Europejska Sieć Ekologiczna NATURA 2000 Tworzenie sieci Natura 2000 jest od 1992 roku podstawowym zadaniem w dziedzinie ochrony przyrody dla wszystkich krajów Unii Europejskiej. W skład sieci wchodzą specjalne obszary ochrony siedlisk (tzw. obszary siedliskowe) oraz specjalne obszary ochrony ptaków (tzw. obszary ptasie). Dla zachowania spójności sieci ważne jest także utrzymywanie korytarzy ekologicznych łączących te obszary. Obszary Natura 2000 stanowią nową formę ochrony przyrody w polskim prawodawstwie dopełniają dotychczasowy krajowy system obszarów chronionych i częściowo się z nim nakładają. Na terenie kraju wyznaczanie i ochrona obszarów sieci Natura 2000 nadzorowane są przez Ministerstwo Środowiska. Nad właściwym wyznaczeniem tych obszarów i skutecznością ich ochrony czuwa Komisja Europejska. Państwa członkowskie UE mają jednak dużą dowolność w organizacji systemu zarządzania obszarami i wyborze sposobów ich ochrony. Najważniejszy jest efekt działań ochronnych, czyli zachowanie siedlisk i gatunków, które są przedmiotem ochrony w obszarach Natura 2000. Każda inwestycja, która może w istotny sposób wpłynąć na to, co chcemy w obszarze chronić, powinna zostać poddana procedurze oceny oddziaływania na środowisko. Nie ma przeszkód dla realizacji działań i inwestycji w obszarach Natura 2000 lub poza nimi, jeśli nie mają znaczącego wpływu na podlegające ochronie siedliska przyrodnicze a także siedliska gatunków roślin i zwierząt oraz ich populacje. Ochrona siedlisk gatunków oznacza, że oprócz ochrony populacji danego gatunku przed bezpośrednim niszczeniem, chronimy tereny przez nie zamieszkiwane. Chcąc chronić np. nietoperze, nie wystarczy zabronić ich zabijania. Należy również zachować odpowiednie warunki w ich zimowiskach (jaskiniach, podziemnych schronach), letnich schronieniach (np. na strychach budynków, zwłaszcza starych kościołów), żerowiskach, a także utrzymywać liniowe elementy krajobrazu łączące letnie schronienia z żerowiskami. Z kolei, dla zachowania łąkowych gatunków roślin, niezbędne jest utrzymanie ich półnaturalnych siedlisk poprzez użytkowanie kośne lub pasterskie. Rozmawiajmy! Obszary Natura 2000 nie są typowymi obszarami chronionymi, takimi jak np. parki narodowe i rezerwaty przyrody, które obejmują najcenniejsze, najbardziej naturalne fragmenty naszej przyrody i powinny podlegać głównie ochronie ścisłej. W sieci Natura 2000 znalazły się tereny o charakterze półnaturalnym lub wręcz zurbanizowane. Zakłada się, że na większości obszarów sieci będzie się godzić ochronę siedlisk i gatunków z gospodarowaniem człowieka, zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego. Wyznaczenie obszarów Natura 2000 i określanie celów ich ochrony opiera się wyłącznie na przesłankach przyrodniczych. Jednak sam sposób realizacji tej ochrony powinien być dostosowany do lokalnej specyfiki społecznej, gospodarczej i kulturowej. Bowiem skuteczność ochrony siedlisk i gatunków na wyznaczonych obszarach sieci zależy od akceptacji i zaangażowania gospodarzy tych terenów. Jednym z kluczowych działań jest włączenie lokalnych władz, mieszkańców i inwestorów w proces planowania zadań ochronnych dla obszarów Natura 2000. Ustalenia w tym zakresie powinny być poprzedzone dyskusjami o potrzebach w zakresie ochrony, o planowanych inwestycjach, o kierunkach rozwoju zainteresowanych gmin, słowem o przyszłości obszaru. Ale uwaga, włączenie w sieć Natura 2000 parków narodowych i rezerwatów przyrody nie oznacza osłabienia dotychczasowego reżimu ich ochrony czy zmian w sposobie zarządzania i planowania ich ochrony, lecz raczej stanowi dodatkową gwarancję zachowania ich walorów przyrodniczych. Strony internetowe: http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000 http://ec.europa.eu/environment/nature/natura2000
Natura 2000 w Karpatach MAŁE PIENINY Małe Pieniny widok na Wysoką B. Czerwiński Ostoja siedliskowa
Natura 2000 w Karpatach MAŁE PIENINY
Obszar Natura 2000: Małe Pieniny PLH120025 Małe Pieniny to niewielkie, niezwykle malownicze pasmo górskie wciśnięte pomiędzy Beskid Sądecki, Pieniny i Magurę Spiską. Ciągnie się od wylotu Przełomu Dunajca w Pieninach do przełęczy Rozdziela (803 m n.p.m.) i stanowi najbardziej na wschód wysuniętą część Pienińskiego Pasa Skałkowego. Północną granicę Małych Pienin stanowią doliny potoku Grajcarek i jego dopływu Białej Wody, południową zaś dolina potoku Lipnik. Małe Pieniny charakteryzują się dużymi różnicami wysokości względnych, które dochodzą do 500 m. Najwyższym punktem jest Wysoka (1052 m n.p.m.), która jest jednocześnie najwyższym wzniesieniem w całych Pieninach. W zachodniej części pasmo ma typowy, pieniński charakter. Występują tu liczne wapienne wzniesienia o ostrych kształtach i gołych, stromych ścianach. Stoki południowe są zwykle bardziej strome niż północne. Przesuwając się na wschód, pasmo stopniowo zatraca swój skalisty charakter, a wzniesienia zaczynają przypominać swoim wyglądem sąsiednie Beskidy. Grzbietem Małych Pienin przebiega polsko-słowacka granica państwowa. Znajdujące się po słowackiej stronie, południowe stoki Małych Pienin chronione są przez utworzony w roku 1967 Pieninský národný park (PIENAP). Część Małych Pienin po stronie słowackiej została objęta ochroną w ramach ogólnoeuropejskiej sieci obszarów cennych przyrodniczo Natura 2000 poprzez utworzenie obszaru Pieniny. Po stronie polskiej, Małe Pieniny znajdują się w obrębie Południowomałopolskiego Obszaru Chro- Małe Pieniny Wysoka B. Czerwiński Natura 2000 w Karpatach MAŁE PIENINY
Natura 2000 w Karpatach MAŁE PIENINY Rezerwat Biała Woda B. Czerwiński
Małe Pieniny nad Wąwozem Skalskie B. Czerwiński nionego Krajobrazu. Wybrane fragmenty chronione są w czterech rezerwatach przyrody: Biała Woda (27,83 ha; 1963), Wąwóz Homole (40,54 ha; 1963), Wysokie Skałki (13,87 ha; 1961) i Zaskalskie-Bodnarówka (19,02 ha; 1961). Od roku 2006 są chronione jako obszar Natura 2000 Małe Pieniny, powiększony o niewielką część w roku 2007, tak aby objąć także żerowiska nietoperzy. Małe Pieniny są obszarem o dużej różnorodności siedlisk przyrodniczych. Bogactwo to wynika z bardzo urozmaiconej rzeźby terenu oraz wielowiekowej działalności człowieka. Prowadzona tu ekstensywna gospodarka rolna, głównie pasterska i łąkarska, przyczyniła się do zachowania walorów przyrodniczych tego terenu. Tablica informacyjna w rezerwacie przyrody Wąwóz Homole J. Perzanowska Natura 2000 w Karpatach MAŁE PIENINY
Natura 2000 w Karpatach MAŁE PIENINY Z historii Małych Pienin Protoplaści Rusinów Szlachtowskich przybyli do doliny Grajcarka najprawdopodobniej pod koniec XV wieku podczas wędrówek ludności wołoskiej. Niektórzy badacze twierdzą, że zasiedlili dolinę od strony południowej niegdyś węgierskiej, dziś słowackiej, przez przełęcz Rozdziela i grzbiet Małych Pienin, gdyż zwarty zasięg osadnictwa Rusińskiego w Karpatach polskich kończy się na dolinie Popradu, a rusnackie wsie na Węgrzech (dziś Słowacji) ciągną się aż pod Tatry. Rezerwat Biała Woda I. Wróbel Dodatkowo podpienińskie wsie węgierskie lokowano znacznie wcześniej niż polskie: Jarembina (1309), Kamionka (1315), Litmanowa (1370). Czytelne były również liczne podobieństwa Rusinów Szlachtowskich do ich pobratymców zamieszkujących Spisz. O sposobie gospodarowania Rusinów Szlachtowskich wybitnie świadczą zapiski niejakiego Andrzeja Bittnera, osadzonego w Szlachtowej pod koniec XVIII w., przez księcia Sanguszkę, fachowca górniczego. Małe Pieniny widok z Wysokiego Wierchu B. Czerwiński Bittner pisze: Lasy są zaniedbane, brak dozoru, leśniczych, czy gajowych. Złomiska i wykroty uniemożliwiają planową zwózkę, nawet wtedy, gdy pogoda sprzyja. Chłopi tną, gdzie chcą i co chcą, często zostawiając po prostu zwalone pnie. Zimą karmią stada pędami młodych drzew skutecznie likwidując młodniki. W najdogodniejszych dla siebie miejscach pasterze wycinają las i zakładają polany. Dalej pisze: że do postawienia rusnackiej chaty wystarcza prosta umiejętność posługiwania się sznurem i toporem.
Pierwotnie, głównym sposobem zarobkowania Rusinów były hodowla i wypas. W okresie międzywojennym poza owcami hodowano również bydło i świnie. Sporą część terenów wokół wsi użytkowano kośnie, a siano gromadzono na zimę w prowizorycznych szałasach, tzw. sedlikach, przystosowanych często do nocowania bydła. W sezonie wypasowym nocowali tam również pasterze. Począwszy od XIX w. coraz większą rolę odgrywać zaczęło rolnictwo. Trudne warunki naturalne i nieurodzajna ziemia powodowały, że pod uprawę zaczęto wykorzystywać każdy, nadający się skrawek terenu. Wycinano resztki lasów, a pola orne sięgnęły wysokości 1000 m n.p.m. W wyniku wielokrotnych podziałów rodzinnych, początkowo duże pola, uległy rozdrobnieniu na wąskie pasy biegnące zgodnie z poziomicami i uformowane w tarasy nazywane fałatkami. Systemy tarasów są do dziś dobrze czytelne praktycznie w całej górnej części doliny Białej i Czarnej Wody. Na polach uprawiano owies, jęczmień, kapustę, len i ziemniaki. Podczas bezśnieżnych zim i wczesną wiosną, na dużych obszarach pól i pastwisk stosowano wypalanie. Przed II wojną Rusini utrzymywali się z głównie z uprawy roli, chociaż nie zaniechano wypasu. Szukając nowych źródeł dochodu, z czasem mieszkańcy Białej Wody wyspecjalizowali się w druciarstwie naprawianiu rozbitych glinianych naczyń lepiąc je i wzmacniając drutem. Chałupy Rusinów w większości były jednoizbowe i pozbawione komina. W budownictwie silnie zaznaczały się wpływy polskie, czego przykładem jest spora część zagród wznoszona na wzór szczawnicki, na planie czworoboku. Według spisu ludności z 1935 roku w czterech wsiach: Szlachtowej, Jaworkach, Białej i Czarnej Wodzie mieszkało 2043 Rusinów. Po wojnie część z nich zmuszono do wyjazdu do ZSRR, a resztę przesiedlono na Ziemie Zachodnie w ramach akcji Wisła. Po stronie słowackiej łemkowie pozostali na dotychczas zamieszkiwanych terenach. Małe Pieniny opustoszały. Następnie, po zaprzestaniu represji zasiedliła je głównie okoliczna ludność, przejmując opuszczone tereny. W latach 1948 1950 zmienił się radykalnie sposób wykorzystania terenów rolniczych. W Małych Pieninach pojawiły się duże stada owiec z Podhala, liczące nawet do 7000 sztuk. Zmieniła się też organizacja pasterstwa, przyjmując charakter znany z Tatr. Wypasem stada owiec zajmuje się baca z kilkoma pomocnikami juhasami. Stada przez cały okres wypasu przebywają pod gołym niebem. Na noc owce gromadzone są w koszarach, ruchomych zagrodach, przesuwanych po pastwiskach w celu ich użyźnienia. Z owczego mleka wytwarzane są produkty tradycyjne: bundz, bryndza i oscypki. Niewielkie fragmenty łąk użytkowane są kośnie. Lasy w Małych Pieninach pozostają w zarządzie Lasów Państwowych. opracowano na podstawie materiałów dostarczonych przez Macieja Szajowskiego Natura 2000 w Karpatach MAŁE PIENINY
Natura 2000 w Karpatach MAŁE PIENINY Rezerwat Biała Woda J. Perzanowska Widok spod grzbietu między Smrekową w Wysoką I. Wróbel Małe Pieniny jako Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk SOOS 10 Rezerwat przyrody Wąwóz Homole B. Czerwiński Małe Pieniny zostały zaproponowane do ochrony w sieci Natura 2000 przez Instytut Ochrony Przyrody PAN w porozumieniu z organizacjami pozarządowymi w roku 2006, w ramach tzw. Shadow List. Oficjalnie obszar został zgłoszony do sieci Natura 2000 w roku 2007 w celu uzupełnienia reprezentacji siedlisk naskalnych i muraw, głównie zarośli jałowca pospolitego na murawach nawapiennych, muraw kserotermicznych, wapiennych ścian skalnych ze zbiorowiskami Potentilletalia caulescentis oraz górskich reliktowych lasków sosnowych. Było to zgodne z ustaleniami seminarium biogeograficznego dla regionu alpejskiego, które od-
było się w maju 2005 roku pod patronatem Komisji Europejskiej. W granicach obszaru znalazła się większa część pasma Małych Pienin, od Jarmuty (794 m n.p.m.) na zachodzie, po przełęcz Rozdziela na wschodzie. Małe Pieniny zostały zaakceptowane przez Komisję Europejską w grudniu 2008 roku i oczekują na wyznaczenie przez Ministra Środowiska w drodze rozporządzenia jako Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk. Aktualnie obszar zajmuje powierzchnię 1875,9 ha. W Małych Pieninach stwierdzono występowanie 15 typów siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk 3 gatunków roślin i 3 gatunków zwierząt z II załącznika Dyrektywy Siedliskowej. Tylko dla ochrony części z nich obszar ten ma znaczenie w skali Karpat. Typy siedlisk przyrodniczych Natura 2000 w Małych Pieninach Siedliska nieleśne Pionierska roślinność na kamieńcach górskich potoków, kod 3220 Zarośla wierzbowe na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków (Salici-Myricarietum), kod 3240 Zarośla jałowca pospolitego na wrzosowiskach lub murawach nawapiennych, kod 5130 *Murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea), kod 6210 *Bogate florystycznie górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (Nardion), kod 6230 Ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium), kod 6430 Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris), kod 6510 Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk, kod 7230 *Podgórskie i wyżynne rumowiska wapienne ze zbiorowiskami ze Stipion calamagrostis, kod 8160 Wapienne ściany skalne ze zbiorowiskami Potentilletalia caulescentis, kod 8210 Siedliska leśne Kwaśne buczyny (Luzulo-Fagenion), kod 9110 Żyzne buczyny (Dentario glandulosae-fagenion, Galio odorati-fagenion), kod 9130 *Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy źródliskowe), kod 91E0 Górskie reliktowe laski sosnowe (Erico-Pinion), kod 91Q0 Górskie bory świerkowe (Piceion abietis), kod 9410 * gwiazdką oznaczono priorytetowe typy siedlisk Specyficzna budowa geologiczna, warunki klimatyczne oraz wielowiekowa gospodarka człowieka sprawiły, że roślinność Małych Pienin stanowi mozaikę zbiorowisk naskalnych, obszarów łąk i pastwisk oraz lasów. Na terenie obszaru Natura 2000 Małe Pieniny najważniejsza jest ochrona zarośli jałowca pospolitego na murawach nawapiennych. Siedlisko to stanowi wczesne stadium zarastania muraw kserotermicznych. Budują je, rosnące w dość dużym zwarciu, krzewy jałowca pospolitego na pokrytym murawami kserotermicznymi lub murawami z klasy Seslerietalia variae podłożu wapiennym. Siedlisko to w Małych Pieninach występuje głównie na terenie rezerwatów przyrody Biała Woda i Wąwóz Homole. W pierwszym z nich znajdują się największe w regionie alpejskim (w polskich Karpatach) płaty tego siedliska, porastające zbocza wąwozu i partie wierzchowinowe. W Wąwozie Homole natomiast, siedlisko zajmuje niezbyt duże powierzchnie, w części można je klasyfiko- 1111Natura 2000 w Karpatach MAŁE PIENINY
Natura 2000 w Karpatach MAŁE PIENINY Zbiorowiska naskalne główny przedmiot ochrony J. Perzanowska Zarośla jałowca na murawach J. Perzanowska wać jako murawy z udziałem jałowca (oraz innych, ciepłolubnych krzewów), gdyż krzewy jałowca pospolitego nie tworzą zwartych zarośli (jałowiec nie osiąga 20 30% zwarcia, które przyjęto za wartość graniczną dla tego siedliska). W przyszłości można się jednak spodziewać dalszego zarastania muraw przez jałowce i wykształcenia się tego siedliska na większej powierzchni. 12 Zarośla jałowca Kociubylska Skała J. Perzanowska Występujące w Małych Pieninach murawy kserotermiczne oraz ciepłolubne zbiorowiska trawiaste, których obecność uzależniona jest od warunków klimatycznych, glebowych i orograficznych, to także bardzo ważny przedmiot ochrony w tym obszarze. Zbiorowiska te mają postać barwnych muraw, o bogatej i zróżnicowanej florze, często z udziałem rzadkich gatunków. Występują zwykle na rozległych stokach pagórków, na ścianach wąwozów,
Zarośla jałowca pospolitego na murawach w rezerwacie Biała Woda B. Czerwiński 1313Natura 2000 w Karpatach MAŁE PIENINY 13
Natura 2000 w Karpatach MAŁE PIENINY 14 Murawy kserotermiczne naskalne w Wąwozie Homole J. Perzanowska
utrwalonych piarżyskach u podnóża skał wapiennych, a także na półkach i ścianach skalnych. Murawy kserotermiczne rozwijają się na płytkich glebach i suchym podłożu o odczynie zasadowym lub obojętnym, bogatym w węglan wapnia. Występują w miejscach o dużym nasłonecznieniu, przy ekspozycji południowej, przy wysokich temperaturach powietrza i gleby. Głównym zagrożeniem dla istnienia i funkcjonowania muraw kserotermicznych jest sukcesja wtórna. Utrzymanie pełnej zmienności zbiorowisk i zachowanie bogactwa florystycznego tych siedlisk wymaga prowadzenia zabiegów ochrony czynnej polegającej na przywracaniu i utrzymywaniu dawnych, ekstensywnych form użytkowania, takich jak wypas i koszenie. Niewielkie powierzchnie zajmują wapienne ściany skalne ze zbiorowiskami Potentilletalia caulescentis. Siedlisko tworzy małopowierzchniowe układy w szczelinach wapiennych ścian skalnych, załomach itp., ze znikomą warstwą gleby. Występuje zarówno w miejscach zawilgoconych i ocienionych, jak i przy południowych ekspozycjach ścian skalnych, gdzie podlega okresowej suszy i silnemu nasłonecznieniu. W wyższych położeniach górskich są to zbiorowiska klimaksowe, w niższych seralne. U podnóży stromych ścian skalnych wykształca się bardzo ciekawe, priorytetowe siedlisko podgórskie i wyżynne rumowiska wapienne ze zbiorowiskami ze Stipion calamagrostis. W Małych Pieninach siedlisko zajmuje małe powierzchnie na piarżyskach. Większość zidentyfikowanych dotychczas płatów zlokalizowana jest na terenie rezerwatów przyrody. 1515Natura 2000 w Karpatach MAŁE PIENINY
Natura 2000 w Karpatach MAŁE PIENINY Małe Pieniny są jednym z ważniejszych miejsc występowania muraw bliźniczkowych półnaturalnego zbiorowiska zajmującego tereny, na których po wycięciu lasów ukształtowały się zbiorowiska łąk świeżych. Murawy bliźniczkowe powstały w wyniku ich długotrwałego, ekstensywnego wypasu, przy słabym nawożeniu, lub jego braku. Kiedyś rozpowszechnione, obecnie w Małych Pieninach bliźniczyska występują w postaci rozproszonych, niewielkich płatów ulegających sukcesji w kierunku żyźniejszych zbiorowisk, a zlokalizowane są głównie w wyższych położeniach, na stokach o północnej ekspozycji. Znaczna część łąk występujących na terenie Małych Pienin to ekstensywnie użytkowane łąki świeże. Łąki te użytkowane są kośnie, a następnie okresowo przepasane. Jesienią są nawożone obornikiem. Na części areału tych łąk w ostatnich latach zarzucono użytkowanie. Efektem tego jest początkowo wzrost bujności przy równoczesnym spadku różnorodności gatunkowej. Pozostałe łąki spotykane w obszarze nie są przedmiotem ochrony w sieci Natura 2000. Są to np. łąki porastające wilgotniejsze fragmenty terenu, w razie braku użytkowania podlegające procesowi sukcesji w kierunku łąk ziołoroślowych. 16 Murawa kserotermiczna J. Perzanowska Cennym siedliskiem są też nadrzeczne zbiorowiska inicjalne stadia zarastania kamieńców nad potokami Grajcarek i Biała Woda. Są to siedliska o kodach 3220 i 3240, stanowiące następujące po sobie stadia sukcesyjne. Dawniej, gdy użytkowanie gruntów było intensywniejsze, a pasące się stada owiec schodziły nad potok do
Rumowisko wapienne z zachyłką Roberta J. Perzanowska wodopoju, kamieńce nad nimi były szersze i nie zarośnięte wierzbami. Łatwiej też, w razie wezbrania, otoczaki były przemieszczane. Dlatego na ciągle odnawianym siedlisku mogły obsiewać się od nowa gatunki roślin. Występowała tu m.in. września pobrzeżna, której pojedyncze krzewy udało się obecnie odszukać w rezerwacie Biała Woda. Na ustalonych kamieńcach natomiast rośnie wierzba siwa gatunek charakterystyczny dla tego typu zbiorowisk. Do najcenniejszych zbiorowisk leśnych występujących w Małych Pieninach należy zaliczyć reliktowe laski sosnowe kserotermiczne zbiorowiska roślinne o bardzo ograniczonym występowaniu. Znane są jedynie z niewielkich powierzchni w sąsiednich Pieninach Właściwych i Tatrach. Płaty tego siedliska zajmują fragmenty skał i urwistych zboczy wapiennych najczęściej o południowej wystawie. Murawa bliźniczkowa I. Wróbel Zarośla wierzbowe z wrześnią pobrzeżną J. Perzanowska 1717Natura 2000 w Karpatach MAŁE PIENINY
Natura 2000 w Karpatach MAŁE PIENINY 18 Bór górnoreglowy rezerwat Wysokie Skałki J. Bodziarczyk
Pszonak pieniński J. Perzanowska Bezlist okrywowy S. Wróbel Bory świerkowe, w których gatunkiem panującym jest świerk pospolity Picea abies, zajmują w Karpatach znaczne powierzchnie w górnej części regla dolnego oraz większość powierzchni leśnej w piętrze regla górnego. W Małych Pieninach zbiorowisko to zostało zidentyfikowane w rezerwacie przyrody Wysokie Skałki (Wysoka 1050 m n.p.m.). Bory występują tu w nietypowych dla siebie, niskich położeniach. Aktualnie siedlisko to uległo bardzo istotnym przemianom polegającym na rozpadzie drzewostanu i ograniczeniu areału. Obserwuje się jednak procesy, które pozwalają sądzić, że siedlisko to powoli będzie się odnawiało w sposób naturalny. Największe powierzchnie leśne spośród siedlisk przyrodniczych na terenie Małych Pienin zajmują lasy bukowe. Buczyny mają w górach charakter lasów mieszanych z bukiem, lecz także z udziałem innych gatunków, w tym iglastych świerka i jodły. W dolinach potoków niewielkie powierzchnie zajmują lasy łęgowe, budowane głównie przez olszę szarą z domieszką jawora i jesiona. Gatunki roślin Natura 2000 w Małych Pieninach Mchy bezlist okrywowy Buxbaumia viridis Rośliny naczyniowe obuwik pospolity Cypripedium calceolus pszonak pieniński Erysimum pieninicum W Małych Pieninach, w rezerwatach przyrody Biała Woda i Zaskalskie-Bodnarówka, znajduje się jedno z największych 1919Natura 2000 w Karpatach MAŁE PIENINY
Natura 2000 w Karpatach MAŁE PIENINY Obuwik pospolity I. Wróbel w Karpatach, niedawno odnalezione stanowisko bardzo rzadkiego epifitycznego mchu bezlista okrywowego, który zwykle porasta leżące kłody drzew różnych gatunków. 20 Podkolan biały J. Perzanowska W ostatnich latach odkryto dwa nowe stanowiska pszonaka pienińskiego, żółto kwitnącego gatunku byliny z rodziny kapustowatych. Dotąd był on uznawany za endemiczny dla Pienin Właściwych. Odkryte w 2004 r. okazy rosną na terenie rezerwatu przyrody Wąwóz Homole, w bezpośrednim sąsiedztwie szlaku turystycznego. Zachodzi podejrzenie, że ich nasiona mogły zostać przypadkowo przeniesione przez uczestników wycieczki, która wcześniej zwiedzała np. ruiny zamku w Czorsztynie, gdzie znajduje się jedno z największych stanowisk tego gatunku. Drugie stanowisko odkryte w 2008 r. znajduje się w rezerwacie przyrody Biała Woda.
Kukułka szerokolistna J. Perzanowska W Wąwozie Homole natrafiono także na pojedyncze osobniki najbardziej okazałego polskiego storczyka obuwika pospolitego. Jest on notowany także w Pieninach Właściwych i Tatrach. Informacje o niewielkich populacjach były podawane także z pojedynczych stanowisk w Pienińskim Pasie Skałkowym. Stanowiska z pszonakiem pienińskim i obuwikiem pospolitym, ze względu na małą ilość osobników, nie mają znaczenia dla zachowania gatunku w Karpatach. Oprócz gatunków naturowych w Małych Pieninach warto także zwrócić uwagę na reliktowe stanowisko dębika ośmiopłatkowego, który jest reliktem glacjalnym i występuje tu na jedynym obok Tatr stanowisku, w rezerwacie Biała Woda. W Małych Pieninach można także podziwiać liczne gatunki storczykowatych, które obficie kwitną na przełomie maja i czerwca, na łąkach kośnych, w niższych położeniach są to głownie podkolan biały, gółka długoostrogowa, storczyca kulista oraz kukułki plamista i szerokolistna, rosnące na młakach. Gatunki zwierząt Natura 2000 w Małych Pieninach Kręgowce Płazy kumak górski Bombina variegata, traszka karpacka Triturus montandoni Ssaki podkowiec mały Rhinolophus hipposideros. Obszar Małych Pienin jest bardzo ważny dla zachowania coraz rzadszego w Polsce gatunku nietoperza, podkowca małego. W kościele w miejscowości Jaworki jest jedna z największych w regionie kolonii rozrodczych tego gatunku, a okoliczne łąki, zadrzewienia i doliny potoków stanowią bardzo istotne tereny żerowiskowe. Odkryto tu także kilka schronień zimowych tego gatunku. Dwa pozostałe gatunki zwierząt kumak górski i traszka karpacka to płazy związane z niewielkimi, a nawet okresowo wysychającymi zbiornikami wodnymi. Bardzo często zasiedlają wypełnione wodą koleiny tworzące się na drogach gruntowych. Gatunki te występują w Małych Pieninach niezbyt licznie i ich obecność została uznana za nieistotną z punktu widzenia ochrony zasobów sieci Natura 2000. 2121Natura 2000 w Karpatach MAŁE PIENINY
Natura 2000 w Karpatach MAŁE PIENINY Kolonia rozrodcza podkowców małych K. Piksa Kościół w Jaworkach J. Perzanowska Ochrona siedlisk przyrodniczych i gatunków Natura 2000 w Małych Pieninach 22 Wlot dla nietoperzy K. Piksa Utrzymanie właściwego stanu ochrony siedlisk będących podstawą utworzenia obszaru Małe Pieniny wymaga przede wszystkim zachowania siedlisk naskalnych oraz siedlisk łąkowych i muraw. Obszar obejmuje istotną część zasobów tych siedlisk w regionie biogeograficznym alpejskim, jest to więc jedno z ważniejszych miejsc ich występowania, zwłaszcza, że są to płaty siedlisk typowo wykształcone i dobrze zachowane.
Ochrona czynna siedlisk naskalnych powinna polegać na usuwaniu drzew i krzewów powodujących nadmierne ocienienie. Zidentyfikowane dotychczas najważniejsze obszary występowania tych siedlisk znajdują się na terenach rezerwatów przyrody, dlatego działania ochronne podejmowane w celu ich zachowania powinny być zgodne z zapisami w planach ochrony rezerwatów przyrody. W przypadku zlokalizowania cennych płatów siedlisk poza terenami rezerwatów przyrody należy podjąć działania monitorujące ich stan zachowania, a w uzasadnianych przypadkach wdrożyć ochronę czynną. Czynne działania ochronne pozwalające na zachowanie siedlisk łąkowych i pastwiskowych powinny polegać na utrzymaniu dotychczasowej, tradycyjnej gospodarki pasterskiej i łąkarskiej. Na terenach, gdzie zaprzestano tradycyjnego gospodarowania należy przeprowadzić działania zmierzające do jego przywrócenia. Ochrona bierna jest najwłaściwszą formą ochrony dla reliktowych lasków sosnowych, występujących na tym terenie głównie w rezerwatach przyrody. Ochrona gatunków roślin z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej powinna polegać na ochronie płatów siedlisk, w których gatunki te występują. Stanowiska powinny zostać objęte monitoringiem, a dodatkowe działania ochronne powinny uwzględniać eliminację stwierdzanych zagrożeń. W przypadku dwóch gatunków płazów z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej, kumaka górskiego i traszki karpackiej, warunki utrzymania ich siedlisk nie wybiegają poza założenia ochronne dla siedlisk przyrodniczych z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej. Traszka karpacka B. Kozik Kumak górski B. Kozik 2323Natura 2000 w Karpatach MAŁE PIENINY
Natura 2000 w Karpatach MAŁE PIENINY Bacówka w Małych Pieninach J. Perzanowska Ochrona siedlisk podkowca małego wymaga dodatkowych działań, które powinny polegać na oznakowaniu i utrzymaniu drożności wlotów, ograniczeniu oświetlenia zewnętrznego budynku, tak aby nie obejmowało wlotów dla nietoperzy oraz tras przelotu, zachowaniu w otoczeniu kościoła zakrzaczeń i zadrzewień, prowadzeniu prac remontowych i konserwatorskich pod nadzorem specjalistów, zachowanie wystarczającego areału żerowisk. 24 Za ochronę obszaru Natura 2000 Małe Pieniny odpowiedzialna jest Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Krakowie. Zakres obowiązków zarządzającego obejmuje m.in.: opracowanie planów zadań ochronnych lub planu ochrony i nadzorowanie ich wykonania, inicjowanie działań edukacyjnych i propagatorskich, ścisłą współpracę z samorządami lokalnymi i właścicielami terenów położonych w granicach obszaru. Widok z Zamkowej Góry w tle Małe Pieniny B. Czerwiński
2525Natura Natura 2000 w Karpatach MAŁE PIENINY
Natura 2000 w Karpatach MAŁE PIENINY 26 Obszary NATURA 2000 w Karpatach Obszary ptasie PLC180001 Bieszczady PLC120001 Tatry PLB120011 Babia Góra PLB180002 Beskid Niski PLB120001 Gorce PLB180003 Góry Słonne PLB120006 Pasmo Policy PLB120008 Pieniny PLB120007 Torfowiska Orawsko-Nowotarskie Obszary siedliskowe PLC180001 Bieszczady PLC120001 Tatry PLH120001 Babia Góra PLH120033 Bednarka PLH240023 Beskid Mały PLH240005 Beskid Śląski PLH240006 Beskid Żywiecki PLH120021 Cerkiew w Łosiu koło Ropy PLH120002 Czarna Orawa PLH120024 Dolina Białki PLH180013 Góry Słonne PLH120022 Grota Zbójnicka na Łopieniu PLH180011 Jasiołka PLH120009 Kostrza PLH240008 Kościół w Górkach Wielkich PLH240007 Kościół w Radziechowach PLH120039 Krynica PLH120043 Luboń Wielki PLH120036 Łabowa PLH180015 Łysa Góra PLH120025 Małe Pieniny PLH120012 Na Policy PLH120035 Nawojowa PLH120023 Opactwo Cystersów w Szczyrzycu PLH120018 Ostoja Gorczańska PLH180014 Ostoja Jaśliska PLH180001 Ostoja Magurska PLH120019 Ostoja Popradzka PLH120020 Ostoje Nietoperzy okolic Bukowca PLH120013 Pieniny PLH120037 Podkowce w Szczawnicy PLH120026 Polana Biały Potok PLH120016 Torfowiska Orawsko-Nowotarskie PLH180018 Trzciana
O PROJEKCIE Projekt Cele projektu: Zaangażowanie lokalnych społeczności i instytucji oraz środowiska naukowego do współtworzenia sieci Natura 2000 na rzecz racjonalnej ochrony przyrody w Karpatach. Wypracowanie strategii zarządzania obszarami Natura 2000 oraz pilotażowe wdrożenie działań na rzecz aktywnej ochrony siedlisk przyrodniczych. Stworzenie systemu przepływu i udostępniania informacji o obszarach Natura 2000. Upowszechnienie wiedzy o zasobach przyrodniczych i kulturowych Karpat (programy edukacyjne, konkursy). Określenie istniejących i potencjalnych konfliktów między rozwojem gospodarczym i ochroną przyrody oraz wskazanie sposobów ich rozwiązania. Strategie zarządzania Europejski program Natura 2000 ma na celu utworzenie spójnej sieci obszarów ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków szczególnie zagrożonych w skali Europy. Na terenie polskich Karpat zaprojektowano ponad 30 Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk i Obszarów Specjalnej Ochrony Ptaków. Tworzenie sieci Natura 2000 spotyka się z licznymi problemami organizacyjnymi, dezinformacją i oporem społecznym. Stąd pomysł, aby wspólnie z instytucjami zarządzającymi, ekspertami i stronami zainteresowanymi zebrać informacje istotne dla planowania przestrzennego na obszarach sieci. Na ich podstawie dla każdego z obszarów zostanie uzgodniona strategia zarządzania, która zawierać będzie między innymi: dane o zasobach przyrodniczych i kulturowych oraz uwarunkowaniach socjo-ekonomicznych; wskazania do niezbędnych działań ochronnych; opis konfliktów i propozycje ich rozwiązania. System informacji Materiały te zostaną wykorzystane w planach zadań ochronnych lub w planach ochrony obszarów Natura 2000, a także pomogą w podejmowaniu decyzji dotyczących zagospodarowania przestrzennego. Istotny jest również powszechny dostęp do informacji o siedliskach przyrodniczych i gatunkach, które chronimy w sieci Natura 2000. Dlatego w ramach projektu powstanie system informacyjny udostępniony na stronie internetowej. Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach (PL1080) realizowany jest na terenie polskich Karpat, położonych w trzech województwach: małopolskim, podkarpackim i śląskim. Wdrażany będzie w latach 2007 2011. Aktywna ochrona Skuteczna ochrona przyrody to nie tylko obejmowanie ochroną prawną kolejnych obszarów, ale przede wszystkim przemyślane i właściwie zaplanowane działania ochronne, m.in. zabiegi aktywnej ochrony siedlisk przyrodniczych. Dla efektywnej ochrony kluczowe są również akceptacja i zaangażowanie lokalnych społeczności, a także wiedza na temat wartości chronionych zasobów przyrodniczych. Projekt Natura 2000 w Karpatach obejmuje wprowadzenie pilotażowych działań na rzecz czynnej ochrony szczególnie cennych siedlisk przyrodniczych, m.in. górskich polan, torfowisk, młak oraz terenów leśnych. Podjęte zostaną także prace, których celem jest zapobieganie szkodom wywoływanym przez chronione gatunki drapieżników. Edukacja W ramach projektu Natura 2000 w Karpatach zaplanowano szereg działań edukacyjnych. Przygotowane zostaną programy edukacyjne, skierowane m.in. do uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych, których celem będzie upowszechnianie wiedzy o zasobach przyrodniczych i kulturowych Karpat, a także konkursy, wystawy i wydawnictwa. Projekt Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach realizowany jest w Instytucie Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia). Projekt współfinansowany przez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Krakowie i Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Rzeszowie. Wydano z pomocą finansową: Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie Tekst: Grzegorz Cierlik Redakcja: Monika Grzegorczyk Projekt serii, skład i łamanie: Larus Studio Witold Ziaja Projekt okładki: Edward Bobeł Wydrukowano na papierze ekologicznym. Kraków 2009 Strona projektu: www.iop.krakow.pl/karpaty 2727Natura 2000 w Karpatach MAŁE PIENINY Obszary NATURA 2000 w Karpatach