie problematyki bezdomności w kontekście innych problemów społecznych na podstawie DR Analizując obraz problemów społecznych na podstawie dokumentacji należy mieć na uwadze, że nawet precyzyjne zestawienia nie zawsze dają prawdziwy obraz omawianej rzeczywistości. Znaczenie zaprezentowanych informacji zależy od wielu czynników, w tym sposobu ich zgromadzenia, kontekstu opisu, zastosowanej formy przekazu czy także kompetencji komunikacyjnych autora opracowania. Dodatkowe trudności rodzą się przy zestawianiu danych zawartych w dokumentach różnego rodzaju, a różnice przekładają się na potrzebę

22 uogólnień, które pozwolą uzyskać obraz ilościowej skali dla analizowanego stanu czy zjawiska. Gdyby kontekst problemów społecznych przedstawiać w oparciu o kryterium ilościowe, którym może być liczba świadczeń przyznawanych z tytułu bezdomności to należy ten problem uznać za niezbyt znaczący, bowiem świadczenie przyznano 556 rodzinom z tytułu bezdomności (jak wynika ze Sprawozdania MPiPS), a z tytułu ubóstwa 15 442 rodzinom. Interpretację tych danych dodatkowo utrudnia fakt, że liczbowe zestawienie jest niejednoznaczne, bowiem problemy kumulują się i ci sami świadczeniobiorcy powtarzają się w różnych sytuacjach korzystania z pomocy. Dokumentem zwięźle opisującym zrealizowane działania w obszarze pomocy społecznej na terenie gminy jest sprawozdanie MOPS. Zostały tam wymienione działania z podaniem łącznych kwot wydatkowanych na nie środków. Ze Sprawozdania można wnioskować, ze bezdomność jest traktowana jako problem niemal całkowicie zagospodarowany przez organizacje pozarządowe, które indywidualnie prowadzą działalność pomocową. OPS nadzoruje i przekazuje środki finansowe na tę działalność. W Sprawozdaniu nie są wykazywane szczegółowe działania realizowane na rzecz osób bezdomnych, liczba osób nimi objętych czy ich rezultaty. Rangi problemowi bezdomności dodaje utworzenie Zespołu ds. Bezdomności i Uchodźców w MOPS, czwartego (obok Adaptacji Osób Niepełnosprawnych, Centrum Pracy Socjalnej i Rodziny oraz Zespołu Terenowej Pracy Socjalnej) podlegającego Zastępcy Dyrektora ds. Pomocy Społecznej. W zespole tym załatwia się wszystkie formalności związane z przyznaniem świadczeń pieniężnych i rzeczowych ze środków pomocy społecznej osobom bezdomnym i uchodźcom, a jego główne zadania to: a. Diagnozowanie sytuacji bytowej, zawodowej, zdrowotnej, rodzinnej i materialnej osób bezdomnych i uchodźców przebywających w obrębie miasta, b. Udzielanie pomocy w postaci pracy socjalnej, świadczeń finansowych i rzeczowych osobom bezdomnym i uchodźcom, c. Kierowanie do schronisk i noclegowni. ZOBU nie przygotowuje wyodrębnionych sprawozdań, a gromadzone dane ujmowane są w sprawozdaniu zbiorczym z działalności MOPS, dane liczbowe udostępnione przez ten Zespół znalazły się także w Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych w części dotyczącej bezdomności. Analizy problematyki bezdomności można dokonać wykorzystując metodologię przyjętą dla niniejszego opracowania. Wynika z niej, że: - W Sprawozdaniu rocznym MPiPS nie zamieszczono danych dotyczących osób bezdomnych, co może wynikać z faktu, że działania są zlecane organizacjom pozarządowym i są bezpośrednio koordynowane przez MOPS. - W Sprawozdaniu rocznym składanym Radzie Gminy przez OPS nie wskazano liczby osób zatrudnionych do wsparcia osób bezdomnych, zamieszczono natomiast informacje o

wysokości środków przeznaczonych na wsparcie osób bezdomnych (nadzorowanie 9 schronisk i 4 kuchni charytatywnych oraz wsparcie finansowe Wrocławskiego Banku Żywności łącznie na kwotę 2 667 000 zł). Wymieniono także działania realizowane w ramach Sekcji ds. Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi, przy czym nie zamieszczono informacji o tym jaka część z przeznaczonych na tę sekcję środków jest wydatkowana w związku z działaniami na rzecz osób bezdomnych. W Sprawozdaniu nie odnotowano informacji obrazujących szczegółową aktywność osób bezdomnych lub charakterystykę pomocy, z której korzystają. Wskazano natomiast jednostkę uczestniczącą w ich realizacji, jaką jest Zespół ds. Osób Bezdomnych i Uchodźców. Brak danych w wymienionych obszarach nie oznacza, że nie są realizowane działania na rzecz osób bezdomnych, a jedynie, ze nie wie (lub precyzyjniej: nie rozlicza się z nich) Ośrodek Pomocy Społecznej. Jednak w przypadku tej instytucji brak wiedzy także jest zastanawiający, bowiem to MOPS finansuje działania pomocowe kierowane do tej grupy, a zatem wskazuje kierunek lokalnej polityki w tym obszarze. W kontekście Wrocławia przyczyną takiego stanu może być fakt, że działania na rzecz osób bezdomnych realizowane były od początku przez organizację pozarządową o charakterze religijnym, która we własnym zakresie pozyskiwała środki na działalność, a później zadanie opieki nad osobami bezdomnymi zostało przypisane ustawowo gminie, która podjęła współpracę (przede wszystkim poprzez dofinansowanie działań) z organizacjami faktycznie realizującymi zadania pomocowe. - W uchwałach budżetowych wskazano wysokości środków przeznaczanych na realizację poszczególnych zadań: finansowanie domów pomocy społecznej (606 500 zł), składek na ubezpieczenie zdrowotne (685 600 zł), zasiłków i pomocy w naturze (8 467 699 zł), zasiłków stałych (7 104 000 zł), nie wskazano kosztów pozostałej działalności, w tym udzielenia schronienia i dożywiania. - Sprawozdawczość policji zawiera informacje o 328 osobach bezdomnych umieszczonych w ośrodkach uzależnień/izbach wytrzeźwień, 12 umieszczonych w oddziałach psychosomatycznych, 36 osób bezdomnych umieszczonych w placówkach dla bezdomnych, 141 interwencjach związanych z przemocą/zakłócaniem porządku przez bezdomnych oraz 5 osobach bezdomnych, które zmarzły z powodu wychłodzenia organizmu. Przy braku perspektywy porównawczej trudno interpretować te dane przyjmując ogólne założenie, że większość osób bezdomnych jest obciążona chorobą alkoholową można przypuszczać, że dane dotyczące liczby osób doprowadzonych do Izby Wytrzeźwień zawierają w sobie także interwencje związane z zakłócaniem spokoju przez osoby bezdomne. Brakuje w powyższym zestawieniu informacji o liczbie osób (a nie interwencji w których kilkakrotnie mogły uczestniczyć te same osoby), co zobrazowałoby wyraźniej liczebność osób bezdomnych, które uczestniczyły w odnotowanych relacjach z funkcjonariuszami policji. - Sprawozdawczość Straży Miejskiej obejmuje 356 osób umieszczonych w ośrodkach uzależnień/izbach wytrzeźwień oraz 68 osób umieszczonych w placówkach dla bezdomnych. - W Statucie i Regulaminie Organizacyjnym gminy nie zamieszczono informacji o działalności na rzecz osób bezdomnych, natomiast w dokumentach organizacyjnych OPS wskazano Zespół ds. Osób Bezdomnych i Uchodźców jako komórkę odpowiedzialną za sprawy bezdomności oraz wskazano jej zakres obowiązków. 23

24 - Nie odnotowano projektów systemowych i innych PO KL realizowanych na rzecz osób bezdomnych. W odniesieniu do tej kwestii warto zauważyć, że w Sprawozdaniu MOPS zawarto informację o realizacji działań w ramach środków zewnętrznych, z której wynika, że zrealizowano w sumie cztery projekty. Żaden z nich nie był dedykowany bezpośrednio osobom bezdomnym, jednak osoby bezdomne mogły znajdować się w grupie beneficjentów określonych jako klienci MOPS, osoby bezrobotne, osoby nieaktywne zawodowo i zatrudnione, korzystające ze świadczeń pomocy społecznej w projekcie Wrocław Miastem Aktywnych. - Dodatkowo podsumowano sprawozdawczość służby zdrowia obejmującą dane udostępnione przez 3 szpitale: im. Falkiewicza, Wojewódzki i Wojskowy. W tabeli znajdują się dane dla każdej placówki oddzielnie. Suma działań w poszczególnych kategoriach obejmuje 285 osób odnotowanych w dwóch placówkach (dla trzeciej brakuje danych w tym obszarze). W każdej z jednostek przyjęto klasyfikację braku stałego zameldowania jako określającą status osoby bezdomnej. Łącznie we wszystkich placówkach przyjęto na leczenie szpitalne 200 osób, których wiek zawierał się w przedziale 25 78 lat. Liczba osób przebywających w szpitalu do 7 dni wynosiła 106, pomiędzy 8 a 14 dni 59 osób, 15 do 30 dni 27 osób i powyżej 30 dni 6 osób. 64 osoby nie posiadały ubezpieczenia zdrowotnego, 36. osobom takie ubezpieczenie zabezpieczono w formie decyzji OPS. Innych form wsparcia (w tym zasiłek stały i pochówki) udzielono 66 osobom. Szczegółowe zestawienie wymienionych wyżej danych zawarte jest w poniższych tabelach. Lp. Nazwa dokumentu Jednostka Rodzaj wsparcia analizy I. SPRAWOZDANIE ROCZNE MPIPS 03 / DANE DOTYCZĄCE OSÓB BEZDOMNYCH 1. Powody przyznania pomocy- bezdomność- dział 4 Liczba B Udzielone świadczenia dział 2B a) schronienie, Liczba B b. d. b) posiłek, Liczba B b. d. c) ubranie dla bezdomnych, Liczba B b. d. d) bilet kredytowany Liczba B b. d. e) sprawienie pogrzebu, Liczba B b. d. f) zasiłki, Liczba B b. d. g) interwencja kryzysowa, Liczba B b. d. h) praca socjalna Liczba B b. d. 3. Pomoc dla opuszczających zakłady poprawcze, zakłady karne dział 2 C Dane za rok 2010 4. Ośrodki wsparcia dział 6A liczba jednostek Liczba J x a) noclegownie Liczba J b. d. b) schroniska Liczba J b. d.

25 c) domy dla bezdomnych Liczba J b. d. d) jadłodajnie Liczba J b. d. e) mieszkania chronione Liczba J b. d. f) ośrodki interwencji kryzysowej Liczba J b. d. g) jednostki specjalistycznego poradnictwa Liczba J b. d. 5. Ośrodki wsparcia dział 6B liczba jednostek a) noclegownie Liczba J 0 b) schroniska Liczba J 0 c) domy dla bezdomnych Liczba J 0 d) jadłodajnie Liczba J - e) mieszkania chronione Liczba J 0 f) ośrodki interwencji kryzysowej Liczba J 0 g) jednostki specjalistycznego poradnictwa Liczba J 0 Tabela 13 Analiza sprawozdania rocznego MPiPS - 03 Lp. Nazwa dokumentu Jednostka Rodzaj wsparcia Analizy Dane za rok 2010 III. SPRAWOZDANIA ROCZNE SKŁADANE RADZIE GMINY PRZEZ OPS 1. LICZBA OSÓB ZATRUDNIONYCH DO WSPARCIA OSÓB BEZDOMNYCH, W TYM: a) Pracowników socjalnych Osoby b. d. b) Streetworkerów Osoby b. d. c) Psychologów Osoby b. d. d) Pedagogów Osoby b. d. e) Terapeutów Osoby b. d. f) Innych / w tym opiekunów Osoby b. d. 2. WYSOKOŚĆ ŚRODKÓW PRZEZNACZONYCH NA WSPARCIE OSÓB BEZDOMNYCH, W TYM: a) Zasiłki okresowe. Kwota b. d. b) schronienie - MOPS nadzorował pracę 9 schronisk dla osób bezdomnych, w których mogą przebywać 802 osoby c) Posiłki - MOPS nadzorował pracę 4 kuchni charytatywnych wydające dziennie ok. 2 220 posiłków d) Żywność z Programu Pomocy Żywnościowej Unii Europejskiej kwota przekazana na funkcjonowanie Wrocławskiego Banku Żywności Kwota 1.797.700,00 Kwota 419.300,00 Kwota 450.000,00 e) Ubranie w formie pomocy rzeczowej Kwota b. d. f) Zasiłki na świadczenia zdrowotne Kwota b. d. g) Bilet kredytowany Kwota b. d.

26 h) Sprawienie pogrzebu Kwota b. d. i) Zasiłki celowe\ Kwota b. d. j) Zasiłki celowe w naturze np. odzież, obuwie Kwota b. d. k) Interwencja kryzysowa Kwota b. d. l) Skierowanie do DPS Kwota b. d. m) Inne: w ramach Sekcji ds. Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi realizowano działania: - Organizowanie i prowadzenie schronienia, łaźni i magazynów wydających odzież dla osób bezdomnych posiadających ostatnie stałe zameldowanie w Gminie Wrocław. - Prowadzenie noclegowni dla bezdomnych mężczyzn. - Prowadzenie zbiorowego żywienia w kuchniach charytatywnych i innych miejscach wydawania posiłków osobom bezdomnym i zagrożonym bezdomnością z Gminy Wrocław oraz prowadzenie magazynów przekazujących żywność lub odzież organizacjom pozarządowym prowadzącym działalność na rzecz osób najuboższych. Środki łącznie przekazane organizacjom w 2010 rok i podlegające rozliczeniu przez Sekcję wynosiły: 5 748 815zł zadania własne Gminy 19 520 557zł zadaniach własne Powiatu 412 558zł zadania zlecone Powiatowi Kwota Wskazano kwotę na działania w ramach Sekcji ds. Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi jednak nie zaznaczono jaka część z tych kwot pokryła koszty pomocy osobom bezdomnym 3. LICZBĘ OSÓB BEZDOMNYCH KORZYSTAJĄCYCH Z POSZCZEGÓLNYCH FORM ŚWIADCZEŃ: a) Zasiłki okresowe Liczba B b. d. b) schronienie Liczba B b. d. c) Posiłki Liczba B b. d. d) Żywność z Programu Pomocy Żywnościowej Unii Europejskiej Liczba B b. d. e) Ubranie Liczba B b. d. f) Zasiłki na świadczenia zdrowotne Liczba B b. d. g) Bilet kredytowany Liczba B b. d. h) Sprawienie pogrzebu Liczba B b. d. i) Zasiłki celowe\ Liczba B b. d. j) Zasiłki celowe w naturze np. odzież, obuwie Liczba B b. d. k) Interwencja kryzysowa Liczba B b. d. l) Skierowanie do DPS Liczba B b. d. m) Poradnictwo Liczba B b. d. n) Uczestniczący w zajęciach Centrum Interwencji Kryzysowej Liczba B b. d. o) Członkowie spółdzielni socjalnych Liczba B b. d. p) Inne (zasiłki stałe) Liczba B b. d. 4. BEZDOMNI KORZYSTAJĄCY Z FORM AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ

27 a) Staż Liczba B b. d. b) Prace interwencyjne Liczba B b. d. c) Roboty publiczne Liczba B b. d. d) Szkolenia Liczba B b. d. e) Prace społecznie użyteczne Liczba B b. d. e) Inne, jakie? Liczba B b. d. 5. CHARAKTERYSTYKA PLACÓWEK DLA BEZDOMNYCH Z PODZIAŁEM NA KATEGORIEogrzewalnia, noclegownia, schronisko itd. 6. Liczba miejsc w tych placówkach: a) Statutowa (łączna liczba miejsc w placówkach i ogrzewalni wskazana w sprawozdaniu) b) Maksymalna interwencyjna np. w okresie ekstremalnych warunków pogodowych 7. Wysokość środków przeznaczonych na utrzymanie placówek dla bezdomnych przez gminę średni miesięczny koszt (czynsz, media, koszty zatrudnienia, wyżywienia i inne) w przeliczeniu na jedną osobę 8. Liczba bezdomnych zatrudnionych w ramach prac społecznie użytecznych 9. Liczba bezdomnych biorących udział w szkoleniach i innych formach aktywizacji społecznej i zawodowej w ramach projektów: Liczba miejsc Liczba miejsc Kwota uśredniona 862 b. d. b. d. Liczba B b. d. Liczba B b. d. a) Systemowych Liczba B b. d. b) Konkursowych Liczba B b. d. 10. Ustalenie, czy istnieje procedura postępowania z bezdomnymi? Tak/Nie b. d. 11. Ustalenie czy istnieje umowa zlecająca lub powierzająca zadanie w zakresie wspierania osób bezdomnych podmiotom niepublicznym? 12. Jakie są instytucje/organizacje uczestniczące w jego realizacji? Tabela 14 Analiza sprawozdania OPS Tak/Nie b. d. Lista instytucji Zespół ds. Osób Bezdomnych i Uchodźców IV. Lp. Nazwa dokumentu Jednostka Rodzaj wsparcia analizy UCHWAŁY BUDŻETOWE Dane za rok 2010 1. Domy pomocy społecznej Rozdz. 85202 Kwota 606 500,00 2. Składki na ubezpieczenie zdrowotne 85213 Kwota 685 600,00 3. Zasiłki i pomoc w naturze 85214 Kwota 8 467 699,00 4. Zasiłki stałe 85216 Kwota 7 104 000,00 5. Pozostała działalność 85295, z podziałem na: Kwota b. d.

28 a) Udzielenie schronienia Kwota b. d. b) Dożywianie/posiłek Kwota b. d. Tabela 15 Analiza uchwał budżetowych Lp. Nazwa dokumentu Jednostka Rodzaj wsparcia analizy Dane za rok V. SPRAWOZDAWCZOŚĆ POLICJI DOTYCZĄCA OSÓB BEZDOMNYCH W DANYM ROKU 1. Dane z Protokołu Doprowadzenia do Wytrzeźwienia. Liczba bezdomnych umieszczonych w ośrodkach uzależnień/izbach wytrzeźwień 2. Z KSIĄŻKI PRZEBIEGU SŁUŻBY: Liczba B 328 2010 a) Liczba bezdomnych umieszczonych w oddziałach psychosomatycznych b) Liczba bezdomnych umieszczonych w placówkach dla bezdomnych Liczba B 12 Liczba B 36 c) Liczba interwencji związanych z przemocą wobec bezdomnych Liczba B 0 d) Liczba interwencji związanych z przemocą/zakłócaniem porządku przez bezdomnych Liczba B 141 e) Ustalenie, czy organy posiadają wiedzę o miejscach przebywania bezdomnych, tzw. mapa bezdomności Tak/Nie tak f) Liczba bezdomnych, którzy zmarli z powodu wychłodzenia organizmu Tabela 16 Analiza sprawozdawczości policji Liczba B 5 Lp. Nazwa dokumentu Jednostka Dane za rok Rodzaj wsparcia analizy 2010 V. SPRAWOZDAWCZOŚĆ STRAŻY MIEJSKIEJ DOTYCZĄCA OSÓB BEZDOMNYCH W DANYM ROKU 1. Dane z Protokołu Doprowadzenia do Wytrzeźwienia. Liczba bezdomnych umieszczonych w ośrodkach uzależnień/izbach wytrzeźwień Liczba B 356 2. Z KSIĄŻKI PRZEBIEGU SŁUŻBY: a) Liczba bezdomnych umieszczonych w oddziałach psychosomatycznych b) Liczba bezdomnych umieszczonych w placówkach dla bezdomnych Liczba B b. d. Liczba B 68 c) Liczba interwencji związanych z przemocą wobec bezdomnych Liczba B b. d. d) Liczba interwencji związanych z przemocą/zakłócaniem porządku przez bezdomnych e) Ustalenie, czy organy posiadają wiedzę o miejscach przebywania bezdomnych, tzw. mapa bezdomności? Liczba B b. d. Tak/Nie b. d.

29 f) Liczba bezdomnych, którzy zmarli z powodu wychłodzenia organizmu Tabela 17 Analiza sprawozdawczości Straży Miejskiej Liczba B b. d. VI. DOKUMENTY ORGANIZACYJNE GMINY STATUT 1. Czy dokumentach poruszona jest sprawa bezdomności? Tak/Nie nie 2. Czy wyznaczono jednostkę odpowiedzialną za sprawy bezdomności? Tak/Nie b. d. 3. Czy w gminie wyznaczono osobę odpowiedzialną za nadzór organizacji wsparcia osób bezdomnych? Tak/Nie b. d. 4. Kto w gminie ma uprawnienia do zawierania umów z organizacjami? Osoba/ instytucja b. d. 5. Inne b. d. Tabela 18 Analiza statutu gminy Lp. Nazwa dokumentu Jednostka Dane za rok Rodzaj wsparcia analizy 2010 VII. DOKUMENTY ORGANIZACYJNE GMINY REGULAMIN ORGANIZACYJNY 1. Czy dokumentach poruszona jest sprawa bezdomności? Tak/Nie nie 2. Czy wyznaczono jednostkę odpowiedzialną za sprawy bezdomności? Tak/Nie b. d. 3. Czy w gminie wyznaczono osobę odpowiedzialną za nadzór organizacji wsparcia osób bezdomnych? Tak/Nie b. d. 4. Kto w gminie ma uprawnienia do zawierania umów z organizacjami? Osoba/inst ytucja 5. Inne b. d. Tabela 19 Analiza regulaminu organizacyjnego gminy b. d. VIII. Lp. Nazwa dokumentu Jednostka Rodzaj wsparcia analizy Dane za rok 2010 DOKUMENTY ORGANIZACYJNE OPS STATUT, REGULAMIN ORGANIZACYJNY 1. Czy w dokumentach poruszona jest sprawa bezdomności? Tak/Nie tak 2. Czy wyznaczono komórkę odpowiedzialną za sprawy bezdomności? Tak/Nie Zespół ds. Osób Bezdomnych i Uchodźców 3. Czy w OPS wyznaczono osobę/y odpowiedzialne za wsparcie osób bezdomnych? 4. Jakie są kwalifikacje osób zajmujących się sprawami bezdomności np wykształcenie średnie, wyższe, specjalizacje? Tak/Nie l. osób Osoba/kwa lifikacje 5. Czy w OPS są zatrudnieni streetworkerzy? Tak/Nie b. d. 6. Czy w OPS opracowano procedury postępowania z bezdomnymi np. postępowanie z OB w okresie bardzo złych warunków j. w. b. d. Tak/Nie b. d.

30 atmosferycznych? 6a. Wymienić rodzaj procedur i służby uczestniczące w ich realizacji Do obowiązków ZOBU należy m. in. opracowywanie pod względem merytorycznym we współpracy z Zespołem ds. Organizacji i Nadzoru projektów przepisów wewnętrznych (regulaminów, instrukcji) wydawanych przez Dyrektora, a także udział przy tworzeniu projektów zarządzeń Prezydenta i projektów uchwał RMW dotyczących zadań realizowanych przez Zespół Rodzaj procedur, służby 7. Czy pracownicy socjalni odbywali szkolenia z zakresu bezdomności? Tak/Nie b. d. Tabela 20 Analiza dokumentów organizacyjnych OPS ustalane przez ZOBU IX. PROJEKTY SYSTEMOWE I KONKURSOWE PO KL I INNE 1. Liczba bezdomnych objętych projektem : Liczba B nie dotyczy 2. Formy wsparcia: a) Szkolenia Liczba B j.w. b) Doradztwo psychologiczne Liczba B j.w. c) Doradztwo zawodowe Liczba B j.w. d) Zatrudnienie socjalne Liczba B j.w. e) Inne, jakie? Liczba B j.w. 3. Efekty projektu a) Ukończenie kursu Liczba B j.w. b) Dyplomy czeladnicze, kwalifikacyjne Liczba B j.w. c) Zatrudnienie Liczba B j.w. d) Zatrudnienie socjalne Liczba B j.w. e) Usamodzielnienie Liczba B j.w. f) Poprawa relacji społecznych, rodzinnych Liczba B j.w. Tabela 21 Analiza projektów finansowanych ze środków unijnych Lp. Nazwa dokumentu Jednostka Rodzaj wsparcia analizy Dane za rok 2010 V. SPRAWOZDAWCZOŚĆ SŁUŻBY ZDROWIA DOTYCZĄCA OSÓB BEZDOMNYCH W DANYM ROKU 1. Osoby bezdomne, którym udzielono pomocy ambulatoryjnej Liczba B 54 231 b. d. 2. Osoby bezdomne przyjęte na leczenie szpitalne Liczba B 79 103 18 3. Wiek średnio Lata 32-78 l.

31 25-75 l. 44 63 l. 4. DŁUGOŚĆ POBYTU W SZPITALU a/ do 7 dni dni 38 60 8 b/ 8 do 14 dni dni 30 26 3 c/ 15 do 30 dni dni 9 13 5 d/ powyżej 30 dni dni 2 4 2 (w tym 75 dni) 5. Liczba bezdomnych, którzy nie posiadali ubezpieczenia zdrowotnego Liczba B 12 34 18 6. Liczba bezdomnych, którym ubezpieczenie zdrowotne zabezpieczono w formie decyzji OPS 7. Inne: zasiłek stały ze składką zdrowotną OPS Posiadają ubezpieczenie Pochówki osoby NN Tabela 22 Analiza sprawozdawczości służby zdrowia Liczba B 12 24-18 45 3 Dane zawarte w powyższej tabeli pochodzą z trzech szpitali wskazanych wg wiersza danych: 1 Szpital Specjalistyczny im. A. Falkiewicza 2 Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. J. Gromkowskiego 3 4 Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką d) hierarchia problemów społecznych w ujęciu osób kluczowych (IDI) Osoby kluczowe uczestniczące w wywiadach nie podejmowały się hierarchizacji problemów, niektórzy z respondentów wręcz stwierdzali, że ponieważ domeną ich aktywności jest bezdomność to nie czują się na siłach by w ogóle wypowiadać się na temat innych kwestii. Dlatego też trudno wskazać gradację problemów występujących na obszarze gminy - właściwszym będzie stwierdzenie uogólniające wypowiedzi respondentów, że różne są problemy, ich ranga zależy od perspektywy oceniającego, jeśli jednak koniecznie trzeba zestawić bezdomność z innymi niepożądanymi kwestiami społecznymi to na pewno nie będzie na pierwszym miejscu, bo częściej spotykanymi są bezrobocie, ubóstwo i alkoholizm, a dopiero po tych problemach wymieniana była bezdomność. Na uwagę zasługują także problemy jeszcze nie dominujące i nie dotkliwe, ale występujące w skali wyraźnie większej niż dotychczas i z tendencją wzrostową obejmujące:

32 - osoby niepełnosprawne w szczególności chorujące psychicznie. - problemy samotnych osób starszych i innych osób wymagających opieki, 4. SZCZEGÓŁOWA ANALIZA PROBLEMU BEZDOMNOŚCI W KONTEKŚCIE MATERIAŁÓW ZASTANYCH (DR) a) dane ilościowe pochodzące z DR dotyczące bezdomności gromadzone przez ośrodki pomocy społecznej Dane ilościowe dotyczące problemu bezdomności pochodzą z dwóch dokumentów: Sprawozdania OPS za 2010 rok oraz kwestionariusza wypełnionego przez OPS na potrzeby niniejszego badania. W pierwszym z wymienionych dokumentów znajdują się niemal wyłącznie dane obrazujące skalę organizowanego wsparcia oraz wysokość poniesionych kosztów (9 schronisk dla osób bezdomnych o łącznym dofinansowaniu przez gminę - 1 797 700 zł, w których mogą przebywać 802 osoby oraz 4 kuchnie charytatywne wydające dziennie ok. 2 220 posiłków (o łącznym dofinansowaniu przez gminę w kwocie 419 300 zł). Sprawozdanie zawiera także opis procedury windykacyjnej, co można uznać za. Kwestionariusz wypełniony przez OPS na potrzeby niniejszego badania zawiera natomiast nieco dodatkowych informacji na temat wydatków (szczegółowo przedstawione w ostatnim punkcie tej części) oraz procentowego udziału osób bezdomnych wśród osób pobierających poszczególne świadczenia. W zestawieniu tym znalazła się jedna wartość odniesiona do osób bezdomnych: liczba pochówków (20) oraz ich kwota (33 020). Wydawać by się mogło, że liczny zakres i rozbudowane formy działalności są powiązane precyzyjną sprawozdawczością. Jednak w zasobach wrocławskiego MOPS nie ma innych dokumentów zawierających ilościowe zestawienie realizowanej pomocy w odniesieniu do osób bezdomnych. O jej skali i zakresie można wnioskować na podstawie umów zawieranych z organizacjami na realizację zadań, jednak nie wszystkie z tych dokumentów zawierają wartości skwantyfikowane, niektóre wartości wskazujące liczbę osób korzystających ze wsparcia podawane są przedziałem, inne podają liczbę usług w podziale na płatne i nieodpłatne (w jednym przypadku jako rezultat w odniesieniu do posiłków wskazano: 900 dziennie (6*tyg), w tym 14 000 mies. bezpłatnie ) etc. Wszystkie z podawanych rezultatów mają charakter prognoz i pośrednio stanowią podsumowanie ubiegłego roku przekładające się na zadania planowane w danym roku. Suma liczby osób wskazanych jako objęte pomocą przez cały rok wynosi 4 870 i nie zawiera znacznej części danych nie wskazanych wartością liczbową, co wynika z braku kwantyfikacji zakładanych rezultatów. Może zastanawiać brak szczegółowych zestawień dotyczących zagadnień problemowych szczególnie w obszarze Zespołu powołanego do ich rozwiązywania. Biorąc pod uwagę fakt, że urzędy realizują swoje działania w oparciu o zapisy ustawowe, można uznać, że od MOPS-

33 u nikt dotychczas nie wymagał w sposób rygorystyczny szczegółowych zestawień obrazujących skalę realizowanych działań, szczególnie w odniesieniu do działań zlecanych organizacjom pozarządowym. Zastanawia jednak brak danych dotyczących osób bezdomnych w Sprawozdaniu rocznym MPiPS-03, szczególnie w kontekście funkcjonowania zespołu problemowego w MOPS. W kontekście braku sumarycznych danych pojawia się pytanie o to, kto i w jaki sposób powinien gromadzić, monitorować i publikować dane obrazujące zakres i skalę realizowanych działań, oraz które z tych zadań sprawozdawczych powinny być podejmowane przez OPS i w jaka formę należałoby przyjąć dla zachowania spójności danych obejmujących różne działania pomocowe. Dane dotyczące pomocy osobom bezdomnym w odniesieniu do pomocy realizowanej przez OPS ogółem przedstawione są w poniższej tabeli. Lp. Rodzaj świadczenia Liczba osób, którym decyzją przyznano świadczenie Ogółem Kwota świadczeń w zł Liczba osób, którym decyzją przyznano świadczenie w tym bezdomni % 5/3 Kwota świadczeń w zł 1 2 3 4 5 6 7 8 1. Zasiłek stały 1.965 29 366 952 b. d. b. d. 2. Zasiłek okresowy 1.479 2 503 467 b. d. b. d. 3. Zasiłek celowy - ogółem, w tym: a) schronienie 0 0 0 0 0 0 b) ubranie 0 0 0 0 0 0 c) zasiłek celowy i pomoc rzeczowa w ramach realizacji wieloletniego programu "Pomoc państwa w zakresie dożywiania" b. d. b. d. b. d. b. d. 4. Posiłek 1.460 763 271 b. d. b. d. 5. Zasiłek celowy na pokrycie wydatków na świadczenia zdrowotne osobom niemającym dochodu i możliwości uzyskania świadczenia na podstawie 0 0 0 0 0 0 przepisów o powszechnym ubezpieczeniu w NFZ 6. Usługi opiekuńcze 2.232 10 492 313 b. d. b. d. 7. Specjalistyczne usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania dla osób z zaburzeniami psychicznymi 8. Sprawienie pogrzebu 91 166 718 20 33 020 9. Zasiłek celowy w formie biletu kredytowanego 0 0 0 0 0 0 10. Praca socjalna b. d. b. d. b. d. x 11. Poradnictwo specjalistyczne (prawne, psychologiczne, rodzinne) b. d. b. d. b. d. x 12. Interwencja kryzysowa b. d. b. d. b. d. x % 7/4

34 13. 14. 15. Decyzje w sprawach świadczeniobiorców innych niż ubezpieczeni spełniający kryterium dochodowe zgodnie z art. 7 ust. 4 ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych Odpłatność gminy za pobyt osoby umieszczonej w domu pomocy społecznej Liczba wykonanych eksmisji, w tym przez: (Dostępne dane np. z wydziału lokalowego urzędu gminy). b. d. b. d. b. d. x b. d. b. d. b. d. b. d. b. d. b. d. b. d. b. d. a) spółdzielnię mieszkaniową b. d. b. d. b. d. b. d. b) gminny zarząd gospodarki komunalnej b. d. b. d. b. d. b. d. c) wspólnotę mieszkaniową b. d. b. d. b. d. b. d. d) prywatnych właścicieli b. d. b. d. b. d. b. d. 16. Liczba osób objętych eksmisjami, w tym: Liczba osób/rodzin: Liczba osób w rodzinie: x x x x.... a)rodzin pełnych b. d. b. d. x x x x b) rodzin niepełnych b. d. b. d. x x x x c) osób samotnych b. d. b. d. x x x x 17. Miejsce eksmisji: b. d. b. d. x x x x a) do lokalu socjalnego, zastępczego b. d. b. d. x x x x b) do rodziny b. d. b. d. x x x x c) na bruk b. d. b. d. x x x x d) inne, jakie b. d. b. d. x x x x Tabela 23 Kwestionariusz wypełniany przez OPS b) metodologiczna oraz merytoryczna ocena diagnozy bezdomności W dokumentach publicznych można znaleźć opracowanie zawierające pogłębioną analizę problematyki bezdomności. W Strategii rozwiązywania problemów społecznych zamieszczono rozdział obejmujący Przeciwdziałanie bezdomności, który rozpoczyna się zestawem danych obrazujących populację osób bezdomnych i dynamikę zjawiska bezdomności na terenie Wrocławia. Wadą tego opracowania jest brak aktualizacji danych strategia zawiera rekomendacje działań na lata 2006 2016 powstałe w oparciu o dane kończące się na 2005 roku. Prezentowane dane obejmują liczbę osób bezdomnych ogółem (1039 w 2005 roku), płeć i wiek (dominujący liczbowo przedział wiekowy to 36-45 lat 41% ogółu), stan cywilny, okres korzystania z pomocy MOPS (co trzeci bezdomny korzysta od 3 -

35 5 lat), źródła utrzymania / stosunek do zatrudnienia (56,4% to bezrobotni do prawa do zasiłku), formy pomocy MOPS z której korzystali bezdomni (100% pomoc finansowa, w dalszej kolejności: 15% pomoc w uzyskaniu schronienia, 10% porady i konsultacje). Stwierdzono także, że 82% osób bezdomnych twierdzi, że bardzo zależy im na wyjściu z bezdomności, natomiast raczej nie zależy na zmianie swojej sytuacji, położenia 5,1% bezdomnych, dla których bezdomność jest akceptowanym i preferowanym sposobem na życie. Także w kategoriach diagnozy należy potraktować opracowania powstałe w trakcie realizacji unijnego projektu Wrocławska diagnoza problemów społecznych 2009 2010 przedsięwzięcie to zawierają dwa wzajemnie powiązane dokumenty traktujące po trosze o bezdomności: - Problemy społeczne w przestrzeni Wrocławia, - Studia nad Strategią rozwoju społecznego miasta Wrocławia. W Problemach społecznych jest opracowanie poświęcone bezdomności scharakteryzowanej przez pryzmat wielkiego miasta i w oparciu o literaturę przedmiotu oraz danych własnych autora. Wśród własnych danych liczbowych autor podaje m. in. liczbę 705 odnoszącą się do miejsc w placówkach oraz stwierdza brak placówki specjalizującej się w wyprowadzaniu z bezdomności mężczyzn, co określa jako generalną wadę sytemu. Wątek usamodzielniania jest zresztą rozwinięty w formie refleksji wokół obserwowanych przez autora inicjatyw pomocowych kierowanych do osób bezdomnych i przeplata się z przykładami zawartymi w literaturze czy w innych ośrodkach na terenie kraju podejmujących i rozwijających działalność na rzecz osób bezdomnych. W podobnym tonie choć mniej obszerne jest opracowanie poświęcone bezdomności zawarte w Studiach nad Strategią rozwoju społecznego miasta Wrocławia, które opierają się na tezach zawartych w opracowaniu dotyczącym bezdomności w Problemach społecznych miasta, danych z literatury oraz danych własnych autora. Gromadzone i upubliczniane są także prace dyplomowe (w tym także doktorskie) traktujące o bezdomności, które zamieszczane są na internetowej stronie Towarzystwa Pomocy im. Św. Brata Alberta. Niektóre z nich zawierają diagnozę zjawiska (lub próbę diagnozy) ujętą ogólnie lub przez pryzmat wybranego zagadnienia. Do takich prac należą m. in. opracowania: - Uwarunkowania procesu demarginalizacji osób bezdomnych w Polsce, - Diagnoza stanu zdrowia mieszkańców schroniska w Szczodrem, - Profil zdrowotny osób bezdomnych zamieszkałych w schronisku dla mężczyzn im. św. Brata Alberta we Wrocławiu. c) opisane działania mające rozwiązywać problem bezdomności Większość przytaczanych powyżej dokumentów (Strategie, Problemy społeczne w przestrzeni Wrocławia ) poświęconych bezdomności na terenie Wrocławia zawiera w sobie bardziej lub mniej szczegółowy opis realizowanych działań na rzecz tej grupy społecznej.

36 Można z pełnym przekonaniem stwierdzić, że na terenie miasta realizowane są w wymiarze jednostkowym (w ramach poszczególnych organizacji i instytucji) działania wpisujące się we wszystkie znane nurty pomocowe obejmują bowiem zarówno interwencję jak i integrację oraz profilaktykę, formy pracy indywidualnej i ze środowiskiem (z grupą, z rodziną), pomoc instytucjonalną i prowadzoną w środowisku osoby bezdomnej także w odniesieniu do osób przebywających w miejscach niemieszkalnych, pomoc instytucjonalna jest wielostopniowa od niskoprogowych noclegowni, przez schroniska i domy, po mieszkania treningowe / readaptacyjne. W Strategii rozwiązywania problemów społecznych zawarto ogólny schemat funkcjonowania pomocy na rzecz osób bezdomnych: 1. Przeciwdziałanie bezdomności, wychodzenie z bezdomności: przeciwdziałanie marginalizacji osób i grup podwyższonego ryzyka: - rodzin dotkniętych zagrożonych problemem w tym eksmisją - osób bezrobotnych; - niepełnosprawnych; - młodzieży ze środowisk zagrożonych; - młodzieży opuszczającej placówki opiekuńcze; - osób opuszczających Zakłady Karne. Działania profilaktyczne prowadzone są w ramach poradnictwa ogólnego i specjalistycznego ze szczególnym uwzględnieniem poradnictwa rodzinnego; pracy socjalnej z uwzględnieniem pracy socjalnej profilowanej na problemy; edukacji wskazanie ofert ścieżek do miejsca w strukturze społecznej; terapii uzależnień. działania skierowane na sferę mentalną osób bezdomnych: - motywowanie do podejmowania działań mających na celu wyjście z bezdomności; - dostarczanie informacji, porad i wiedzy dotyczących form pomocy, sposobów wyjścia z bezdomności i radzenia sobie z problemami; - promowanie wzorów wychodzenia z bezdomności. pomoc, wsparcie wychodzenia z bezdomności: - pomoc w walce z uzależnieniami; - pomoc w załatwianiu formalności; - przyuczanie do prac, zawodu; zmiana postrzegania osób bezdomnych przez społeczeństwo: - działania skierowane do potencjalnych pracodawców motywujące do zatrudniania osób bezdomnych edukacja, informacja, preferencje; - działania skierowane do całej społeczności miasta mające na celu zmianę stereotypu osób bezdomnych; - formy promocji zatrudnienia i pożytku zatrudnienia osób bezdomnych skierowane do

37 osób prywatnych i przedsiębiorców; - realizacja zadań w oparciu o programy, kontrakty. 2. Utrzymanie infrastruktury niezbędnej do zaspokajania podstawowych potrzeb osób bezdomnych: schroniska i noclegownie oferujące: nocleg w tym profilowane dla me2czyzn, kobiet, koedukacyjne z pokojami dla rodzin i małżeństw; żywność, odzież, obuwie jadłodajnie, kuchnie charytatywne, punkty wydawania bezpłatnych posiłków, magazyny odzieży; łaźnie, pralnie. 3. Bezpośrednie działania pomocowe na rzecz osób bezdomnych: pomoc materialna, rzeczowa i usługowa zasiłki, noclegi, posiłki, odzież, łaźnie; objęcie podstawową opieką medyczną /akcje, profilaktyka/; leczenie uzależnień motywowanie, kierowanie do placówek, monitorowanie leczenia; kierowanie do placówek i punktów pomocy dla osób bezdomnych: schroniska, noclegownie, punkty wydawania posiłków, łaźnie. Interesująco brzmią zapisy odnoszące się do bezdomności zawarte w Strategii Wrocław w perspektywie 2020 plus. Punkt 4.1.2 charakteryzujący założenia do Bezpieczeństwa zawiera w krótkim wprowadzeniu taką charakterystykę: Jak rzecze Eklezjasta: Gdy dobra się mnożą, mnożą się ich zjadacze. Szczytna idea bezpieczeństwa socjalnego zawiodła, bo zamiast wspierać nielicznych w potrzebie, wytworzyła rzesze potrzebujące wsparcia. Jak wykryć prawdziwie potrzebujących wśród uzurpatorów i jak ich wspomóc, aby mogli stanąć na własnych nogach? Odpowiedź m. in. na tę kwestię zawiera się w kilku kolejnych punktach, z których na uwagę w perspektywie poruszanej w niniejszym opracowaniu tematyki zasługuje jeden z nich: Zdynamizowanie i bardziej precyzyjne ukierunkowane działań zapewniających bezpieczeństwo socjalne: - blokowanie alternatywnych karier, prowadzących do dziedziczenia biedy; - zabezpieczenie udzielanej pomocy przed proceduralną degeneracją (kierowanie się reakcjami otoczenia); - organizowanie pomocy dla głodnych i bezdomnych, połączonej z ograniczaniem żebractwa i włóczęgostwa; - udzielanie pomocy próbującym wyrywać się z beznadziei; - mobilizowanie do działań opiekuńczych jak najszerszych rzesz mieszkańców Miasta i uświadamianie elitom majątkowym ich charytatywnych powinności.

38 d) konkretne formy działań z bezdomnymi Z informacji zawartych na stronach internetowych MOPS wynika, że na terenie miasta działają wymienione poniżej placówki realizujące pomoc na rzecz osób bezdomnych. Rodzaj placówki Nazwa organizacji prowadzącej Adres Mieszkania chronione Mieszkania chronione Mieszkania chronione Fundacja Przyjazny Dom im. Stanisława Jabłonki Stowarzyszenie Pomocy Wzajemnej im. St. Kardynała Wyszyńskiego ul. Okulickiego 2, 51-216 Wrocław ul. Lelewela 23 53-505 Wrocław Mieszkania chronione Stowarzyszenie pomocy "Akson" ul. Gliniana 28/30 50-525 Wrocław Ośrodek Wsparcia i Interwencji Kryzysowej dla Kobiet i Matek z Dziećmi Schronisko dla kobiet- Noclegownia Dom Socjalny dla mężczyzn Schroniska i noclegownie Stowarzyszenie pomocy "Akson" Towarzystwo Pomocy im. Św. Brata Alberta Stowarzyszenie Pomocy Ludzie Ludziom ul. Obornicka 99, 51-114 Wrocław Ul. Strzegomska 9 53-611 W-w Szczodre Ul. Trzebnicka 28 55-095 Mirków Reymonta 10 50-225 W-w Schronisko Stowarzyszenie PIERWSZY KROK Pułaskiego 26 50-446 Wrocław Schronisko Stowarzyszenie Emaus ul. Niepierzyńska1, 54-014 Wrocław Schronisko Stowarzyszenie Misja Dworcowa Kard. B. Kominka 3/5 50-329 Wrocław Schronisko Stowarzyszenie Plus Minus ul. Reymonta 8, Wrocław z siedzibą przy Barycka 5/3 50-325 Wrocław Schronisko Stowarzyszenia "Nadzieja" Jedności Narodowej 57 A 50-262 Wrocław Noclegownia Towarzystwo Pomocy im. Św. Brata Alberta Małachowskiego 13, Wrocław Schronisko Towarzystwo Pomocy im. Św. Brata Alberta Kuchnia charytatywne Ul. Biskupa Bogedaina 5 50-514 Wrocław Kuchnia Charytatywna Caritas Archidiecezji Wrocławskiej ul. Słowiańska 17 50-234 Wrocław;

39 ul.worcella 5a, Wrocław Kuchnia Charytatywna Prowincja Św. Jadwigi Zakonu Braci Mniejszych Al. Kasprowicza 26 51-161 Wrocław Kuchnia Charytatywna Fundacja Sancta Familia Ul. Monte Cassino 68 51-681 Wrocław Kuchnia Charytatywna Parafia Rzym.-Kat. Pw. Św. Elżbiety Grabiszyńska 103 53-439 Wrocław Bank Żywności Fabryczna 12 53-609 Wrocław Tabela 24 Placówki realizujące pomoc na rzecz osób bezdomnych O bezpośrednio realizowanych na rzecz osób bezdomnych działaniach można dowiedzieć się m. in. z ofert na realizację zadań w związku z ubieganiem się o dofinansowanie ze strony gminy. Wśród wymienianych przez organizacje pozarządowe działań znajdują się: - możliwie bezzwłoczne przyjecie do placówki, m.in. na wniosek pracownika Zespołu ds. Osób Bezdomnych i Uchodźców; - przeprowadzenie czynności higienicznych w postaci kąpieli, strzyżenia, wymiany lub wyprania odzieży, a w szczególnych przypadkach zastosowanie środków przeciwko wszawicy, grzybicy i świerzbowi; - zapewnienie bezpłatnego noclegu; - zapewnienie dostępu do bieżącej zimnej i ciepłej wody, odzieży i podstawowych środków czystości, środków higieny oraz środków dezynfekujących; - zapewnienie bezpłatnie jednego gorącego posiłku w okresie jesienno-zimowym i niezbędnego ubrania osobom bezdomnym; - pomoc w wyrobieniu utraconych dokumentów; - świadczenie doraźnej pomocy pielęgniarskiej i lekarskiej; - pomoc w uzyskaniu specjalistycznych świadczeń medycznych; - konsultacje psychiatryczne; - motywowanie do podjęcia terapii uzależnień; - wsparcie psychologiczne dla osób znajdujących się w sytuacji kryzysu; - oddziaływania psychologiczne w celu podniesienia poziomu kompetencji społecznych; - pomoc w uregulowaniu sytuacji prawnej (wyrobienie dowodu osobistego, przeprowadzanie innych spraw urzędowych); - pomoc o wymiarze duchowym świadczona przez osoby konsekrowane; - współudział w uregulowaniu spraw związanych z systemem zabezpieczenia społecznego (prawo do świadczeń medycznych, rentowych, emerytalnych i innych) podejmowanie starań w uzasadnionych przypadkach o przyznanie miejsc w Domach Pomocy Społecznej, hospicjach, sanatoriach, ośrodkach rehabilitacji, itp.; - uregulowanie spraw związanych z rynkiem pracy, ewentualną niezdolnością do wykonywania pracy (orzeczenie o stopniu niepełnosprawności do celów pozarentowych, rejestracja w urzędzie pracy) motywowanie podopiecznych do aktywnego udziału w pracach na rzecz placówki i współmieszkańców;

- aktywizacja zawodowa podopiecznych w oparciu o ofertę CIS i Klubu Pracy; - aktywizacja społeczną poprzez umożliwianie podopiecznym uczestnictwa w imprezach o charakterze kulturalnym (spektakle kinowe, teatralne, wydarzenia sportowe, autokarowe pielgrzymki, itd.); - oferowanie uczestnictwa w programie PONOWNIE W GRZE, którego istotą jest prowadzenie drużyny piłki nożnej z osobami bezdomnymi w składzie (ma to na celu rozwijanie u uczestników zainteresowań i uzdolnień, kształtowanie ich umiejętności trzeźwego spędzania czasu wolnego, wzmacnianie poczucia wartości i odpowiedzialności oraz podnoszenie zdolności współdziałania w grupie); - udostępnianie łaźni i pralni dla osób bezdomnych i ubogich, które nie są w danym czasie podopiecznymi placówek pomocowych. Daje to tym osobom możliwość kompleksowego wykonania zabiegów higienicznych w postaci kąpieli, wymiany i wyprania odzieży, strzyżenia, skorzystania ze środków dezynfekujących, a w szczególnych przypadkach środków przeciwko wszawicy, grzybicy i świerzbowi. - świadczenie doraźnej pomocy pielęgniarskiej i lekarskiej; - pomoc w uzyskaniu specjalistycznych świadczeń medycznych; - konsultacje psychiatryczne, ocena zdrowia psychicznego pod kątem wymagań związanych z terapią uzależnienia; - motywowanie do podjęcia terapii uzależnień; - obsługa wyjazdów i pobytu podopiecznych w ośrodkach terapeutycznych; - pomoc psychologiczna dla osób uzależnionych służąca utrzymaniu abstynencji i kształtowaniu właściwych postaw życiowych; - wsparcie psychologiczne dla dzieci, rozwijające u nich funkcje poznawcze i eliminujące ich deficyty rozwojowe; - praca pedagogiczna z dziećmi w tym wyrównywanie ich braków szkolnych; - oddziaływania psychologiczne wobec matek w celu podniesienia poziomu ich kompetencji rodzicielskich; - oddziaływania psychologiczne i terapeutyczne wobec dorosłych podnoszące u nich poziom umiejętności społecznych; - pomoc w uregulowaniu sytuacji prawnej (wyrobienie dowodu osobistego i przeprowadzanie innych spraw urzędowych); - współudział w uregulowaniu spraw związanych z systemem zabezpieczenia społecznego (prawo do świadczeń medycznych, rentowych, emerytalnych i innych); - motywowanie podopiecznych do aktywnego udziału w pracach na rzecz placówki i współmieszkańców; - pomoc o wymiarze duchowym świadczona przez osoby duchowne; - udzielanie wsparcia ukierunkowanego na poprawę relacji rodzinnych; - aktywizacja zawodowa podopiecznych w oparciu o prace interwencyjne; - nauka obsługi komputera, programów biurowych i korzystania z internetu; - rozwijanie zainteresowań zawodowych w warsztatach pracy zaprojektowanych na terenie placówek; - wspieranie starań o uzyskanie stałego miejsca zamieszkania; - pomoc w usamodzielnieniu się; - pomoc w zagospodarowaniu się w nowym miejscu zamieszkania; 40

41 - działania ratownicze i interwencyjne podejmowane wobec osób koczujących na wrocławskich dworcach i w obiektach niemieszkalnych; - organizowanie i prowadzenie schronienia, łaźni i magazynów wydających odzież dla osób bezdomnych posiadających ostatnie stałe zameldowanie w Gminie Wrocław; - działanie drużyny piłkarskiej osób bezdomnych oraz organizacja mistrzostw Polski osób bezdomnych w piłce nożnej; - prowadzenie zbiorowego żywienia w kuchniach charytatywnych i innych miejscach wydawania posiłków osobom bezdomnym i zagrożonym bezdomnością oraz prowadzenie magazynów przekazujących żywność lub odzież organizacjom pozarządowym prowadzącym działalność na rzecz osób najuboższych; - działalność poradni socjalnej oraz punktu konsultacyjno informacyjnego dla osób uzależnionych od narkotyków oraz klub aktywnego człowieka w którym zajęcia prowadzą wolontariusze pedagodzy (w miejscach tych można uzyskać porady socjalne, wsparcie emocjonalne i motywacyjne, wziąć udział w zajęciach asertywności, podniesienia samooceny, motywacji do zmiany postawy społecznej); - organizowanie i prowadzenie schronienia, łaźni i magazynów wydających odzież dla osób bezdomnych / dla osób żyjących z HIV/AIDS. - pomoc dedykowana w szczególności osobom bezdomnym rodzinom, konkubinatom, w zaspokojeniu podstawowych potrzeb życiowych; - programy psychologiczne, terapeutyczne oraz działania edukacyjno uświadamiające; - doraźna pomoc lekarza (wolontariusza),prawnika, psychologa, terapeuty, trenera, informatyka, lektora języków; - opieka terapeutyczna i psychologiczna a także prawnicza; - działania edukacyjne które podniosą szanse na rynku pracy - kampania promująca kształcenie ponad podstawowe wśród młodych osób znajdujących się pod opieką Ośrodka. - organizowanie i działanie grup samopomocy - łączenia rodzin. e) finanse Podstawowym dokumentem informującym o wydatkach związanych z rozwiązywaniem problemu bezdomności jest Sprawozdanie MOPS za rok 2010. Wynika z niego, że w 2010 roku przeznaczono na działania w obszarze bezdomności 3 294 924 zł, w tym na działania działania, których koszt wiązał się z funkcjonowaniem placówek i realizacją działań pomocowych obejmujących: - prowadzenie siedmiu mieszkań chronionych z budżetem w wysokości 303 124 zł; - funkcjonowanie Stowarzyszenia Pomocy Akson" - 324 800 zł. - nadzorowanie pracy 9 schronisk dla osób bezdomnych o łącznym dofinansowaniu przez gminę - 1 797 700 zł, w których mogą przebywać 802 osoby - działalność 4 kuchni charytatywnych wydających dziennie ok. 2 220 posiłków (o łącznym dofinansowaniu przez gminę w kwocie 419 300 zł), - funkcjonowanie Wrocławskiego Banku Żywności, przekazano środki w kwocie 450 000 zł.

42 Dodatkowych danych na temat wydatków poniesionych przez OPS dostarcza kwestionariusz wypełniony przez Ośrodek na potrzeby niniejszego badania. Na jego podstawie wiadomo, że pokryto koszty pogrzebu dwudziestu osób na łączną kwotę 33 020 zł. w ramach Sekcji ds. Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi realizowano działania: - Organizowanie i prowadzenie schronienia, łaźni i magazynów wydających odzież dla osób bezdomnych posiadających ostatnie stałe zameldowanie w Gminie Wrocław. - Prowadzenie noclegowni dla bezdomnych mężczyzn. - Prowadzenie zbiorowego żywienia w kuchniach charytatywnych i innych miejscach wydawania posiłków osobom bezdomnym i zagrożonym bezdomnością z Gminy Wrocław oraz prowadzenie magazynów przekazujących żywność lub odzież organizacjom pozarządowym prowadzącym działalność na rzecz osób najuboższych. Środki łącznie przekazane organizacjom w 2010 rok i podlegające rozliczeniu przez Sekcję wynosiły: - 5 748 815zł zadania własne Gminy - 19 520 557zł zadaniach własne Powiatu - 412 558zł zadania zlecone Powiatowi W sprawozdaniu wskazano także kwotę na środki na działania w ramach Sekcji ds. Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi, jednak nie zaznaczono jaka część z tych kwot pokryła koszty pomocy bezdomnym. 5. POSTRZEGANIE BEZDOMNOŚCI JAKO LOKALNEGO PROBLEMU SPOŁECZNEGO Z PERSPEKTYWY KLUCZOWYCH INFORMATORÓW (IDI) a) znaczenie (ranga) bezdomność wśród problemów społecznych gmin/y oraz stosunek do bezdomności przedstawicieli instytucji zajmujących się rozwiązywaniem problemów społecznych i lokalnych elit W ocenie badanych Wrocław nie wyróżnia się w kategorii problemów społecznych, za to cechą charakteryzującą to miasto jest przyjęta filozofia otwartości, akceptacji dla różnorodności i wielokulturowości. W opinii osób wyrażających takie stanowisko Wrocław przyciąga m. in. osoby bezdomne, ponieważ mniejsze, słabsze, biedniejsze gminy niezbyt dobrze wywiązują się z zadań pomocy społecznej, więc osoby potrzebujące pomocy i wsparcia kierują się tam, gdzie spodziewają się lepszych dla siebie warunków w obszarze działań pomocowych. Mieszkańcy innych gmin niż Wrocław nie są odsyłani do swoich gmin pochodzenia, tylko każdemu jest udzielana pomoc. Wszyscy badani uważają, że bezdomność jest problemem społecznym występującym we Wrocławiu, przy czym żadna z osób nie uważa, że jest to problem główny lub dominujący pośród innych. Pytani o problemy społeczne respondenci wskazywali przede wszystkim na często spotykane w statystykach bezrobocie i ubóstwo (w różnej kolejności), wiele osób akcentowało słabą pozycję i niezaspokojone potrzeby osób z grup najsłabszych społecznie: osób starszych, osób

43 niepełnosprawnych, a także co określali jako nowe zjawisko coraz częściej osób z zaburzeniami psychicznymi, w tym zarówno chorujących psychicznie jak i z niedorozwojem lub upośledzeniem umysłowym, i w tej kategorii osób także młodzież. Jako osoby potrzebujące wsparcia wymieniano osoby o niskim statusie materialnym, które potrzebują pomocy. Osoby w podeszłym wieku, osoby niezaradne, które nie dają sobie rady na rynku pracy, problemy przekładają się na członków ich rodzin, dzieci i młodzież. Wśród wymienianych problemów stosunkowo często pojawiał się alkoholizm, który wiąże się nie tylko z osobami bezdomnymi. Także dzielnice, w których jest ubóstwo (czasem współwystępujące z alkoholizmem) były wskazywane jako problem, wymieniano też kwestie rodzicielstwa zastępczego, dzieci pozostające w systemie pieczy zastępczej, kwestię wydolności rodzin zastępczych, problemy w rodzinie łącznie z alkoholem i przemocą. Kilku respondentów wskazało na problemy z osobami decyzyjnymi są wewnątrz instytucji osoby, którym przypisuje się określone funkcje nie mają wystarczających kompetencji do zajmowania się problemami społecznymi, albo też sytuacja polityczna (i gospodarcza) skłania je do zajęcia się innymi działaniami bardziej niż problemami społecznymi np. organizacja Euro. Pytanie o ogólne problemy społeczne inne niż bezdomność (stanowiącą dla połowy badanych podstawowe zagadnienie będące obszarem ich aktywności zawodowej) wielu osobom stwarzało problemy na wstępie zaznaczali, że mają małą orientację w zagadnieniach ogólnych ponieważ koncentrują się na bezdomności i jej aspektach. Część osób przytaczała lub też wskazywała Strategię Miasta jako dokument, w którym dokonano diagnozy sytuacji, w tym problemów społecznych i tam zostały one szczegółowo określone i scharakteryzowane. Ubóstwo. Bezrobocie. Bezdomność, niepełnosprawność, uzależnienia. Wszystkie te problemy są połączone i wynikają wzajemnie z siebie. W kolejności: bezrobocie, bezdomność, alkoholizm. Bezdomność, ubóstwo, niepełnosprawność, osoby starsze, rodziny wielodzietne. Ludzi starszych i ich aktywności ewentualnej, bezrobocia, w minimalnej skali, ale jednak dla części dokuczliwej. No to jednak problem bezdomności, który we Wrocławiu jest widoczny bardziej niż na terenie innych gmin na terenie Polski, z uwagi na to, że to jest jednak duża gmina. I jest to gmina bardzo przychylna: Wrocław miejsce spotkań. Przede wszystkim w tej chwili problemem jest brak decydentów, którzy by widzieli problemy społeczne. / / Problemem jest to, że nie ma z kim rozmawiać o problemach społecznych.

44 We wszystkich problemach społecznych jakie nękają gminę Wrocław to nie za bardzo się orientuję. b) ocena skali zjawiska bezdomności w gminie/ach zdaniem respondentów (także w ujęciu dynamicznym) Opinie badanych w tej kwestii były podzielone, w większości opierali się oni na własnych orientacyjnych szacunkach, niektórzy dodatkowo wskazywali na wyniki Narodowego Spisu (i tutaj około 400-600 osób przebywających w miejscach niemieszkalnych), a także na orientacyjne dane dotyczące liczby miejsc w placówkach określane w przedziale 600 800 miejsc. Łączna liczba osób bezdomnych przebywających na terenie gminy Wrocław w opiniach badanych wahała się pomiędzy 1.000 a dwa tysiące osób, jedna osoba wskazała, że na terenie Wrocławia przebywa około 3 tysiące osób bezdomnych. Interesująca była jednak nie tyle rozbieżność w opiniach, ile niemal powszechne (niezależne od wskazywanej liczby) przekonanie, że wyrażany pogląd jest niepopularny i że na ogół uważa się, że na terenie Wrocławia przebywa mniej osób bezdomnych. Taki sam komentarz towarzyszył opiniom, że jest niespełna tysiąc, że są dwa i trzy tysiące osób bezdomnych każdy z respondentów uważał, że wyraził pogląd mało popularny i że podana przez niego wartość będzie przez innych uznana za zawyżoną. Dla oszacowania skali zjawiska nadal problematyczną jest kwestia definicji. Na podstawie rozmów z badanymi można wyodrębnić tu dwa kryteria specyfikacji: formalne i nieformalne. Kryterium formalne odnosi się w przeważającej mierze do sprawozdawczości służb mundurowych, które w statystykach ujmują osoby bez stałego miejsca zameldowania jako osoby bezdomne. Kryterium nieformalne odnosi się do większości działań organizacji pozarządowych, dla których ważniejszym jest fakt poszukiwania pomocy przez daną osobę, i w takich okolicznościach fakt posiadania meldunku jest już mało istotny. Kwestia zameldowania danej osoby powraca natomiast w kontekście działalności organizacji pozarządowych w związku z refundacją kosztów udzielanej pomocy. Na terenie Wrocławia średnio około połowa osób bezdomnych to osoby spoza gminy (uznając kryterium zameldowania). Są to osoby coraz młodsze, czyli mamy osoby w wieku 30-40 lat, ale mamy też dużą grupę osób powyżej 50. r. ż. Liczba osób bezdomnych zdecydowanie się zwiększa, też poprzez otwieranie nowych placówek. Może dlatego, że gminy ościenne nie prowadzą żadnych placówek, nie mają takiego szerokiego wachlarza pomocowego jak Wrocław, i to zachęca te osoby do przyjazdu tutaj do nas. Zresztą, ja jestem takiego zdania, że każde otwarcie nowej placówki powoduje napływ osób bezdomnych tutaj do nas.

45 Wachlarz pomocowy jest szeroki, co nie ukrywam zachęca osoby bezdomne do przybywania do Wrocławia, gdyż Wrocław miasto spotkań. Co traktujemy jako bezdomność? Brak miejsca zamieszkania, meldunku? 90% osób, które możemy uważać za bezdomnych, żyją na ulicy - mają stałe miejsce zamieszkania. sytuacja jest opanowana tak naprawdę, to znaczy, że ta populacja nie rośnie, nie jest dokuczliwa, ludzie się już oswoili, że tam niektórzy po klatkach mieszkają, Straż Miejska od czasu do czasu wie gdzie ludzi zawieźć: pijanych tam, a nie pijanych tam, oni sami po dworcach chodzą i z tego powodu myślę, że problem nie jest taki widoczny. Ponieważ nie jest widoczny, to ci, którzy się zajmują to się zajmują bo chcą, MOPS musi, a reszta mówi jak to nam jakoś tak nie doskwiera to niech to tak będzie sobie. Bezdomność mam wrażenie, że to jest opanowany problem. Wymagają na pewno poprawy te wszystkie instrumenty takiego skutecznego i efektywnego oddziaływania na tę grupę, ale obserwuję, że to zjawisko jest coraz lepiej jakoś tak zdiagnozowane, zaczyna być policzalnym, ta oferta zaczyna być również dla tych osób coraz lepsza. kogo określamy jako osoby bezdomne? osoby bez meldunku? osoby widoczne na ulicach? na ulicach jest najwięcej cudzoziemców Rumunów, są też Holendrzy, Niemcy. I jakoś o nich nie mówimy jako o osobach bezdomnych, a jest ich we Wrocławiu na ulicach około 120 osób c) charakter bezdomności i ewentualnie dynamika zmian oraz najważniejsze potrzeby osób bezdomnych w gminie/ach Respondenci dość dokładnie opisywali zmiany w strukturze populacji osób bezdomnych i w tych opisach często posługiwali się szczegółowymi jednostkowymi przykładami. Z opinii wynika, że w ciągu kilku lat znacznie zmieniła się struktura socjodemograficzna osób bezdomnych przebywających na terenie Wrocławia, i zmiany te odnoszą się zarówno do przyczyn bezdomności, cech demograficznych osób bezdomnych jak i ich postaw życiowych. Zmiany w przyczynach bezdomności wiążą się z sytuacją ekonomiczną kraju, a szczególnie z podażą pracy w zawodach wymagających niskich kwalifikacji. W opinii respondentów większość osób, które popadały w bezdomność kilka lat temu to ludzie niezaradni życiowo, mało elastyczni w kontekście zmieniających się warunków funkcjonowania zawodowego, posiadający przygotowanie (i nastawienie) do pracy przez całe życie w jednym zawodzie, w tym samym miejscu pracy, z raz przyjętymi perspektywami realizacji życia zawodowego i rodzinnego. Niektórzy z respondentów wskazywali na hotele robotnicze jako miejsca ukrytej bezdomności przeznaczone dla ludzi mało zaradnych życiowo, o nieustabilizowanej sytuacji życiowej (lub z trudnościami rodzinnymi), na ogół nadużywających alkoholu. Zakłady pracy zatrudniające pracowników niskokwalifikowanych zapewniały im dochód, a tym samym

46 stwarzały możliwość społecznego funkcjonowania w warunkach i w sposób akceptowalny dla ogółu społeczeństwa. Widzi się te zmiany obyczajowe jak kiedyś przychodzili ludzie starzy, giganci, tacy to były najczęściej roczniki wojenne, przedwojenne, po wojnie to były półsieroty albo sieroty, i oni co zaczynali? Byli tak zwani nomadzi PRL-u. Oni zaczynali pracę jako 15, 15 latek w hucie, w stoczni, w porcie, mieszkali w hotelach robotniczych, w barakach. Wiadomo, jak tam się mieszkało: chlało się, piło na budowę, palucha obcięło, nogę obcięło, kręgosłup uszkodziło, i się funkcjonowało. Oni potem, jak była ta transformacja społeczno polityczna, oni pierwsi ponieśli tego koszty. / / później przyszła grupa kolejna innych ludzi: ludzi młodych, wyedukowanych, i nic nie potrafiących. profil osoby bezdomnej, rocznik tam 40-ty, 50-ty, jest taki bardzo określony że on pracował, mieszkał w hotelu robotniczym, on tam zaczął pić bo koledzy i tak dalej, i jak hotele robotnicze się rozwiązały, jak te wszystkie zakłady popadały, to został bezdomnym. / / Natomiast ci młodzi, ich charakterystyka jest bardzo, bardzo zróżnicowana. Ich profil jest tak różny, że właściwie nie wiadomo, czy czy. jaką ofertę mieć dla nich. Zmienia się- początek l. 90. to były osoby, które popadły w trudną sytuację materialną, ze względu na likwidację zakładu pracy. Były np. osoby, które zamieszkiwały w hotelach robotniczych, które zostały zlikwidowane. / / Są też osoby, które straciły swoją własność w wyniku porażek finansowych czy ekonomicznych, gdzieś tam miały kredyty zaciągnięte różnego typu. Scharakteryzowana powyżej grupa osób bezdomnych nadal jest liczbowo dominującą grupą mieszkańców placówek dla osób bezdomnych. Wyraźny jest podział płci kobiety stanowią około 10 20% mieszkańców placówek, w znacznej mierze są to kobiety z dziećmi, stosunkowo często ofiary przemocy. Respondenci dość zgodnie wskazywali na nową kategorię osób bezdomnych: osób raczej młodych (w tym bardzo młodych i bez doświadczenia życiowego), u których trudno jest zdiagnozować problem życiowy oraz określić przyczynę popadnięcia w bezdomność. W kategorii osób raczej młodych coraz większą grupę stanowią osoby z zaburzeniami umysłowymi, upośledzeniami i chorujących psychicznie. Można także zauważyć zdaniem części badanych zmianę w używce stanowiącej przedmiot uzależnienia osób bezdomnych: kilka, kilkanaście lat temu dominującą grupę stanowili alkoholicy, teraz coraz częściej pojawiają się narkomani chociaż i w tej grupie następują zmiany, o ile dawniej byli to głównie heroiniści, teraz uzależnienie obejmuje i inne rodzaje narkotyków. osoby starsze tkwią w tej bezdomności bez widoków na zmianę tej sytuacji, i to rodzi problem, ponieważ z wiekiem zaczynają chorować, mają problemy zdrowotne, nie ma dla nich propozycji domu pomocy społecznej, to też jest problem, że oczekują na te

47 miejsca, albo się nie kwalifikują / / To są osoby niezdolne do pracy, niezdolne do samodzielności życiowej praktycznie i zajmujące znaczną ilość miejsc w placówkach. Zmieniło się, może to, że ta presja tych większych wymogów, że nie tak łatwo się dostać i podporządkować. Natomiast ta bezdomność, która tam szuka schronienia, ale nie do końca się przejmuje, że tam coś im grozi w tym miejscu, to widać, że ten poziom lęku u tych osób bezdomnych chyba wzrósł. tak ja to odczuwam poza młodzieżą, która się pojawia. 10 lat temu tu w schronisku 40 osób na 100 cierpiało na schorzenia różne, gdzie wymagali opieki, dodatkowej medycznej, na różnych poziomach. Natomiast 60 była w miarę sprawnych. / / Jak ja teraz wezmę statystykę sobie / / to jest 60% do 40. Czynniki towarzyszące popadaniu w bezdomność są jak wynika z opinii respondentów zasadniczo te same prawie zawsze alkohol, problemy rodzinne, zawirowania związane z utratą pracy i obniżeniem statusu społecznego, część osób popada w kolizje z prawem. Ciągle niewiele jest osób, które są bezdomnymi na skutek eksmisji. Pojawił się natomiast wątek interesujący o tyle, że stosunkowo rzadko omawiany w dyskursie dotyczącym bezdomności: kilku respondentów wyraziło opinię, że to rozbudowana infrastruktura pomocowa przyczynia się do zwiększania liczby osób bezdomnych a problemem systemu pomocowego jest nie brak miejsc lub placówek oferujących pomoc, ale ich nadmiar. Argumentowali, że rozbudowana infrastruktura pomocowa z jednej strony, a z drugiej większa niż kilkanaście lat temu wiedza o działaniach organizacji pozarządowych i mieszkańcach prowadzonych przez nie placówek doprowadziła do sytuacji, w której osoba znajdująca się na granicy konfliktu z rodziną nie poszukuje kompromisowego rozwiązania trudności, tylko od razu udaje się do noclegowni lub schroniska. Osoba taka jest relatywnie młoda, w wieku produkcyjnym, i charakteryzuje się małą determinacja do radzenia sobie ze swoim problemem, nie czuje się zobowiązana do podjęcia próby unormowania zasad współżycia w środowisku rodzinnym, tylko od razu tę rodzinę odrzuca wybierając alternatywę poszukiwania swojego sposobu na życie w środowisku osób bezdomnych. Odsetek takich osób nie jest na tle całej populacji znaczny, natomiast stale się powiększa. Mają bardzo niskie wykształcenie albo w ogóle nie ma tego wykształcenia bo nie ukończyli szkoły podstawowej. Pochodzą z rodzin gdzie alkoholizm, bezrobocie to była naturalna rzecz, naturalna kolej rzeczy./ / Dużo osób jest, u których występują zaburzenia różnego rodzaju psychiczne. Gros osób mieszkających w takich dziwnych miejscach to po pierwsze bardzo często są to osoby może nie nadużywające, ale spożywające alkohol regularnie i systematycznie, osoby, które cenią jakąś tam wolność: to, że mogą robić co chcą, kiedy chcą i jak chcą, i nigdy się do takich instytucji jak pomoc społeczna nie zgłaszają i nie korzystają z możliwości pobytu nawet w okresie nawet bardzo silnych mrozów.

48 Powody, dla których zrywają z rodzinami wydają się czasami tak banalne, no, po prostu, pokutuje tutaj też we Wrocławiu to, że że jest łatwy dostęp do stołówek charytatywnych, / / No, on nie będzie się z ojcem czy z matką chandryczył, on idzie w teren, tu korzysta z noclegowni, tutaj z posiłku, tutaj z kąpieli, z ubrania, a potem patrzy, że jest, że zamknięta droga powrotu jest i. próbuje się jakoś znajdować. Coraz częściej jest tak, że przychodzą młodzi ludzie: o, pokłóciłem się z mamą. Coś pękło bo dawniej to było trochę wstydem, gdzieś iść i prosić o pomoc, a teraz jakby nie jest wstydem, teraz nawet jest jakby oczywiste: no przecież jak ja nie mam pieniędzy no to musicie mi pomóc. Ale nawet nie spróbowałeś pracować - No, nikt nie mówił, że trzeba pracować. Jak mi dacie pracę to może spróbuję, ale sam nie będę szukał. Trochę tacy klienci się pojawiają- jakby z normalnego domu. Niektóre osoby twierdzą, że im się podoba życie na wolności. Przez wolność rozumieją brak jakichkolwiek obowiązków. Jedynym ich przymusem jest zdobycie środków na przeżycie do kolejnego dnia. Bezdomność to jest to tylko, co siedzi w głowie. To jest po pierwsze. I po drugie czy my stworzymy komfortowe warunki bycia bezdomnym. I, jeżeli my stwarzamy takie warunki, komfortowe: wszystko ci się należy masz, mimo, że jest to na poziomie prymitywnym, ale dla niektórych takie status quo wystarczy. / / Nieszczęśnicy zwykli, którym się w życiu nie udało, którzy mieli źle w domu. Rodzina pojawiała się dość często w trakcie rozmów o bezdomności, głównie stanowiąc jawne lub ukryte jej źródło, i odnosi się to zarówno do rodziny pochodzenia jak i rodziny prokreacyjnej. Konflikty w rodzinie to źródło lub skutek nadużywania alkoholu, choroba alkoholowa pozostaje dominującą cechą osób bezdomnych wskazywaną przez badanych. Alkoholizm jedna a zaburzenia druga rzecz, to pewnie się bierze gdzieś z dzieciństwa, ale to wszyscy mieli gdzieś tam kontakt z takimi domami / / to były zdecydowanie dysfunkcyjne rodziny. Podstawowy problem to jest alkohol. / / I alkohol jest głównym powodem dla którego niechętnie korzystają z pomocy instytucjonalnej. [kilka lat temu] uzależnionych osób, czy pijaków było kilkanaście, większość to biedni, nędzarze, niemający z biedy po prostu tam byli, tak ten obraz placówek / / się nie zmienia. Nadal przyczynami są najczęściej te uzależnienia, jakieś deficyty, czy zaburzenia psychiczne, to nadal jest ten poziom. Brak wsparcia w rodzinie na ogół powiązany jest dodatkowo ze słabą pozycją na rynku pracy, często z bezrobociem. Także w kontekście osób najbliższych oraz spokrewnionych pojawiają

49 się zadłużenia nie opłacany czynsz, kredyty konsumpcyjne zaciągane nierozważnie, zaległości alimentacyjne osób zobowiązanych do utrzymywania ale nie wychowujących swoich dzieci. Pojawiały się w wypowiedziach respondentów opinie, że zmiana modelu rodziny (akceptacja społeczna dla rozwodów i powiązane z nią rozpadanie się rodzin, samotne wychowywanie dzieci) oraz osłabienie więzi rodzinnych, to istotne powody pozostawania w bezdomności. Jednocześnie kilku badanych wyraziło refleksję, że dążenie do odbudowy więzi rodzinnych jako podstawa procesu społecznej integracji i aktywizacji nie jest dobrym rozwiązaniem, głównie ze względu na zadawnione konflikty i pretensje, które pomimo upływu czasu nie straciły wymiaru emocjonalnego i nadal stanowią istotny problem w relacjach. Rozpad więzi społecznych, zmiana modeli rodzinnych i to ma swoje konsekwencje dla problemów społecznych. Gdyby tak szukać to prawdziwe źródło to jest patologia rodziny, dysfunkcja rodziny. [przyczyny bezdomności] bardzo zbliżone głównie osoby, które straciły kontakt z rodziną, czy też nie mogą wrócić do miejsca zamieszkania ponieważ ten kontakt nie jest dobry, problemy alkoholowe, no i Zakłady Karne. Starzy umierają i przychodzą nowi, coraz młodsi, i tych nowych jest coraz więcej. Zmienia się społeczeństwo, pewne uwarunkowania czy powody wejścia w bezdomność, natomiast jeżeli by indywidualnie spojrzeć na człowieka: czy zmienił się człowiek w ciągu ostatnich trzech tysięcy lat? d) stosunek społeczności lokalnej do bezdomności Wypowiedzi badanych obrazują ambiwalentny stosunek członków lokalnej społeczności do osób bezdomnych. Wydaje się, że kształt bezpośrednich relacji zależy w dużej mierze od okoliczności, w jakich do nich dochodzi, oraz od kondycji osób, które w nich uczestniczą: im mniejsze są różnice w wyglądzie i zachowaniu pomiędzy osobą bezdomną a drugim uczestnikiem relacji, tym bardziej są one równorzędne, natomiast w miarę zwiększania różnic (obejmujących kondycję fizyczną, w tym wygląd ale też ogólny poziom intelektualny, samopoczucie i poczucie własnej wartości) tym te relacje są bardziej rozbieżne i za każdym razem na niekorzyść osób bezdomnych. Można też zauważyć pewien rozdźwięk pomiędzy wyrażaną przez członków społeczności akceptacją lub chęcią pomocy - okazywanymi w stosunku do osób realizujących działania pomocowe, a wyraźną antypatią okazywaną osobom funkcjonującym zgodnie ze stereotypem osoby bezdomnej. Akceptacja i wyrazy poparcia są na ogół kierowane do przedstawicieli organizacji pozarządowych i stanowią werbalne uzupełnienie przekazywanej pomocy (np. w postaci datków), czy pojawiają się w trakcie spotkań związanych z organizacją działań pomocowych. Natomiast dezaprobata i antypatia towarzyszą bezpośrednim, czasem

50 niezamierzonym, kontaktom z osobami bezdomnymi znajdującymi się w ogólnej złej kondycji fizycznej. Jednocześnie wydaje się, że te negatywne reakcje (lub co najmniej niechęć) kierowane są do osób w odpowiedzi na ich zły stan fizyczny lub zachowanie odbiegające od normy, a nie wiążą się z oceną kondycji mieszkaniowej oznaczałoby to, że dla członków społeczności większe znaczenie ma zachowanie i wygląd danej osoby niż miejsce jej zamieszkiwania (czyli de facto status osoby bezdomnej). Niektórzy z respondentów wskazywali na osłabianie stereotypowego wizerunku osób bezdomnych poprzez wieloletnią działalność organizacji pomocowych, a szczególnie na aktywność Towarzystwa Pomocy im. Św. Brata Alberta, które we Wrocławiu rozpoczynało działalność charytatywną skierowaną do tej grupy osób, i było w ogóle pionierem zorganizowanej działalności pomocowej. Myślę, że to się bardzo zmieniło już od początku lat 90., kiedy bardzo często było słychać to, że a, pomogę, bo nie wiem, czy ja sam nie zostanę. Do wielu warstw społecznych i do wielu ludzi dotarło to, że nie ma dziś gwarancji stabilności swojej sytuacji życiowej, że ja też mogę się w tej sytuacji znaleźć. Mieszkańcy Wrocławia czy dostrzegają ten problem? Na pewno tak, kiedy ich to dotyczy na ulicy, żebractwo. Tylko w tym kierunku. No i zima, kiedy media zaczynają się interesować gorącym tematem, to wtedy do dostrzegamy. A poza tym nikt nie chce mieć za sąsiadów osób bezdomnych i to jest postrzegane przez pryzmat patologii. Stosunek do osób bezdomnych jest podobny jak stosunek do innych osób, które wyróżniają się z tłumu. Może być to inny kolor skóry, inny sposób ubierania się, niepełnosprawność, osoba bezdomna jeszcze dodatkowo jest nietrzeźwa, źle wygląda, brzydko pachnie jak najbardziej negatywny. Nie chcemy tych ludzi oglądać na klatach schodowych, w osłonach śmietnikowych powstają noclegownie. Problem polega na tym, że te osoby, w większości przypadków, nie chcą z nich korzystać. Wydaje mi się, że negatywny, bo [ludzie] zamykają wiaty śmietnikowe, zamykają dostęp do zsypów, klatek Najmniej tolerowana społecznie grupa osób. To się powoli zmienia, rzeczywiście te społeczności są bardziej przychylne osobom bezdomnym, natomiast niestety w dalszym ciągu funkcjonują gdzieś tam w stereotypach i tych bezdomnych postrzegają tak, jak postrzegali ileś lat temu. / / Natomiast są przychylni, bo chętnie pomagają, jest więcej osób pomagających tak indywidualnie bezdomnym, zarówno pomagając bezpośrednio tym bezdomnym, jak i próbując wspomagać instytucjonalnie.

51 Jest coś na kształt zrozumienia, że są organizacje, które pomagają osobom bezdomnym, więc trzeba im pomagać. Taki jest sposób patrzenia przynajmniej publicznie, bo niepublicznie to w końcu we Wrocławiu zdarzył się ten przypadek, że młodzi ludzie skopali dwóch bezdomnych mężczyzn, jednego na śmierć. Cechy relacji stereotypowa osoba bezdomna zwykły obywatel widać na przykładzie korzystania z opieki medycznej. Należy jednak od razu zauważyć, że do placówek medycznych trafiają osoby bezdomne zdegradowane fizycznie, obciążone wieloma chorobami, w tragicznym stanie higieny, a także z objawami psychicznych konsekwencji wieloletniej choroby alkoholowej. Udzielanie pomocy takiej osobie wiąże się nie tylko z działaniem stricte medycznym, ale także z jednej strony: z przywróceniem stanu higieny, a z drugiej: z tolerowaniem nietypowych zachowań wynikających np. z kilkudniowej przymusowej abstynencji alkoholowej. jeżeli oni tu trafiają to nagle się okazuje, że chorują na szereg chorób, o których nie mieli pojęcia, chorują przewlekle, oczywiście nie biorą żadnych leków, nie chodzą do lekarza, nie są ubezpieczeni, nie dostaną recepty, nie idą i jakby koło się zamyka. A potem się wypisują najczęściej na własne żądanie i dalej trwają w tym. Zdarza się, że te osoby, współpacjenci, proszą o przeniesienie na inną salę, bo towarzystwo tych osób bezdomnych jest dla nich uciążliwe. / / Wychodzą w nocy, majaczą, krzyczą, mają zaburzenia poalkoholowe, a także nieprzyjemne są inne wrażenia wzrokowo zapachowe [działania higieniczne są długoterminowe i wiążą się z nieprzyjemnym zapachem, bo odwszawianie, odświerzbianie, gojenie ran, owrzodzeń i grzybic oraz innych schorzeń skóry obejmuje zabiegi, które wymagają stosowania nieprzyjemnie wonnych medykamentów, a proces gojenia obejmuje także powstawanie wydzielin skórnych, które także nie są bezzapachowe]. Kilku spośród respondentów zauważyło także skutek zmiany lokalnego prawa nadającego przywilej osobom bezdomnym w postaci dodatkowych punktów dla osób zamieszkujących co najmniej pół roku w ośrodku dla osób bezdomnych w przypadku ubiegania się przez nie o przydział lokalu socjalnego. Zmiana ta zaowocowała pojawieniem się w schroniskach i noclegowniach osób poszukujących dla siebie możliwości uzyskania potwierdzenia dla zamieszkiwania w placówce czy też potwierdzenia od organizacji, że jest się osobą bezdomną. Dla tych osób osoba bezdomna to kolejna kategoria w katalogu osób uprawnionych do określonego świadczenia, i uzyskanie takiego statusu jest pożądane i nie postrzegane negatywnie. Wydaje się jednak, że takie działania odnoszą się przede wszystkim do osób ubogich i / lub marginalizowanych społecznie, dla których taka uboga tożsamość jest swoistą normą lub codziennym statusem.

52 6. OCENA SYSTEMU WSPARCIA OSÓB BEZDOMNYCH NA TERENIE PARTNERSTWA LOKALNEGO (IDI Z OSOBAMI KLUCZOWYMI) a) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie prewencji bezdomności Dokonanie oceny wybranego obszaru działalności pomocowej np. prewencji stwarzało respondentom wiele problemów. Dla części osób pojęcia określające te obszary były nieznane, dla innych pojęcia były znane ale bez identyfikacji zakresu, który obejmują. W trakcie rozmowy respondenci wskazywali szereg działań i wykorzystywanych instrumentów, jednak w trakcie wywiadów systematyzacja działań w podziale na interwencję, integrację i profilaktykę wydawała się być teoretyczną konstrukcją nie znajdującą zastosowania w praktyce, oraz na pewno nie znaną bliżej osobom w praktyce realizującym działania pomocowe. Próby przypisania określonych działań do określonych obszarów skutkowały rozmywaniem granic pomiędzy nimi np. opisywane przez badanych działania mieściły się ich zdaniem jednocześnie w integracji i profilaktyce, lub wynikały z interwencji ale nachodziły na obszar integracji. - Czy zna pan podział na działania interwencyjne, integracyjne i profilaktyczne? - Znam to. To znaczy znam teoretycznie, bo nie znam tego z praktyki, nie widzę tego w ogóle. U nas działania interwencyjne są jak najbardziej. / / We Wrocławiu widzę tylko działania interwencyjne. Zastanawiając się nad przypisaniem określonych działań do zakresu prewencji zdecydowana większość respondentów wskazywała, że we Wrocławiu nie są realizowane działania profilaktyczne / prewencyjne, oznaczające zapobieganie bezdomności. Kilku spośród badanych wskazało na okazjonalnie realizowane działania, które mieszczą się w obszarze profilaktyki obejmujące np. dopłatę do czynszu czy wsparcie dla rodzin przemocowych oraz szeroko rozumianą pomoc dla osób ubogich, w szczególności dzieci i młodzieży. Jednocześnie badani byli jednogłośni w opiniach, że profilaktyka jest potrzebna, że jest działaniem kosztownym i że ze względu na inne pilniejsze doraźne potrzeby obecnie wydaje się mało prawdopodobnym zastosowanie tego rodzaju działań na szerszą skalę. Nie ma prewencji innej niż świadczenia, które uzyskują kiedy spełniają jakieś kryteria do uzyskania pomocy. Ale to są działania od nich oni muszą się zgłosić gdzieś po pomoc. Za takie programy profilaktyczne, zapobiegające, uznałbym wszystkie programy, które mają wspierać rodzinę. / / Kwestia również programów edukacyjnych, działań uświadamiających gdzie można i na jakim etapie z określonego rodzaju pomocy skorzystać, kwestia otwarcia się na instytucje i skorzystania z tej pomocy. / / Kampanie społeczne, które pomogą nam lepiej ten proces pomagania zrozumieć.

53 Profilaktyka to pomoc osobom popadającym w bezdomność, zagrożonym bezdomnością: tam, gdzie jest to długotrwałe bezrobocie, tam gdzie jest dysfunkcja rodziny. [działania profilaktyczne] na pewno w części są - bo jest jakaś sieć świetlic, działań na rzecz osób ubogich, dzieciaków, to są już jakieś działania, ale nieistotne, niewystarczające. Tam, gdzie występują te największe zagrożenia, gdzie w bezdomność część osób trafia np. eksmitowani. To te działania powinny być podjęte przed eksmisją, kiedy jeszcze to zadłużenie powstaje, wtedy wyjście z pracą socjalną czy nawet z psychologiem, diagnoza tej sytuacji w rodzinie i to by mogło coś zdziałać. Czy jak ktoś jest długotrwale bezrobotny. / / Nie mówię, że nic nie jest zrobione ale jest zrobione za mało i wyrywkowo. Działania profilaktyczne nie ma. / / Tu jedyną prewencją, jaką się kiedykolwiek wykazano było umorzenie zaległości wszystkim dłużnikom jakie kiedykolwiek mieli wobec miasta jeżeli chodzi o czynsze. / / To był jednorazowy akt dobroci, który i tak do niczego nie doprowadził, bo te osoby i tak dalej nie płacą, i tak. W tym etapie pierwszym lepiej pomóc, lepiej otworzyć komuś drzwi, bo za chwilę nakład pracy w to miejsce i w ten problem będzie znacznie większy. b) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie świadczenia usług z zakresu pomocy doraźnej Działania interwencyjne to jak wynika z wypowiedzi respondentów najsilniejszy punkt infrastruktury pomocowej Wrocławia nastawionej na pomoc dla osób bezdomnych. W mieście funkcjonują placówki oferujące wsparcie różnego rodzaju od ogrzewalni i noclegowni przez schroniska po mieszkania treningowe i wykorzystujące różnego rodzaju formy i instrumenty do działalności pomocowej od pierwszego kontaktu, przez wsparcie w terapii po wykorzystanie Indywidualnego Planu Wychodzenia z Bezdomności. Różnice w opiniach pojawiają się w kwestii oceny istnienia i funkcjonowania placówek, a także roli poszczególnych interesariuszy w zakresie ich finansowania oraz kreowania lokalnej polityki społecznej w zakresie tej grupy odbiorców usług społecznych. Te odmienne opinie sprowadzają się do dwóch przeciwstawnych stanowisk: niektórzy z badanych uważają, że placówek jest zbyt mało, ponieważ z oferowanych miejsc stale korzystają osoby spoza Wrocławia, zatem należy uruchamiać nowe ośrodki niskoprogowe oferujące nocleg, posiłek i poradę. W opozycji do tego stanowiska jest propozycja wyrażana przez kilku respondentów, że obecnie placówek jest zbyt dużo i to między innymi tak bardzo rozbudowana struktura pomocy instytucjonalnej przyczynia się do powstawania czy też utrwalania bezdomności ze względu na nadmierną dostępność do niepodpłatnych miejsc noclegowych wykorzystywanych przez osoby, które nie znajdują się w trudnej sytuacji życiowej (lub też przy większym wysiłku mogłyby rozwiązać swoje problemy) a tylko korzystają z darmowej opieki.

54 Połowa miejsc w Polsce powinna być zlikwidowana. Za dużo jest miejsc. Noclegownia powinna być na skraju miasta, jak Szczodre. Nie można stwarzać warunków ku bezdomności, bo to jest stwarzanie wygodnego sposobu życia. Ja wiem, że to jest niewłaściwe ale w pewnych kryzysowych sytuacjach powinna istnieć forma przymusu. Nie raz nam się zdarzyło jechać z ofertą pomocy raz, drugi, trzeci, a po raz czwarty przyjeżdżaliśmy po zwłoki. No niestety, sami prowadzą do destrukcji, która dla nich się źle kończy, a dla społeczeństwa jest wyrzutem sumienia. We Wrocławiu jest system, który jest marzeniem są schroniska, noclegownie, terapie, porady prawne, pomoc psychologiczna, pomoc dla hazardzistów, związana z narkotykami. Nie musi tutaj terapeuta przychodzić, to osoba chora musi się dostosować i nauczyć. Nadmierna troskliwość wypacza osoby korzystające z tej pomocy. Osoba musi wyjść do ludzi i sama zatroszczyć się o swoją przyszłość, a nie udawać i podejmować zachowania tylko ze względu na oczekiwania opiekunów. Kilku badanych podkreślało wartość realizowanych działań pomocowych obejmujących ofertę placówek wspierających osoby bezdomne w próbach przezwyciężenia uzależnienia alkoholowego czy zmiany dotychczasowego stylu życia ich cechą charakterystyczną jest, że przyjmują te same osoby wielokrotnie. Badani wskazywali, że w odniesieniu do większości osób korzystających z pomocy zmiany nie udałoby się osiągnąć w ciągu 10-ciu lat poprzez podpisywanie z nimi kontraktów czy realizację sztywno ustalonych działań. Podkreślali także znaczenie placówek oferujących podstawową pomoc, nie stawiającą zbyt dużych oczekiwań osobom bezdomnym - jeśli są placówki dostępne dla osób bezdomnych to tam można prowadzić działania motywujące, przekonywać do zmiany dotychczasowego życia, a zbyt rozbudowane warunki zniechęcają do korzystania z miejsca, w którym trzeba od razu podporządkować się konkretnym rygorom i wymaganiom. [kontrakty są podpisywane] interesownie, dla zaspokojenia drugiej strony, żeby uzyskać właściwe świadczenie, a to nie kształtuje nowej jakości jego życia. Realizacja działań pomocowych polegających m. in. na tym, że daje się szansę danej osobie wielokrotnie / / buduje specyficzną więź, jest budowaniem środowiska pomocy i w konsekwencji przynosi rezultaty w postaci zmiany poziomu, jakości życia osób obejmowanych pomocą. Podstawą jest przyjęcie, czyli to otwarcie takich miejsc dla osób potrzebujących, czyli po pierwsze: formuła tych otwartych drzwi, czyli ja się nie pytam co ci jest potrzebne, czy ty spełniasz jakieś wymogi, czy masz dochód, czy masz jakieś tam nie wiadomo jakie aspiracje, co się robi w życiu, tylko cię przyjmuję bo daję tym samym sobie czas na oglądnięcie twojego problemu, na zobaczenie, na ujawnienie go.

55 Po prostu uczestniczymy w ich życiu, i oni akceptują nasze uczestnictwo, i wtedy można najwięcej wnieść, wydaje się tym zwykłym byciem wśród nich. To jest kwestia organizacyjna. / / Z punktu widzenia prawnego jest mało takich osób, które byłyby zupełnie wyalienowane z jakichkolwiek świadczeń takich czy innych. Tylko kwestia jest wysiłku i określenia tego, w jaki sposób można to uzyskać dla niego. Łatwiej jest tych ludzi aktywizować, jeżeli są krótko. / / Chodzi o to, żeby im się tu za lekko nie żyło, a po drugie żeby się poczuwali, że to jest ich miejsce i mają wpływ na to, co się wokół nich dzieje. W większości miejsc nie jest potrzebna idea, żeby pomagać, potrzebna jest wrażliwość. Respondenci odwołujący się do zapisów prawa zauważają, że są realizowane różne działania pomocowe więcej niż jest to wymagane w ustawie o pomocy społecznej. Odwoływanie się do zapisów ustawy o pomocy społecznej na ogół następowało gdy respondenci mówili o kontaktach z gminami pochodzenia osób bezdomnych (innych niż Wrocław), niemal we wszystkich przypadkach wyrażając krytykę literalnego traktowania potrzeb osób bezdomnych i ograniczanie się do wskazanego w ustawie minimum. Część spośród badanych osób wyrażała w tym kontekście opinię, że koszty działań pomocowych są znaczne, i że gminy pochodzenia powinny wykazać chęć bardziej pogłębionej pomocy. Częsta jest wśród respondentów opinia, że gminy, z których podchodzą osoby bezdomne, powinny finansowo wspierać gminę realizującą działania pomocowe w tym procesie pomocowym a konkretnie: że koszt działalności pomocowej nie powinien spoczywać wyłącznie na gminie realizującej tego typu działania. Wiele działań inicjowanych i realizowanych przez organizacje wyprzedza uregulowania prawne. Słabo są wykorzystywane formy, które stwarza obecnie prawo. Jest dużo tych form, ale nie są wykorzystywane. Myślę, że dlatego, że praktycznie przez cały czas zostaje w rękach administracyjnych i dla nich jest najważniejsze żeby utrzymać etat, a nie efektywność taka czy inna. / / Takie rzeczy powinny być realizowane przez podmioty niepubliczne. [należy] zrzucić trochę odpowiedzialności za te osoby, które tutaj są, właśnie na te inne gminy. Bo gminy umywają ręce twierdzą, że to nie jest ich problem, jest u was osoba bezdomna to się nim zajmujcie, wy sobie za niego płaćcie, to ponieście koszty jego utrzymania w schronisku, to róbcie sobie to, róbcie sobie tamto. Gminy, szczególnie te mniejsze, które mają niskie środki, małe budżety urządzają taką spychologię wy sobie poradzicie bo jesteście dużą metropolią, itd., itd.

56 Ustawa mówi tak: każdy bezdomny / / ma prawo do dachu nad głową i ciepłego posiłku, bez względu na wszystko, i odzieży. / / I my teraz wystosowujemy do jakiejś gminy, właściwej, macierzystej, pobytu tej osoby, że jest ten pan u nas, powiedzmy, ta osoba trafia do nas, chcemy mu pomóc, prosimy o sfinansowanie, zrefundowanie kosztów pobytu. To gmina nam mówi nie, on ma być tam. Ustawodawca nic o tym nie mówi, że on musi być tam, ustawa mówi kto ma płacić. w sprawach osób, które pochodzą spoza gminy Wrocław, podejmujemy kontakty i mamy przegląd tego, jak niewiele w niektórych gminach, szczególnie tych wiejskich, przemawia za tym, żeby ta osoba tam była. Chcielibyśmy ją skłonić do tego, żeby tam wróciła, ale do mnie nic nie przemawia za tym, żeby to zrobić, że będzie się to działo z korzyścią dla tej osoby. W opinii wszystkich badanych realizowane działania są skuteczne, chociaż to pojęcie jest definiowane w rozmaity sposób. Badani (słabo wskazujący obszary działań pomocowych według podziału na interwencję, integrację i profilaktykę) zauważają, że trudno mówić o 100% skuteczności rozumianej jako usamodzielnienie osób bezdomnych, za to wskazują na inne zmiany dotyczące osoby bezdomnej obrazujące skalę i zakres zmian, sprowadzające się w dużej mierze do poprawy jakości życia danej osoby, w tym np. opieka pielęgniarska i lekarska dla tych, którzy mają problem zdrowotny czy kontakt z pracodawcą dla osób zdolnych do pracy i gotowych by podjąć zatrudnienie. Udzielamy tej pomocy w różnej formie i doraźnie ta skuteczność jest, natomiast niewielki jest procent osób, które z tej bezdomności faktycznie wychodzą. Często za efektywne można uznać to, że ktoś dalej przebywa w schronisku, albo przestał pić alkohol czy stosować inne używki, albo zaczął się myć po prostu, poszedł do lekarza, zaczął rozmawiać o swoich problemach to czasami już może być wskaźnikiem efektywności podejmowanych działań. Działa to w sposób zupełnie przyzwoity / / natomiast na pewno zawsze można coś zmienić na lepsze. Schroniska nie są miejscem, z którego się wychodzi z bezdomności. Jako instytucja, no bo oczywiście pojedyncze przypadki zawsze się pojawią. brakuje miejsc dla zaburzonych psychicznie, jest z nimi strasznie ciężko pracować. Noclegownia czy schronisko nie są takim miejscem, w którym taka osoba powinna przebywać. Ja myślę, że nikt tego nie mierzył na ile te działania są skuteczne.

57 Nie jestem naiwny i nie uważam, że jesteśmy w stanie sobie z tymi problemami poradzić do końca. To, co jest naszym zadaniem teraz to pilnować, aby skala tych problemów się zmniejszała. c) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie świadczenia usług z zakresu integracji społecznej Działania integracyjne nie są realizowane na dużą skalę na terenie gminy, i to może po części wynikać ze specyfiki grupy docelowej: osoby bezdomne przebywające na terenie Wrocławia w większości mają problemy zdrowotne, a ich ogólna słaba kondycja uniemożliwia im w pełni samodzielną egzystencję. Integracja społeczna dokonuje się poza placówką i dlatego nie ma zbyt dużego wpływu na jej przebieg czy realizację, a także na ocenę na ile są skuteczne działania podjęte wcześniej. Wielu respondentów jako pożądaną perspektywę dla realizacji działań integracyjnych, aktywizacyjnych i ukierunkowanych na usamodzielnienie osób bezdomnych wskazywało zamianę dużych ośrodków na małe, a spośród działań: konsekwencję w rozliczaniu osób bezdomnych z realizowanych przez nie działań i aktywności podejmowanej w trakcie korzystania z pomocy instytucjonalnej. Na pewno ta pomoc powinna bardziej opierać się na aktywizacji, żeby bardziej wdrażali się do społeczeństwa, żeby zgodzili się poddać pewnym rygorom, żeby chciało się im pójść rano do pracy, umyć bo to jest podstawa, pokazanie jak można żyć, bo niektórzy po prostu nie wiedzą jak można żyć, bo nigdy tak nie żyli. Niemal wszyscy uważają, że oferta pomocowa powinna obejmować placówki zróżnicowane, dla osób o różnych możliwościach i oczekiwaniach. Wielu badanych podkreślało brak etapu końcowego dla ścieżki pomocy instytucjonalnej, którym byłoby samodzielne mieszkanie. Niektórzy z badanych wskazywali na znaczenie mieszkań treningowych tu przytaczali przykłady innych miast czy krajów, i brak takich mieszkań w ofercie pomocowej Wrocławia w opinii stanowi największy deficyt oferty pomocowej miasta. Każda instytucja pokrewna, zajmująca się jakimś dziwnym, powiedzmy nawet - innym zagadnieniem, w inny sposób, jest dla mnie inicjatywą właściwą, znaczy, że niech będzie takich różnych zdarzeń wiele. Do efektywnego im pomagania potrzebne są również inne instrumenty, które znajdują się zdecydowanie poza domeną pomocy społecznej i ustawy o pomocy społecznej. Choćby polityka mieszkaniowa gmin. / / kolejnym etapem tego pomagania mu powinna być możliwość umieszczenia go gdzieś w jakimś mieszkaniu chronionym, mieszkaniu treningowym, jakimś mieszkaniu usamodzielniającym. No bo to jest kwestia przywrócenia w nim, czy też czasami na nowo zbudowania, pewnej tożsamości i kompetencji społecznych.

58 [osoba bezdomna pracuje na zewnątrz] tylko że on wraca, tak czy tak - wraca do noclegowni, musi się znaleźć znowu tu, w tym środowisku, a on nie powinien tu wracać. On powinien po takim półrocznym cyklu pójść do jakiegoś mieszkania chronionego, czy do mieszkania, gdzie on nie ma kontaktu z takimi ludźmi, bo on będzie musiał się znowu tutaj znaleźć i przyjmować taką maskę tego bezdomnego. Respondenci wskazywali także na braki w ofercie pomocowej kierowanej do osób bezdomnych, jak np. na brak mieszkań. W niektórych przypadkach wypowiedzi te miały raczej charakter refleksji i poszukiwania nowych rozwiązań nowych, bo wszystkie spośród dostępnych zostały już wykorzystane. W innych natomiast zawierały próbę odniesienia rzeczywistości osoby bezdomnej w realia osoby- bezdomnej- usamodzielniającej się, czyli nawiązującej relacje z otoczeniem i funkcjonującej zgodnie ze społecznymi normami. Widoczny w wypowiedziach wielu respondentów brak mieszkań treningowych, które można by przeznaczyć na rzecz osób bezdomnych, uzasadniany był na różne sposoby. Z ulicy przechodzi na noclegownię, z noclegowni do schroniska, ze schroniska i tu właśnie brakuje nam tych mieszkań treningowych, w których oni by się przyzwyczajali że trzeba płacić czynsz, że trzeba dbać o to mieszkanie, ktoś by to nadzorował, i potem ewentualnie przydzielenie tego lokalu socjalnego i usamodzielnienie się. Większy problem mamy z tym, że osoby są bezdomne, a wiele nie możemy im zaoferować. Mało mamy narzędzi do jakiegoś długofalowego działania: żeby celem ich było uzyskanie mieszkania na zasadzie takiego miejsca, w którym będziesz mógł sam o sobie stanowić. Nie w placówce że jesteś w noclegowni, schronisku to podlegasz regulaminowi, tylko że miejsce, w którym sam jesteś sobie panem. Musimy sobie od razu na początku odpowiedzieć: decydujemy się ludzi wychowywać, adaptować do warunków schroniska, no to mamy ludzi po dwóch trzech latach zaadaptowanych do warunków schroniska, i nie mówmy, że jesteśmy bliżej usamodzielnienia tych osób, bo jesteśmy o te trzy lata dalej od usamodzielnia tych osób. brak mieszkań i niski budżet to największe bariery w pomaganiu należałoby zmienić politykę lokalową, czyli zawiązać bardziej ścisłą współpracę z Wydziałem Lokali Mieszkalnych, to jest tak nie wiem dlaczego, ale że tak powiem na razie niewykonalne. I w wielu miastach tak jest, że ktoś, kto zajmuje się zarządem zasobu komunalnego (czy jak to zwał) to jest jakieś państwo w państwie, wiem, że w Gdańsku jest ten sam problem i ciężko się z nimi w ogóle porozumieć i dogadać. przydałoby się bardziej upowszechnić ideę usamodzielniania w mieszkaniach, ideę mieszkań przejściowych, treningowych. Podoba mi się pomysł duński freak houses for freak people zwariowane mieszkania dla zwariowanych ludzi niekoniecznie w bloku,

59 pokój z kuchnią i łazienką dla jednej osoby, ale nieduży domek, tyle, że w normalnym otoczeniu dla ośmiu, 10-ciu ludzi, do których będzie przychodził jakiś pracownik. I oni nawet tam mogą pić, mogą się nie myć czy wymalować to pomieszczenie sprayem jeżeli tylko nie zakłócają spokoju sąsiadom, dotrzymują ustalonych zasad, nie są uciążliwi dla otoczenia. Uważam, że większość z naszych klientów by spokojnie tam zafunkcjonowała. Respondenci pytani o konkretne placówki powołane do realizacji zadań reintegracyjnych i aktywizacyjnych identyfikowali Centrum Integracji Społecznej jako tego rodzaju jednostkę, i poza jednym wyjątkiem, jedną osobą, która twierdziła, że osoby bezdomne korzystają wskazywali na nieadekwatność tego rodzaju placówki do potrzeb i możliwości osób bezdomnych. My nie mamy takich doświadczeń, aby z tej oferty korzystały akurat osoby bezdomne. Te CIS-y i KIS-y to nie są dla naszych, oni sobie lepiej radzą sami. / / Nasi panowie zdolni do pracy to nie mają z tym kłopotów, nie potrzebują. Z CIS-u niechętnie osoby bezdomne korzystają to jest długi kontrakt, a te pieniądze, które w ramach tego stypendium tam przyznawane są im, jakby w ich poczuciu warte tego, atrakcyjne - nie równoważą tego, jakie wymagania im stawiają. / / jak on postanowi, że jakakolwiek praca go interesuje żeby podjąć, i podejmie tę pracę to już. Trzy osoby spośród respondentów wyraziły jednostkowe wątpliwości odnosząc się do braków w strukturze działań odnoszących się do społecznej integracji osób bezdomnych: Bywa tak, że ludzie nie mogą podjąć pracy, bo ich obowiązkiem jest pójść na terapię. Nie jest to w porządku. / / Czarny Bór i pewne schroniska podsyłają sobie klientów. I wręcz mają płacone za to. Nie ma jednej grupy w dostatecznym wymiarze: tych, którzy mogliby pracy dostarczyć normalnym ludziom, jeszcze tym, którzy się trochę nadają do tego. Zresztą, można powiedzieć tak: z jednej strony myślę sobie, że ich brakuje, a z drugiej strony: nie wiem, czy byśmy umieli ich wykorzystać. Bo to jest tak, że ci, którzy tak naprawdę są zdolni do pracy, to oni pracują na czarno oczywiście. Szanse na to, aby pracowali legalnie są znikome, jeśli nie załatwi się sprawy zadłużeń. Jeśli nie będzie jakieś ścieżki, która by mówiła: dobra, to te zadłużenia możemy jakoś ekstra traktować. No bo ci nasi panowie mówią: nie będę pracował jeśli mi komornik zabiera za 1200 zł jeśli z tego potem dostanę 300 500 zł, to po co ja mam pracować, skoro tyle to ja na czarno sobie znajdę. To po co mam pracować legalnie, skoro będę miał mniej pieniędzy niż pracując nielegalnie.

60 Kilku spośród badanych wyraziło wątpliwości dotyczące opisywania sukcesów w działaniach integracyjnych obejmujące przede wszystkim ocenę własnej roli (tzn. roli pracowników placówki itp.) w zmianie dokonującej się u danej osoby. Niektórzy wyraźnie podkreślali, że ich rolą jest tworzenie warunków do poszukiwania innego niż dotychczasowy sposób życia, ale trudno jest wskazać, czy a jeśli tak, to które spośród wszystkich oddziaływań ukierunkowanych na daną osobę przyniosły faktyczny i pożądany rezultat. Jako dodatkową trudność wskazywano brak wypracowanych sposobów monitorowania aktywności osób bezdomnych po opuszczeniu placówki, co utrudnia ocenę efektywności realizowanych działań. To są takie niby spektakularne działania, które miałby obrazować jaką to pracę wykonaliśmy: 30 osób lokal, 50 osób powrót do rodziny. Tylko to dotyczy zwykle takich przypadków, kiedy to nie nasza przede wszystkim praca przemawia za tym, tylko te osoby były w sytuacji takiej granicznej: trafiły do nas, do schroniska, ale sytuacja ich nie była one nie były takie zdegradowane, zdeprecjonowane społecznie / / Czyli: nie wykonaliśmy pracy od samego dołu, gdzie ten człowiek musiał być prowadzony przez wszystkie etapy / / tylko się posiłkowali nami, że towarzyszyliśmy im na jakimś etapie. I oni największy odsetek nam gwarantują w tych statystykach. Ale to nie jest nasz szczególny sukces. Ciężko mi powiedzieć jak to wygląda ponieważ nie znam przykładów osób, które by wyszły z bezdomności dzięki tego typu działaniom. d) współpraca międzyinstytucjonalna Można powiedzieć, że we Wrocławiu współpraca międzyinstytucjonalna funkcjonuje przybierając strukturę gwiazdy, gdzie w centralnym miejscu znajdują się Urząd Miasta / Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej, a wokół nich znajdują się organizacje pozarządowe realizujące działania pomocowe. Działania instytucji publicznych realizowane są w oparciu o ustawowe zapisy i być może z tego względu niezbyt wyraźnie widać w nich obecność osób bezdomnych jako korzystających z usług, które pojawiają się w instytucjach na ogół z innego powodu niż bezdomność. Cechą charakterystyczną i kształtującą pole działalności organizacji pozarządowych działających na rzecz osób bezdomnych jest działalność na terenie Wrocławia największej w kraju tego typu organizacji Towarzystwa Pomocy im. Św. Brata Alberta. Wrocław jest także miastem, gdzie TPBA zaczynało swoją działalność. Jest więc niekwestionowanym liderem na rynku lokalnym, a swoimi działaniami obejmuje znaczną część osób bezdomnych na terenie miasta i gminy. To właśnie to pokutuje we Wrocławiu, że zanim był MOPS, zanim był samorząd, no, zanim to wszystko miało taką postać, to już Towarzystwo było we Wrocławiu, i prowadziło placówki. I przyjęło się tak, że niezależnie od wszelkiej pomocy, Towarzystwo prowadzi placówki ma taką misję.

61 Ja ciągle podkreślam / / że to jest powód do dumy Wrocławian, że tu powstała pierwsza organizacja, która wyszła z ofertą pomocy dla osób bezdomnych, gdzie tam- w latach 80. itd., że to jest wizytówka Wrocławia, że jak ktoś gdzieś w Polsce powie Towarzystwo to każdy Wrocławianin powinien powiedzieć: nasza firma, nasz znak jakości. A tak nie jest. Ja muszę powiedzieć, że ta współpraca jest, tylko / / jak się spotykamy tutaj: jedna organizacja, druga organizacja, teraz nie będę mówił kto i jak, to mówią o, bo to, bo tamto, Brat Albert to, Brat Albert tamto. Ale jak przychodzi co do czego, wszyscy się boją - bo to jest duży, bo nie mogą, bo Aniszczyk Znamy się z nimi, więc jakoś tam kontaktujemy się, ale to są kontakty sporadyczne, ścisłej współpracy nie ma, każdy sobie rzepkę skrobie raczej. Każda z organizacji pozarządowych z kolei stosuje swoją metodę działania, ma własną koncepcję organizacyjną i indywidualne schematy działalności pomocowej realizowanej na rzecz osób bezdomnej. Ich współistnienie na tym samym obszarze wymusza kontakty, jednak nie można ich nazwać współpracą, chociaż pomiędzy niektórymi organizacjami albo oddziałami tej samej organizacji widoczna jest wyraźna i stała kooperacja np. w zakresie bezpośrednich działań pomocowych czy to przyjmowania do placówki osoby bezdomnej czy też np. poprzez dzielenie się żywnością lub uzyskaną pomocą materialną. Każdy działa na własnym polu, i nie, wiem, czy niezbyt chętnie nie współpracują ze sobą z jakichś tam powodów. Teraz usiłujemy to jakoś scalić próbując zawiązać to partnerstwo, ale dotychczas każdy działał na własną rękę. Scalał to MOPS, który dzielił środki. każda organizacja próbuje z gminą wychodzić swoje, przekonać do swojej oferty, żeby mieć większy wpływ na to, ile dostaną dotacji każda organizacja próbuje z gminą wychodzić swoje, przekonać do swojej oferty, żeby mieć większy wpływ na to, ile dostaną dotacji W opinii większości respondentów współpraca z innymi podmiotami świadczącymi pomoc jest wystarczająca z Ośrodkiem Interwencji Kryzysowej, z ośrodkami terapeutycznymi, z hospicjami. Z innymi organizacjami jest luźna współpraca na zasadzie spotkań i wymiany doświadczeń, ale nie jest to system współpracy na rzecz działań konkretnych osób bezdomnych. Nie jest tak, że osoba trafia do jednej placówki, w której realizowane są określone działania, a następnie przechodzi do innej, która specjalizuje się w działaniach dla innej grupy problemowej, tylko oferta działań pomocowych powiela się. Nasza współpraca bardziej wygląda na zasadzie działania akcyjnego. Jest akcja mamy bezdomnego. Straż Miejska dzwoni mamy bezdomnego i co z nim mamy

62 zrobić. Natomiast nie ma rzeczywiście przepływu informacji na zasadzie takiej, szkoleń nawet, gdzie powinny wszystkie te osoby, przedstawiciele wszystkich tych instytucji być, gdzie powinno się wypracować taki system: co robimy z takim człowiekiem, który na przykład już się nie nadaje do szpitala a jeszcze się nie nadaje do naszej placówki, jak działamy z takim człowiekiem. Jest absolutna tolerancja. / / Współpraca to jest za dużo powiedziane. Organizacje między sobą to tylko tyle, że wiedzą, że istnieją nie ma czegoś takiego jak wspólne forum, na którym byśmy się raz do roku czy trzy razy do roku spotykali, według mnie dobrze by było / / chociaż na razie nie ma klimatu. Niektórzy z respondentów wskazywali, że formalizacja współpracy mogłaby być sposobem na lepszą współpracę, a zatem także na uskutecznienie realizowanych działań pomocowych. Obecnie co potwierdzają wszyscy z badanych relacje i jakakolwiek współpraca opiera się na indywidualnych relacjach, na wieloletniej znajomości nawet jeśli nie zażyłej to uwzględniającej wzajemną akceptację dla realizowanych indywidualnie działań. Gdybyśmy potrafili, i chcieli wykorzystać, w dobrym tego słowa znaczeniu, te wszystkie placówki, a one są wykorzystywane w większym procencie / / one są wręcz zbawienne i drogocenne dla nas. w ostatnich czterech latach zmienia się trzeci razy dyrektor MOPS-u we Wrocławiu. I te relacje trzeba na nowo budować z tym innym człowiekiem. Być może czasem jakaś organizacja pozarządowa nie może się z pomocą społeczną, z MOPSem porozumieć, bo każdy z nas inaczej na pewne rzeczy patrzy. / / Myślę, że to jest wszystko właśnie kwestia porozumienia, wytłumaczenia, dogadania się. Wydaje się, że wspólna jest chęć do nawiązania porozumienia i bliższej współpracy pomiędzy placówkami i ośrodkami działającymi w obszarze bezdomności. Wspólny dla wszystkich respondentów jest także brak wizji współdziałania. Jednocześnie można odnieść wrażenie, że przytaczane argumenty nie wyrastają na solidnym podłożu różnic ideologicznych, ale są pierwszą interpretacją trudności w budowaniu pozytywnych i kostruktywnych relacji z jednostkami funkcjonującymi konkurencyjnie. To my mamy to doświadczenie, i wiedzę kto czego potrzebuje, w związku z tym mamy większą szansę, żeby to, co zostanie zaproponowane i zrealizowane, miało większą szansę powodzenia. A każdy nowy człowiek będzie realizował swoje pomysły jak wydaje mi się, że powinno być. Ja sobie tak myślę, że warto byłoby zawiązać taką koalicję organizacji pozarządowych, różnych służb mundurowych, szpitali, które by właśnie działały na rzecz osób bezdomnych i które by się dogadywały między sobą, a nie każdy robił swoje i

63 gdzieś tam miał podziałkowane, trochę jedni wchodzą w kompetencje drugich, każdy robi coś po swojemu ale nie robimy niczego wspólnie. Najlepszym dowodem na brak partnerstwa, na to, że nie funkcjonują takie relacje współpracy jest fakt, że urząd miasta publikując na stronie internetowej projekt uchwały o współpracy z organizacjami pozarządowymi do opiniowania, do konsultacji społecznych nie ma żadnego komentarza do tego projektu, nie ma żadnych opinii. Organizacje nie zastanawiają się nad tym, organizacje nie chcą brać na siebie ciężaru nowej jakości. Pojawiały się także wypowiedzi dotyczące kwestii finansowania działań pomocowych z jednej strony wskazywano na ograniczoność budżetu, słabą komunikację i niewystarczające zasoby przekazywane organizacjom na realizację określonych zadań. Z drugiej strony natomiast pojawiały się komentarze, że przekazywane środki są wystarczające a nawet jeśli na coś brakuje, to i tak można uzyskać to w inny sposób, np. od darczyńców, poprzez większą aktywizację i animację działań wśród osób bezdomnych itp. Poza tym, pojawiły się także rzadko spotykane wśród działaczy organizacji pozarządowych refleksje dotyczące nadmiernego zainteresowania wzmacnianiem swoich struktur organizacyjnych odbywające się kosztem osób, do których kierowana jest działalność pomocowa. Za mało widzi się sytuacji poszczególnej osoby, a za bardzo patrzy się na zaspokojenie realizacji systemowej i zadaniowej pracowników, rozwój etatyzacji i właśnie to, że Ośrodki Pomocy tutaj wrocławski on się rozwija jako instytucja, czy jej skuteczność jest większa przez to? / / Dla nich istotne jest zaspokojenie potrzeb swoich jako instytucji, a nie klientów, którzy są. Jeżeli się nie podejmuje działań to nie będzie efektów, a tylko siedzenie, narzekanie brak nam pieniędzy albo czegoś, no to nie jest rozwiązanie. ciężko mi się odnosić, bo obecnie ta sytuacja gospodarcza nie wiem, czy wypada ciągle tak mówić, że mało pieniędzy, mało pieniędzy, może gdybyśmy byli finansowo inaczej zabezpieczeni jako klienci to na pewno byłoby łatwiej. no na pewno jest trudno tym osobom. nie mogę powiedzieć, że ta pomoc jest wystarczająca. Z punktu widzenia tego programu, który jest, tego Gminnego Modelu, to nam jako organizacjom powinno zależeć żeby ci bezdomni byli. Bo jak oni inaczej będą z tego wychodzić? Wygląda na to, że my pielęgnujemy ten stan, żebyśmy nie zostali bezrobotnymi. W wypowiedziach badanych pojawiły się dwie odmienne od powyższych opinie w tym zakresie:

64 System współpracy działa dobrze. Nigdy nie jest tak, że nie mogłoby być lepiej. W związku z tym my też po pierwsze się wzajemnie uczymy, po drugie stawiamy sobie wzajemnie jakieś wymagania i oczekiwania. To, co jest bezwzględnie wartością tej współpracy tutaj to, że ona przebiega liniowo, spokojnie, w niezakłócony sposób, my ze sobą rozmawiamy, my ze sobą ale w dobrym tego słowa znaczeniu spieramy się o ten model pomagania, próbujemy go też jakoś sobie tutaj określić. We Wrocławiu od wielu lat istnieje taka formuła, znakomicie sprawdzająca się, tak zwanych forów. Kiedyś były fora ds. uzależnień, organizowane przez miejski zespół ds. bezdomności, czyli spotykają się organizacje, osoby działające w danym przedmiocie, no i wymieniają się poglądami, informacjami, też Urząd Miasta prowadzi nad tym jakąś pieczę nieformalną, czyli informuje te organizacje, osoby o swoich przedsięwzięciach, działaniach, możliwościach uzyskiwania środków. Ale też powstała taka formuła, która moim zdaniem się sprawnie rozwija i to są takie partnerstwa lokalne. MOPS na przykład - bo to się głównie wokół MOPS-u dzieje zaprasza na takie spotkania, i ich przedmiotem też jest bezdomność. I ta sieć współpracy działa, mało tego, że działa to jeszcze się rozwija i jest to chyba jedna z lepszych jaką tu można przypisywać wejściu Unii Europejskiej, bo to jest program sponsorowany przez Unię Europejską między innymi. e) najważniejsze wady i zalety lokalnego systemu pomocy osobom bezdomnym Zalety: - rozbudowana infrastruktura placówek pomocowych, obejmująca ośrodki, które mogą zapewnić pomoc doraźną osobom bezdomnym znajdującym się praktycznie w każdej fazie bezdomności i poszukującym dla siebie pomocy. Oferowana jest także pomoc osobom, które o nią nie proszą w ramach Zespołu ds. Osób Bezdomnych i Uchodźców prowadzone są działania m. in. streetworkingowe. - wypracowane określone sposoby współpracy samorządu z organizacjami pozarządowymi. W wypowiedziach respondentów często przejawiały się opinie o braku współpracy wewnątrz-sektorowej jednak żadna z organizacji nie narzekała na współpracę z MOPS (chodzi o samą formę komunikacji, dostępność etc. a nie o wysokość przekazywanych środków finansowych). - aktywność liderów organizacji działających na rzecz osób bezdomnych, to działania osób, które od kilku lub kilkunastu lat zajmują się aktywnością mającą na celu pomaganie osobom bezdomnym, są rozpoznawalni w lokalnych instytucjach i swoją postawą zmieniają stereotypy dotyczące bezdomności i działalności pomocowej, a także poprzez swoje postawy i zachowania kształtują wizerunek osób realizujących tego działalność pomocową. - pozycja Towarzystwa Pomocy im. Św. Brata Alberta na arenie krajowej i międzynarodowej, pierwszej w kraju i dotychczas największej organizacji, której celem statutowym jest pomoc osobom bezdomnym. TPBA jest organizacją znaną wszystkim interesariuszom w obszarze bezdomności na terenie kraju, a poprzez działalność osób angażujących się w działania sieci

65 europejskie, do których należy TPBA może bezpośrednio obserwować najnowsze trendy w działalności pomocowej i przenosić je na grunt krajowy. - otwartość na potrzeby osób potrzebujących pomocy i zaangażowanie ze strony realizatorów działań pomocowych, charakteryzujące się zaangażowaniem w działania na rzecz osób bezdomnych i widoczną w wypowiedziach troską o ich indywidualne losy. - przyjazna, otwarta postawa samorządu. - akceptacja lokalnej społeczności dla działań podejmowanych przez organizacje pozarządowe, przedstawicie zarówno OPS jak i UM starają się rozumieć potrzeby mieszkańców i organizacji pozarządowych, ich przedstawiciele aktywnie uczestniczą działaniach organizacji pozarządowych. - zasób doświadczeń z realizacji różnego rodzaju działań pomocowych na przestrzeni wielu lat dorobek, który jest nie tylko potencjałem wiedzy poszczególnych organizacji, ale także miasta zawierającego w sobie te organizacje i ich działalność. Dorobkiem są nie tylko bezpośrednie, namacalne (materialnie lub nie) rezultaty działań, ale także charakter i siła relacji pomiędzy poszczególnymi podmiotami realizującymi działalność na stykających się obszarach lub w ramach tego samego obszaru aktywności. - respondenci pytani o dobre praktyki wskazali (a) wspólne patrole pracowników MOPS i Straży Miejskiej obejmujące działania streetworkingowe, oraz (b) funkcjonowanie ogrzewalni do której są przyjmowane osoby nietrzeźwe. Wady: - brak współpracy pomiędzy organizacjami realizującymi działania pomocowe, jednostki i organizacje działające na rzecz osób bezdomnych funkcjonują całkowicie obok siebie, nie korzystają z własnych doświadczeń i nie poszukują wspólnie najskuteczniejszych sposobów działania, - brak jednolitej wizji i spójnej koncepcji pomocy osobom bezdomnym, - rozproszona struktura pomocowa, przejawiająca się jako zestaw luźnych elementów pomimo placówek o zróżnicowanym stopniu wymogów stawianych mieszkańcom nie jest wprowadzony system rotacyjny umożliwiający osobie podejmującej pracę nad sobą zmianę miejsca zamieszkania w miarę realizowanych postępów (okres życia w trzeźwości, poziom samodzielności, relacje społeczne etc.). Wspólne działania podejmowane przez kilka ośrodków podejmowane są ad hoc i niemal wyłącznie bazują na indywidualnych pozytywnych relacjach interpersonalnych, - brak placówek zapewniających pomoc osobom niesamodzielnym, niesprawnym fizycznie, opuszczających placówki medyczna po hospitalizacji, chorujących psychicznie i upośledzonych, wymagających pomocy osoby trzeciej, - brak polityki prewencji przekładający się na brak działań w tym zakresie, - brak koncepcji finansowania działań pomocowych na rzecz osób bezdomnych odciążających gminę realizującą te działania, co ma znaczenie szczególnie w kontekście podejmowania działań pomocowych na rzecz osób, co do których inna gmina jest ustawowo zobowiązana do zaopiekowania się. Koncepcja taka powinna obejmować zakres i koszt

66 realizowanych usług, a docelowo powinna uwzględniać refundację kosztów przez jednostkę regionalną lub centralną, ze względu na dysproporcje dochodowe gmin, - brak polityki lokalowej oraz brak mieszkań, które byłyby przekazywane organizacjom pozarządowym jako mieszkania treningowe lub inna forma pomocy usamodzielniającej dla osób bezdomnych, - do wad można zaliczyć także zmianę etosu pracownika realizującego działalność pomocową, wyrażana jako przejście od pasjonata amatora do profesjonalisty. ( Jak ja kiedyś pracowałem w schronisku to ja czułem się wyróżniony. / / teraz wchodzą osoby, wychodzą przychodzą na zasadzie pracowników ). Refleksje osób kluczowych w kontekście standaryzacji Standardy powinny być pewnym minimum granicy, którą powinno się zachować w określonym zakresie, adekwatne do zasobów społeczeństwa, w którym to jest realizowane. Proszę zwrócić uwagę na przykład na Dom Pomocy Społecznej: jaki jest średni koszt Domu Pomocy Społecznej. A jaka jest średnia emerytura? To jak to jest możliwe, że przyjmuje się standardy, które przekraczają możliwości finansowania przez osoby, którym by się tam miejsce należało? I z góry zakładamy deficytowość działania, czyli my pracujący, musimy dokładać do tych, którzy są w Domach Pomocy Społecznej. No po co takie standardy? Czemu one mają służyć? Ja nie wiem, czy każda gmina powinna mieć dokładnie to samo, czy każda gmina powinna mieć według potrzeb co innego gmina 10 tysięczna, co innego gmina blisko milionowa. / / natomiast uważam, że każda gmina taki standard powinna mieć. Jestem przeciwnikiem określania jednego modelu dla wszystkich dokładnie w taki sam sposób, bo warunki lokalne i pewna specyfika na to tak do końca nie pozwoli. [standardy] mają sens, jeżeli są dostosowane do potrzeb, do możliwości społeczeństwa, środowiska, dla którego są robione, i po drugie: że są tylko pewnymi minimalnymi ramami a nie optymalnymi. Narzucanie czegoś jest błędem. Nie można w obliczu takiego niedostatku finansowego uznać tej grupy osób bezdomnych, za w jakimś sensie uprzywilejowaną i żeby portfel na działania na ich rzecz był zasobniejszy. Co tu dużo mówić: jeśli zdrowie jest niedofinansowane i wiele sfer naszego życia, na które odprowadzamy podatki itd., koszyk tych świadczeń jest tak ubogi, to co tu mówić, że osobom bezdomnym trzeba zagwarantować wszystko na tak wysokim poziomie. Projekt jest fajny, tylko ja nie mam pojęcia zielonego skąd znajdą się środki na wystandaryzowanie tych usług jeżeli to by miało wejść jako standard. To, co jest, to jest niezłe, tylko rozszerzyć o więcej. Nie trzeba urabiać, nie trzeba tworzyć systemów one są, tylko korzystajmy z nich.

67 My popełniamy jeden błąd nam się wydaje, że każdy powinien żyć według jakiegoś tam standardu. f) najpilniejsze potrzeby systemu pomocy osobom bezdomnym w Partnerstwie W świetle przeprowadzonych badań należy uznać za dominujące potrzeby partnerstwa obejmujące wypracowanie stałej, konstruktywnej i opartej na partnerskich zasadach sieci współpracy. Ponadto, z wypowiedzi respondentów wyłania się następujący katalog potrzeb: - placówka lub wydzielona część placówki, w której zostaną stworzone warunki dla realizacji działań pomocowych na rzecz niesamodzielnych osób bezdomnych: chorujących, niepełnosprawnych, po hospitalizacji, etc; - placówka dla osób chorujących psychicznie; - streetworking, jako działanie pożądane choć niezbyt dokładnie określone, wyrażane na ogół jako potrzeba rozwijania działalności w środowiskach osób zagrożonych bezdomnością i we wczesnej fazie bezdomności, wśród osób przebywających w miejscach niemieszkalnych i zamieszkujących w substandardowych warunkach; - kształcenie pracowników zajmujących się organizacją pracy na rzecz osób bezdomnych, w tym umożliwienie im zdobywania doświadczeń poprzez tzw. benchmarking wizyty studyjne, aktywny udział w forach tematycznych etc.; - działania profilaktyczne, zapobiegające popadaniu w bezdomność kolejnym osobom; - wygospodarowanie większej liczby mieszkań na potrzeby usamodzielniania osób bezdomnych i przygotowywania ich do samodzielności; - monitorowanie zjawiska bezdomności i prowadzenie badań w tym obszarze. 7. OCENA SYSTEMU WSPARCIA DOKONANA PRZEZ OSOBY BEZDOMNE a) Charakterystyka badanej grupy W badaniu wzięło udział 100 osób: 18% kobiet, 82% mężczyzn. Średni wiek badanego wynosił niecałe 52 lata, mediana równa jest 54 lat, a modalna 60 lat. Najmłodszy bezdomny w czasie badania miał 19 lat, najstarszy 74 lata. Dane te pokazują, że przebadana grupa bezdomnych składała się z osób o zróżnicowanym wieku, choć dominują starsi mężczyźni. Wszyscy badani są obywatelami Polski.

68 Badani reprezentują zróżnicowany poziom wykształcenia: 2% ma wykształcenie niepełne podstawowe; 47,5% zawodowe; 19,8% - podstawowe; 25,7% średnie; 1% gimnazjalne; 4% wyższe. Średnio badani są bezdomnymi od 8 lat. W przebadanej grupie występuje duże zróżnicowanie pod względem okresu przebywania w stanie bezdomności. Jedna osoba jest bezdomna od 40 lat. Pięć osób jest bezdomna od miesiąca. Poniższy rysunek prezentuje liczebność poszczególnych grup podzielonych ze względu na okres bycia osobą bezdomną. Szczegółowy rozkład przedstawia umieszczona pod rysunkiem tabela. 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% >1 1,1-2 2,1-3 3,1-4 4,1-5 5,1-7 7,1-10 10,1-15 15,1-20 20,1-30 <30,1 Rys. 2 Rozkład liczebności poszczególnych grup podzielonych ze względu na długość bezdomności Okres pozostawania osobą bezdomną >1 26% 1,1-2 12% 2,1-3 7% 3,1-4 7% 4,1-5 4% 5,1-7 5% 7,1-10 10% 10,1-15 13% 15,1-20 7% 20,1-30 6% <30,1 3% Tabela 25 Rozkład liczebności poszczególnych grup podzielonych ze względu na długość bezdomności Badane osoby bezdomne w przeciągu ostatniego roku najczęściej przebywały w takich miejscach jak:

69 Schronisko, noclegownia, ogrzewalnia (placówki dla bezdomnych) Stancje, pokoje wynajmowane Szpital Inne Kątem u rodziny lub znajomych Klatki schodowe, strychy, piwnice Dworzec, wagony, bocznice kolejowe Altanki, baraki na działkach Zakład penitencjarny (więzienie) Pustostany, domy do rozbiórki 0% 20% 40% 60% 80% 100% Rys. 3 Najczęstsze miejsce pobytu bezdomnego w ciągu ostatniego roku Gdzie przebywał/a Pan/i najczęściej w ciągu ostatniego roku? (dopuszczalna więcej niż jedna odpowiedź) Schronisko, noclegownia, ogrzewalnia (placówki dla bezdomnych) 98% Rury i węzły ciepłownicze, bunkry 0% Stancje, pokoje wynajmowane 24% Kątem u rodziny lub znajomych 14% Altanki, baraki na działkach 9% Mieszkania wspierane 0% Pustostany, domy do rozbiórki 5% Szpital 18%

70 Dworzec, wagony, bocznice kolejowe 13% Zakład penitencjarny (więzienie) 5% Klatki schodowe, strychy, piwnice 13% Inne 14% Tabela 26 Miejsce pobytu w przeciągu ostatniego roku Określając swoje miejsce pobytu w przeciągu ostatniego roku najwięcej osób (98%) wskazała schronisko, noclegownie i ogrzewalnie jako miejsce pobytu w przeciągu ostatniego roku. Pozostałe miejsca były wskazywane rzadziej. Z miejsc, które wskazało ponad 10% badanych pojawiły się: stancje, pokoje wynajmowane; szpitale; mieszkanie kątem u znajomych; klatki schodowe, strychy, piwnice; dworzec, wagony, bocznice kolejowe oraz inne. Średnio badani przebywają na terenie gminy od 26 lat. W przebadanej grupie występuje duże zróżnicowanie pod względem okresu przebywania we Wrocławiu. Najdłużej przebywająca na terenie gminy osoba jest tam od 65 lat. Najkrócej 1 miesiąc. 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% >1 1,1-2 2,1-3 3,1-4 4,1-8 8,1-12 12,1-20 20,1-30 <30,1 Rys. 4 Czas przebywania na terenie gminy. Rozkład liczebności poszczególnych grup ze względu na czas przebywania na terenie gminy >1 5% 1,1-2 5% 2,1-3 3% 3,1-4 5% 4,1-8 6%

71 8,1-12 12% 12,1-20 6% 20,1-30 15% <30,1 42% Tabela 27 Czas przebywania na terenie gminy Powyższy wykres pokazuje, że w większości przypadków bezdomni przebywają na terenie gminy od 30 i więcej lat. Większość bezdomnych posiada dzieci (63%). Średnia liczba dzieci, którą ma bezdomny wynosi 2,1. Większość badanych (41%) posiada 2 dzieci. Największą liczbę dzieci (7) posiada 1 bezdomny. Liczba dzieci % 1 40% 2 41% 3 14% 4 3% 5 3% 6 2% 7 2% Tabela 28 Liczba dzieci Czternaście osób wyjeżdżało za granice w celach zarobkowych. Biorąc pod uwagę wiek badanych oraz okres przebywania w bezdomności można wyciągnąć wniosek, że grupa bezdomnych we Wrocławiu w znacznej części składa się z osób, które od niedawna są pozbawione własnego miejsca zamieszkania. Nieco ponad 38% badanych jest bezdomna co najwyżej od 2 lat. Jednocześnie, większość mieszka na terenie Wrocławia od dawna.

72 b) System wsparcia POZIOM OBŁOŻENIA SYSTEMU WSPARCIA Poniższa tabela przedstawia odsetek badanych osób bezdomnych z terenu gminy Wrocław, która korzystała z następujących elementów systemu wsparcia: Wyżywienie Pomoc lekarska, szpitalna Odzież Wsparcie finansowe w postaci zasiłku Pomoc psychologiczna Korzystanie z poradni uzależnieo Łaźnia Pomoc w znalezieniu pracy Kursy zawodowe, staże, doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy Pomoc w znalezieniu mieszkania Indywidualny program wychodzenia z bezdomności Podjęcie nauki w celu zdobycia lepszego wykształcenia Pomoc w nawiązaniu pozytywnych relacji z rodziną Pomoc w spłacie zadłużenia (czynszowego, alimentacyjnego, innych) Pomoc uzyskana bezpośrednio na ulicy (streetworking) 0% 20% 40% 60% 80% 100% Rys. 5 Wykorzystanie instytucji systemu wsparcia osób bezdomnych

73 Czy w ciągu ostatniego roku, na terenie Wrocławia korzystał/a Pan/i z którejkolwiek z wymienionych form pomocy udzielanych przez różne instytucje (pomoc społeczna, organizacja pozarządowa, stowarzyszenie, itd.)? Proszę wskazać wszystkie, z których pomocy Pan/i korzystał/a w ciągu ostatniego roku. Korzystanie z pomocy Korzystał/a Nie korzystał/a Która z form pomocy jest najbardziej Pani/i potrzebna? Wsparcie finansowe w postaci zasiłku 49% 51% 25% Schronienie (noclegownia / schronisko) 100% 0% 23% Pomoc w nawiązaniu pozytywnych relacji z rodziną 5% 95% 2% Pomoc psychologiczna 30% 70% 2% Pomoc lekarska, szpitalna 82% 18% 4% Odzież 63% 37% 1% Wyżywienie 83% 17% 1% Indywidualny program wychodzenia z bezdomności 6% 94% 0% Łaźnia 22% 78% 1% Pomoc uzyskana bezpośrednio na ulicy (streetworking) 1% 99% 0% Korzystanie z poradni uzależnień 24% 76% 2% Pomoc w spłacie zadłużenia (czynszowego, alimentacyjnego, innych) 2% 98% 3% Pomoc w znalezieniu mieszkania 11% 89% 18% Pomoc w znalezieniu pracy 21% 79% 16% Podjęcie nauki w celu zdobycia lepszego wykształcenia 5% 95% 0% Kursy zawodowe, staże, doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy 11% 89% 0% Nie korzystałem z żadnej 0% 100% Inne 0% 100% Tabela 29 Wykorzystanie i ocena użyteczności instytucji systemu wsparcia osób bezdomnych Formy pomocy dostępne w systemie wsparcia osób bezdomnych można podzielić na dwie grupy: 1) pasywne wręczane w różnej formie bezdomnym i służące poprawie ich aktualnego położenia; 2) aktywne różne formy pomocy służące wsparciu bezdomnych w procesie wychodzenia z bezdomności. Z zebranych danych wynika, że wyraźnie przeważają formy pasywne. Większość bezdomnych korzystała z wyżywienia (83%). Poza tym bezdomni licznie korzystali z opieki medycznej (82%) oraz darmowej odzieży (63%), z wsparcia finansowego w postaci zasiłku (49%). Mniejszość korzystała natomiast z aktywnych form pomocy. Względną popularnością cieszyła się aktywizacja zawodowa: pomoc w znalezieniu pracy - 21% oraz kursy zawodowy, staże, doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy - 11%. Bezdomni korzystali również z: pomocy w znalezieniu mieszkania 11%; pomocy psychologicznej (30%) oraz poradni uzależnień (24%) Małą popularnością cieszyły się natomiast takie formy wsparcia jak: indywidualny program wychodzenia z bezdomności 6%; pomoc w nawiązaniu pozytywnych relacji z rodziną 5%; możliwość podjęcia nauki w celu zdobycia lepszego wykształcenia 5%. Pozostałe elementy systemu są wykorzystywane jeszcze rzadziej lub w ogóle. Interesujące wyniki przyniosło pytanie o to, które z istniejących form pomocy są najbardziej potrzebne.

74 Wsparcie finansowe w postaci zasiłku Schronienie (noclegownia / schronisko) Pomoc w znalezieniu mieszkania Pomoc w znalezieniu pracy Pomoc lekarska, szpitalna Pomoc w spłacie zadłużenia (czynszowego, alimentacyjnego, innych) Korzystanie z poradni uzależnieo Pomoc psychologiczna Pomoc w nawiązaniu pozytywnych relacji z rodziną Łaźnia Wyżywienie Odzież 0% 10% 20% 30% 40% Rys. 6 Najbardziej pożądane formy wsparcia zdaniem osób bezdomnych Bezdomni oczekują przede wszystkim pomocy w ich obecnym położeniu: 23% oczekuje schronienia a 25% wsparcia finansowego w postaci zasiłku. Ale nie tylko, pewna, choć trzeba przyznać, ze niewielka część badanych, oczekuje pomocy w znalezieniu mieszkania - 19%; pomocy w znalezieniu pracy 16%. Inne formy wsparcia były wskazywane sporadycznie. DZIAŁANIE SYSTEMU WSPARCIA Czy w ciągu ostatniego roku, na terenie Wrocławia spotkał(a) się Pan/i z odmową pomocy? Tak Nie 15% 85% Ile razy odmówiono Pani/i pomocy w ciągu ostatniego roku? 1-2 razy 3-5 razy więcej niż 5 trudno powiedzieć razy 80% 0% 20% 0% Tabela 30 Odsetek bezdomnych, którym odmówiono pomocy Bezdomni biorący udział w badaniu wystawili następującą ocenę OPS-owi w Wrocławiu:

75 80% 60% 40% 20% 0% niedostateczna dostateczna dobra bardzo dobra Rys. 7 Ocena ośrodka pomocy społecznej Czy w ciągu ostatniego roku korzysta Pan/i z pomocy ośrodka pomocy społecznej działającego na terenie Wrocławia? Tak Nie 38% 62% Jak Pan/i ocenia na skali ocen szkolnych (2-5) działanie ośrodka? niedostateczna dostateczna dobra bardzo dobra 18% 34% 21% 26% Średnia ocena 3,6 Tabela 31 Odsetek bezdomnych korzystających z pomocy OPS Spośród przebadanej grupy 100 bezdomnych 15 odmówiono pomocy w przeciągu ostatniego roku. Osobom, którym odmówiono pomocy, postawiono pytanie o to, w jaki sposób uzasadniono tę sytuacje. Badani odpowiedzieli, że podstawą odmowy wsparcia były: brak zameldowania, nietrzeźwość, brak niezbędnych dokumentów, brak wystarczających środków, niechęć i brak dobrej woli pracownika socjalnego. Jednemu bezdomnemu w ogóle nie udzielono wyjaśnień. Nieco więcej niż 1/3 bezdomnych korzysta ze wsparcia miejscowego Ośrodka Pomocy Społecznej. Ocena wystawiona przez badanych działającemu w Wrocławiu Ośrodkowi Pomocy Społecznej wyniosła 3,6 co na skali ocen szkolnych daję 3+. OCENA PLACÓWKI Bezdomni biorący udział w badaniu wystawili następującą ocenę placówce, w której aktualnie się znajdują:

76 80% 60% 40% 20% 0% niedostateczna dostateczna dobra bardzo dobra Rys. 8 Ocena placówki na skali ocen szkolnych, w której badani aktualnie przebywają Jak ogólnie Pan/i ocenia na skali ocen szkolnych (2-5) pomoc, którą uzyskuje Pan/i w placówce, w której aktualnie się znajdujemy? niedostateczna dostateczna dobra bardzo dobra 7% 20% 24% 49% Średnia ocena 4,1 Tabela 32 Ocena pomocy uzyskiwanej w aktualnym miejscu pobytu Następujący odsetek osób bezdomnych biorących udział w badaniu deklaruje, że:

77 w placówce traktowany(a) jest przez opiekunów z szacunkiem. w placówce czuje się bezpiecznie. w placówce istnieją jasne zasady pobytu. placówka położona jest w dogodnym miejscu. w placówce ma łatwy dostęp do urządzeo sanitarnych. w placówce czuje się osobą bezdomną. w placówce ma poczucie prywatności. placówka jest przepełniona. 0% 20% 40% 60% 80% 100% Rys. 9 Ocena różnych aspektów placówki, w której badani aktualnie przebywają TAK NIE NIE WIEM Czy placówka, w której się Pan/i znajduje położona jest w dogodnym miejscu? 92% 5% 3% Czy w placówce, w której się Pan/i znajduje istnieją jasne zasady pobytu? 93% 5% 2% Czy w placówka, w której się Pan/i znajduje czuje się Pan/i bezpiecznie? 96% 4% 0% Czy placówka, w której się Pan/i znajduje jest według Pana/i przepełniona? 47% 49% 4% Czy w placówce, w której się Pan/i znajduje ma Pan/i poczucie prywatności? 63% 35% 2% Czy w placówce, w której się Pan/i znajduje traktowany(a) jest Pan/i przez opiekunów z szacunkiem? Czy w miejscu, w którym aktualnie się Pan/i znajduje ma Pan/i łatwy dostęp do urządzeń sanitarnych (toalety, prysznice)? Czy w miejscu, w którym aktualnie się Pan/i znajduje czuje się Pan/i osobą bezdomną? Tabela 33 Ocena placówki aktualnego pobytu badanych 97% 3% 0% 88% 12% 0% 67% 30% 3% Bezdomni biorący udział w badaniu wystawili ocenę placówce, w której aktualnie się znajdowali. Średnia ocena wynosi 4,1 co na skali ocen szkolnych oznacza 4. Badani zostali poproszeni o ocenę placówki pod względem szeregu wskazanych cech. Zdecydowana większość zgodziła się, że w placówce mają łatwy dostęp do urządzeń sanitarnych, traktowani są przez opiekunów z szacunkiem, czują się bezpiecznie, że placówka położona jest w dogodnym miejscu oraz że w placówce istnieją jasne zasady pobytu.

78 Nie zmieniło to jednak faktu, że 67% badanych czuje się osobą bezdomną w placówce, a 35% nie ma poczucia prywatności. Oceniając poziom zapełnienia placówki 47% bezdomnych uznało że jest ona przepełniona. c) Sytuacja społeczno-ekonomiczna bezdomnych POŁOŻENIE NA RYNKU PRACY I SYTUACJA FINANSOWA Następujący odsetek osób bezdomnych biorących udział w badaniu deklaruje, że: posiada jakiś zawód, fach. jest gotowy do podjęcia pracy jutro bądź w najbliższych dniach. w ciągu ostatniego miesiąca szukał pracy. aktualnie pracuje zarobkowo. w ciągu ostatniego roku uczestniczył aktywności związanej z podnoszeniem swoich umiejętności zawodowych Rys. 10 Aktualna sytuacja zawodowa badanych 0% 20% 40% 60% 80% 100% TAK NIE NIE WIEM Czy posiada Pan/i jakikolwiek zawód, fach? 84% 16% 0% Czy był(a)by Pan/i gotowy(a) do podjęcia pracy jutro bądź w najbliższych dniach? Czy w ciągu ostatniego roku uczestniczył(a) Pan/i w jakiejkolwiek aktywności związanej z podnoszeniem swoich kwalifikacji zawodowych czy innych umiejętności? 54% 46% 0% 7% 93% 0% Czy w ciągu ostatniego miesiąca szukał(a) Pan/i pracy? 30% 70% 0% Czy aktualnie pracuje Pan/i zarobkowo? 20% 80% 0%

79 Tabela 34 Aktualna sytuacja zawodowa badanych Większość badanych bezdomnych (84%) deklaruje, że posiada jakiś fach lub zawód. A 54% deklaruje, że jest gotowa do podjęcia pracy jutro bądź w najbliższych dniach. Natomiast tylko 30% badanych przyznaje, ze w ciągu ostatniego miesiąca szukała pracy. A 7% uczestniczyła w aktywności związanej z podnoszeniem swoich umiejętności zawodowych. Nie zaskakuje zatem wynik badania, zgodnie z którym jedynie 20% badanych aktualnie pracuje zarobkowo. Następujący odsetek osób bezdomnych biorących udział w badaniu wskazuje na następujące źródła dochodów: Zasiłek stały / okresowy z pomocy społecznej Praca bez formalnej umowy ( na czarno Praca na podstawie umowy o pracę, zlecenie, dzieło Zasiłek celowy z pomocy społecznej Emerytura Zbieractwo Renta Wsparcie członków rodziny Nie mam żadnych dochodów Żebractwo Zasiłek dla bezrobotnych 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Rys. 11 Źródła dochodu osób bezdomnych Proszę zaznaczyć z jakiego źródła / źródeł pochodzą Pan/i dochody w bieżącym roku? (dopuszczalne wiele odpowiedzi) % badanych wskazujących dane źródło

80 Praca na podstawie umowy o pracę, zlecenie, dzieło 22% Renta 9% Zasiłek stały / okresowy z pomocy społecznej 33% Zbieractwo 11% Praca bez formalnej umowy ( na czarno 27% Zasiłek dla bezrobotnych 2% Zasiłek celowy z pomocy społecznej 18% Emerytura 15% Alimenty 0% Żebractwo 6% Wsparcie członków rodziny 8% Nie mam żadnych dochodów 7% Tabela 35 Deklarowane źródła dochodów w bieżącym roku W większości wypadków (33%) źródłem dochodu badanych jest zasiłek stały / okresowy z pomocy społecznej. Drugie względnie powszechne źródło dochodu to praca na czarno - 27%; praca na umowę 22%. Rzadziej natomiast bezdomni pozyskują dochody z: zasiłku celowego 18%; emerytury 15% i zbieractwa 11%. Pozostałe formy pozyskiwania dochodu występują sporadycznie. Warto zwrócić uwagę na fakt, że tylko 7% badanych nie posiada żadnego źródła dochodu. 30% 20% 10% 0% Do 200 zł od 201 zł do 400 zł od 401 zł do 600 zł od 601 zł do 800 zł od 801 zł od 1001 zł od 1201 zł od 1500 zł do 1000 zł do 1200 zł do 1500 zł do 1800 zł powyżej 1800 zł Rys. 12 Rozkład dochodów badanych Jeśli ma Pan/i dochody? Proszę podać jaką kwotą, średnio, dysponuje Pan/i na miesiąc. 18% Do 200 zł 8% od 1001 zł do 1200 zł 11% od 201 zł do 400 zł 3% od 1201 zł do 1500 zł 25% od 401 zł do 600 zł 3% od 1500 zł do 1800 zł 10% od 601 zł do 800 zł 7% powyżej 1800 zł 8% od 801 zł do 1000 zł 3% trudno powiedzieć, nie wiem, nie liczyłem 0% nie powiem Tabela 36 Deklarowana przez badanych wysokość dochodu na miesiąc