7.3.2 Ptaki Wśród kręgowców Dolnego Śląska najliczniej reprezentowane są ptaki. Stwierdzono dotychczas 348 gatunków ptaków, spośród których 192 gatunki obecnie gniazdują, a pozostałe to ptaki przelotne lub zalatujące dawniej lub współcześnie. Awifauna tego regionu nie wyróżnia się znacząco z obszaru kraju, natomiast jej bogactwo wynika zarówno ze znacznego zróżnicowania środowisk w tym regionie kraju, jak i dobrego rozpoznania rozmieszczenia i liczebności poszczególnych gatunków. Oprócz wielu gatunków pospolitych, wyróżnia się grupa gatunków o niskiej liczebności, rzadkich lub ginących. Należy do nich 29 gatunków ptaków, w różnym stopniu zagrożonych w skali ogólnopolskiej wg kryteriów sformułowanych w polskiej Czerwonej Księdze zwierząt (rys. 7.3.3). Dwa gatunki są skrajnie zagrożone: głuszec Tetrao urogallus i sokół wędrowny Falco peregrinus; do gatunków silnie zagrożonych należą: rożeniec Anas acuta, podgorzałka Aythya nyroca i cietrzew Tetrao tetrix; do gatunków wysokiego ryzyka, narażonych na wyginięcie należą: bączek Ixobrychus minutus, sieweczka obrożna Charadrius hiaticula, kulik wielki Numenius arquata i dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus. Niektóre z nich występują tylko na pojedynczych stanowiskach lub nie gniazdują corocznie (rys. 7.3.4). Do gatunków niższego ryzyka, ale bliskich zagrożenia należą: kania czarna Milvus migrans, kania ruda M. milvus, rybitwa białoczelna Sterna albifrons, rybitwa białoskrzydła Chlidonias leucopterus, zielonka Porzana parva, puchacz Bubo bubo, żołna Merops apiaster, dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos, płochacz halny Prunella collaris, podróżniczek Luscinia svecica. Do kategorii gatunków nie wykazujących na razie regresu populacyjnego, ale reprezentowane przez małe i często nietrwałe lub marginalne populacje, należy dalszych 9 gatunków: bąk Botaurus stellatris (fot. 7.3.1), czapla purpurowa Ardea purpurea (fot. 7.3.2), ohar Tadorna tadorna, bielik Haliaeetus albicilla, rybitwa białowąsa Ch. hybridus, sóweczka Glaucidium passerinum, włochatka Aegolius funereus, wąsatka Panurus biarmicus, czeczotka Carduelis flammea. W całym XX wieku awifauna Dolnego Śląska zubożała o 13 gatunków,
spośród których w pierwszej połowie ubiegłego wieku wymarły: świstun A. penelope, gadożer Circaetus gallicus, błotniak zbożowy Circus cyaneus, kobczyk Falco vespertinus, batalion Philomachus pugnax, kulon Burhinus oedicnemus, uszatka błotna Asio flammeus, a dalsze przestały gniazdować w drugiej połowie tego wieku: drop Otis tarda, orlik krzykliwy Aquila pomarina, rybołów Pandion haliaetus, kraska Coracias garrulus, dzierzba czarnoczelna Lanius minor i dzierzba rudogłowa L. senator. Obecnie najprawdopodobniej nielęgowych należą też dzięcioły: białogrzbiety Dendrocopos leucotos i trójpalczasty Picoides tridactylus, choć trudno precyzyjnie ustalić, kiedy przestały one gniazdować. Większość wymarłych gatunków występowała na skraju zasięgu geograficznego, a także wykazywała niską tolerancję na zmiany środowiskowe, co stało się główną przyczyna ich wyginięcia. W skład awifauny Dolnego Śląska wchodzą też 43 gatunki ptaków lęgowych, wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej UE o ochronie dzikich ptaków, spośród których 19 to gatunki ujęte już w Czerwonej Księdze. Dalszych 9 gatunków z tej listy pojawia się regularnie w okresie migracji. Lista z Dyrektywy Ptasiej obejmuje także szereg gatunków jeszcze u nas stosunkowo licznych, które stały się rzadkie lub wyginęły w wielu krajach Europy Zachodniej z powodu silnych zmian siedliskowych. Pod względem zoogeograficznym na awifaunę Śląska składają się przede wszystkim elementy palearktyczne, holarktyczne, europejskie i europejsko-turkiestańskie. Większość gatunków ma szerokie rozsiedlenie, a tylko nieliczne występują na skraju zasięgu. Do gatunków, które na Dolnym Śląsku osiągają swe granice występowania należą: łabędź krzykliwy Cygnus cygnus i żuraw Grus grus, których południowa granica europejskiego zasięgu przebiega przez Nizinę Śląską, dzięcioł białoszyi Dendrocopos syriacus, powoli rozprzestrzeniający się na zachód i sporadycznie gniazdujący w regionie, oraz słowik szary Luscinia luscinia, którego jedyne regularne stanowiska znajdują się w dolinie Baryczy, przez którą przebiega południowo-zachodnia granica zasięgu geograficznego tego gatunku. Ponadto efemerycznie zajmowane dolnośląskie stanowiska czapli purpurowej oraz żołny znajdują się na ich północnym skraju zasięgu, podczas gdy lęgi rybitwy białowąsej i białoskrzydłej należą do najbardziej zachodnich w skali środkowej Europy. Najbardziej zagrożona w swej egzystencji jest grupa gatunków ptaków związanych z terenami podmokłymi, które są bardzo wrażliwe na ich osuszanie. Zachowały się one tylko na najbardziej podmokłych łąkach, np. pod Przemkowem oraz na polach irygacyjnych we Wrocławiu, gdzie gniazdują jeszcze ostatnie pary lęgowe ptaków siewkowych, takich jak rycyk Limosa limosa, krwawodziób Tringa totanus i zagrożony w całym kraju kulik wielki. Ich występowanie na nielicznych stanowiskach jest często efemeryczne, uzależnione od poziomu wód gruntowych, okresowych zalewów obniżeń terenu lub dostępności podmokłych terenów, np. na spuszczonych stawach lub brzegach zbiorników zaporowych. Nieco mniej wymagające i tym samym liczniejsze są kszyk Gallinago gallinago oraz czajka Vanellus vanellus, ale i one ostatnio bardzo silnie zmniejszyły swą liczebność. Grupą ptaków związanych z terenami bagiennymi i podmokłymi są również chruściele, spośród których najważniejszy jest
zagrożony w skali światowej derkacz Crex crex, a także dwa gatunki kureczek: kropiatka Porzana porzana i zielonka P. parva. Typowym ptakiem zakrzaczonych i zatrzcinionych terenów podmokłych jest bardzo rzadki podróżniczek, którego główną dolnośląską ostoją są pola irygacyjne we Wrocławiu. W awifaunie Dolnego Śląska bogato reprezentowane są ptaki wodno-błotne, przede wszystkich z powodu dużej obfitości stawów rybnych, skupionych w kilku rejonach, a zwłaszcza w dolinie Baryczy, w okolicach Przemkowa, Chojnowa oraz w Borach Dolnośląskich. Szczególną rolę spełnia skupienie kompleksów stawów w dolinie Baryczy, gdzie występuje wiele gatunków ptaków, a wśród nich szereg uznawanych za zagrożone w kraju i znajdujących się w Czerwonej księdze takich jak: bąk (fot. 7.3.1), bączek, podgorzałka, zielonka oraz wąsatka. Swoje jedyne, zajmowane nieregularnie stanowiska lęgowe w regionie mają tu: czapla purpurowa (fot. 7.3.2), rożeniec, rybitwa białoskrzydła i białowąsa. Bardzo znaczące w skali ogólnopolskiej są populacje gęgawy Anser anser, krakwy Anas strepera i błotniaka stawowego Circus aeruginosus. Licznie gniazdują też 4 gatunki perkozów, a także czapla siwa Ardea cinerea i kormoran Phalacrocorax carbo. Stawy rozrzucone w Borach Dolnośląskich są miejscem najliczniejszego występowania w regionie gągoła Bucephala clangula oraz ostatnią ostoją cyraneczki A. crecca. Spośród 11 gatunków lęgowych ptaków drapieżnych, cztery zostały ujęte w Czerwonej Księdze, tzn. bielik, kania czarna, kania ruda i sokół wędrowny. Główne rejony występowania trzech pierwszych gatunków to: doliny Baryczy i Odry oraz Bory Dolnośląskie. Innym rzadkim gatunkiem jest błotniak łąkowy C. pygargus, gniazdujący na rozległych polach uprawnych na Nizinie Śląskiej i Wzgórzach Trzebnickich. Rzeki Dolnego Śląska są zasiedlane przez niewielką, ale specyficzną grupę gatunków ptaków. Nad górskimi, wartko płynącymi potokami w całych Sudetach, zamieszkują pluszcz Cinclus cinclus i pliszka górka Motacilla cinerea, choć ten drugi gatunek występuje nielicznie także nad niektórymi nizinnymi ciekami. Nad nieuregulowanymi rzekami o urwistych brzegach gniazdują brzegówki Riparia riparia i zimorodki Alcedo atthis, a w miejscach z wyspami, łachami i plażami występują sieweczki rzeczne Charadrius dubius i brodźce piskliwe Actitis hypoleucos. Na leśnych odcinkach nizinnych rzek, zwłaszcza nad Bobrem, Kwisą i Nysą Łużycką, występuje nurogęś Mergus merganser i gągoł. Szczególne znaczenie dla ptaków wodnych ma Zbiornik Mietkowski. Mimo iż jest on akwenem sztucznym, na którym wydobywany jest żwir z dna zbiornika, to właśnie ta działalność przyczyniła się do jego atrakcyjności dla ptaków, gniazdujących na powstałych podczas eksploatacji sztucznych wyspach. Wśród licznie gniazdujących tu śmieszek Larus ridibundus i rybitw rzecznych Sterna hirundo oraz mniej licznych mew pospolitych L. canus i mew białogłowych L. cachinnans, swoje jedyne stanowiska lęgowe na Dolnym Śląsku mają dwa gatunki z Czerwonej Księgi: rybitwa białoczelna Sterna albifrons i ohar Tadorna tadorna oraz rzadka w całym kraju mewa czarnogłowa Larus melanocephalus. Zbiornik stanowi też miejsce koncentracji wędrownych i zimujących ptaków wodnych
o znaczeniu ogólnopolskim. Lasy Dolnego Śląska są zróżnicowane pod względem typów drzewostanów, co bezpośrednio wpływa na skład żyjących w nich zespołów ptaków. Najbogatsze pod względem składu awifauny są olsy i łęgi, ograniczone swym występowaniem do dużych dolin rzecznych, zwłaszcza Odry i Baryczy. W najbardziej zabagnionych lub podmokłych partiach olsów występują bociany czarne Ciconia nigra, żurawie Grus grus, samotniki Tringa ochropus i słonki Scolopax rusticola. Urozmaicone zespoły ptaków zasiedlają stare lasy liściaste o charakterze grądów, rosnące przede wszystkim w dolinie Odry. Szczególnie liczne są tam dzięcioły, w tym dzięcioł średni Dendrocopos medius, oraz muchołówka białoszyja Ficedula albicollis. Niewielkie powierzchniowo, ale ważne dla awifauny, są buczyny, w których charakterystycznymi gatunkami są: siniak Columba oenas, dzięcioł zielonosiwy Picus canus i muchołówka mała Ficedula parva. Drzewostany takie występują zarówno na stokach Sudetów, jaki na nizinach, np. miejscami w Borach Dolnośląskich oraz w okolicach Skoroszowa i Twardogóry. Najmniej zróżnicowany jest skład awifauny borów sosnowych i świerkowych, jednak to właśnie w tych lasach zachowały się szczątkowe populacje szybko ginących w skali całego kraju kuraków leśnych: głuszca i cietrzewia. Ich ostatnie ostoje znajdują się Borach Dolnośląskich, w Karkonoszach i Górach Izerskich oraz w Masywie Śnieżnika. Do typowych ptaków borów należą również: dzięcioł czarny Dryocopus martius, paszkot Turdus viscivorus, a także rzadkie sowy: włochatka i sóweczka oraz lelek Caprimulgus europaeus. Stosunkowo najuboższa jest awifauna gór, zawierająca jednak kilka elementów typowo górskich. Należą do nich płochacz halny Prunella collaris, ograniczony swym występowaniem tylko do najwyższych partii Karkonoszy, powyżej granicy lasu, drozd obrożny Turdus torquatus i czeczotka Carduelis flammea, zasiedlające wyższe partie Sudetów oraz siwerniak Anthus spinoletta występujący tylko na wysokogórskich łąkach Karkonoszy, Gór Izerskich i na Śnieżniku. Ostatnio do tej grupy gatunków przybył wójcik Phylloscopus trochiloides, którego gniazdowanie stwierdzono w Masywie Śnieżnika. Gatunkiem reliktowym jest mornel Charadrius morinellus, którego jedyne stanowisko w Karkonoszach przestało istnieć w połowie XX wieku, ale ostatnio gatunek ten powrócił na dawne lęgowisko, choć na razie tylko po czeskiej stronie tych gór. Typowymi przedstawicielami górskiej awifauny są ponadto: jarząbek Bonasa bonasia, orzechówka Nucifraga caryocatactes, zniczek Regulus ignicapillus i krzyżodziób świerkowy Loxia curvirostra. Głównie w górach występują również rzadkie sowy: puchacz, włochatka oraz sóweczka. W Górach Stołowych znajduje się też jedyne dolnośląskie stanowisko lęgowe, niemal wymarłego w całym kraju, sokoła wędrownego.
Dość ubogie pod względem awifauny są otwarte tereny uprawne, łąki i pastwiska wraz z zadrzewieniami i zakrzaczeniami, gdzie występuje jednak kilka gatunków wymienionych w Dyrektywie Ptasiej UE. Należy do nich przede wszystkim miejscami ciągle jeszcze liczny bocian biały Ciconia ciconia. Środowiska otwarte w dalszym ciągu zapewniają dobre warunki egzystencji szeregowi gatunków drobnych ptaków śpiewających takich jak: gąsiorek Lanius collurio, jarzębatka Sylvia nisoria i ortolan Emberiza hortulana, które gwałtownie zmniejszyły swą liczebność na zachodzie Europy i znajdują się na liście Dyrektywy Ptasiej UE, choć są ciągle rozpowszechnione na całym obszarze Dolnego Śląska, z wyjątkiem wyższych gór. Na najuboższych terenach gniazdują inne gatunki z tej listy świergotek polny Anthus campestris, lerka Lullula arborea i coraz rzadsza w kraju dzierlatka Galerida cristata. Tereny otwarte z zadrzewieniami to również ważne tereny lęgowe i żerowiskowe dla naszych najpospolitszych ptaków drapieżnych pustułki Falco tinnunculus i myszołowa Buteo buteo.