ROCZNIK PLESZEWSKI 2010 Pleszew 2011
ZESPÓŁ REDAKCYJNY: Witold Hajdasz, Elżbieta Mielcarek, Arkadiusz Ptak, Adam Staszak, Ewa Szpunt KOREKTA: Zespół Redakcyjny OPRACOWANIE KALENDARIUM: Renata Kramer PROJEKT OKŁADKI: Iwona Wieruszewska Zespół Redakcyjny zaprasza wszystkich zainteresowanych do przekazywania informacji do kalendarium. Zespół zastrzega sobie prawo ostatecznego wyboru wydarzeń. Copyright by Muzeum Regionalne w Pleszewie. Korzystanie dla celów dydaktycznych i publicystycznych dozwolone tylko pod warunkiem podania źródła. WYDAWCA: Muzeum Regionalne w Pleszewie ul. Poznańska 34, 63-300 Pleszew www.muzeum.pleszew.pl, e-mail: muzeum@pleszew.pl Nakład: 500 egz. ISSN: 1643-8213 Adres do korespondencji: Muzeum Regionalne w Pleszewie ul. Poznańska 34, 63-300 Pleszew tel. 62 742 83 59 Skład i druk: Zakład Poligraficzny SUPER PRINT s.c. ul. Kaliska 67, 63-300 Pleszew
Spis treści I. Miasto i Gmina w liczbach...................................... 7 II. Kalendarium................................................... 11 III. Artykuły...................................................... 39 1. E. Małecki bo nie wydali oddziału w ręce UB (losy Antoniego Małeckiego i jego dzieci)....................... 41 2. E. Pisarski Profesor zw. dr hab. nauk medycznych Tadeusz Pisarski. 24.09.1927 r. 22.03.2010 r. Honorowy Obywatel Miasta Pleszewa.. 53 3. Z.Mianowski Eugeniusz Waliszewski 1938 2000............... 64 4. G. Gmyrek Z prac archeologicznych na terenie miasta lokacyjnego Pleszewa w latach 2005 2009................ 72 5. M. Jaeger Życie pleszewian w świetle raportów policyjnych w l. 1918 1939............................................... 77 6. M. Kaczmarek, A. Staszak Pleszewianie ofiary zbrodni katyńskiej.................................... 85 7. A. Ratajczyk Namiestnik Kraju Warty na Ziemi Pleszewskiej... 91 8. S. Szurek Państwowy Ośrodek Maszynowy w Pleszewie......... 98 9. I. Kuczyńska Dwadzieścia lat temu wymyśliliśmy sobie gazetę... 107 10. M. Rutkowska Jubileusz 20-lecia istnienia Państwowej Szkoły Muzycznej I stopnia w Pleszewie............................... 112 11. I. Stefaniak Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta........ 118 12. K. Piasecki Centrum Kształcenia i Wychowania Ochotniczych Hufców Pracy w Pleszewie (1994 2009)........... 123 13. M. Mikołajczak Biblioteka Parafialna Akcji Katolickiej przy parafii pw. Najświętszego Zbawiciela w Pleszewie (1995 2010).... 130 14. A.Ptak Elekcja samorządowa na terenie miasta i gminy Pleszew w 2010 roku.................................................. 139 3
IV. Z prac nad monografią Pleszewa pod red. A.Gulczyńskiego......... 149 1. A. Gulczyński - Jedność i różnorodność........................ 151 2. O. Kiec Zarys dziejów ewangelickiej parafii w Pleszewie 1794 1945................................................... 159 3. B. Dölemeyer Julius Blau frankfurtczyk z Pleszewa........... 175 4. H. Maćkowiak, A. Tobolska Z badań nad strukturą społeczeństwa i gospodarki miasta i gminy Pleszew.............. 180 5. B. Janik, R. Necel Zaufanie i kultura, czyli o dwóch wymiarach kapitału społecznego............................... 198 6. K. Korona Władza jako element życia lokalnego............... 205 7. J. Bednarski, W. Dohnal, J. Schmidt Etnolog w Pleszewie....... 215 8. A.W. Brzezińska Obrazki etnograficzne z Pleszewa i okolic...... 225 9. Najstarsze opisy zwyczajów w Pleszewskiem (do druku podał A. Gulczyński)............................... 237 V. Odznaczeni i wyróżnieni........................................ 243 4
Aleksandara Ratajczyk Namiestnik Kraju Warty na Ziemi Pleszewskiej Już w dniu 5 września 1939 roku w Poczdamie Arthur Greiser przystąpił do organizowania niemieckiej, okupacyjnej administracji państwowej dla Wielkopolski. Powołał urzędników w liczbie 103, którzy mieli objąć funkcje w przygotowanych urzędach w okręgu Poznań. A. Greiser w dniu 13 września 1939 roku wyjeżdża wraz z urzędnikami do Poznania z nominacją (z dnia 8 września 1939 roku) na stanowisko szefa administracji cywilnej (Chef der Zivilverwalturg) przy zarządzie wojskowym w okręgu Poznań 1. Po likwidacji na okupowanych ziemiach polskich (25 października 1939 roku) zarządu wojskowego A. Greiser otrzymał w dniu 26 października 1939 roku nominację na namiestnika Rzeszy w okręgu Poznań (Reichsgan Posen). Nazwę tę dekretem z 29 stycznia 1940 roku zmieniono na nazwę Reichsgan Wartheland Kraj Warty 2. Nazwa Reichsgan Wartheland pojawiła się po raz pierwszy 21 października 1939 r. w nominacji A. Greisera na gauleitera NSDAP. Kraj Warty, z miastem Poznaniem i Łodzią, obejmował niemal połowę obszaru i ludności ziem wcielonych: 43 943 km 2 powierzchni zamieszkałej przez 4 625 158 osób, co stanowiło 105,4 osoby na 1 km 2. Kraj Warty dzielił się na rejencje: poznańską 1 541 953 km 2, inowrocławską 1 444 104 km 2, łódzką 1 404 402 km 2 (do lutego 1941 roku siedzibą tej rejencji był Kalisz). Dekretem z 12 października 1939 roku utworzył Hitler z reszty okupowanych ziem polskich Generalną Gubernię 3. Greiser za najważniejsze dla siebie zadanie uważał jak najszybszą germanizację Kraju Warty. Kiedy przejmował władzę, mówił: Najszczytniejszym zatem moim zadaniem będzie uczynienie wszystkiego, by w kilku najbliższych latach usunąć w nim wszelkie przejawy polskości, obojętnie jakiego rodzaju 4. Natomiast na spotkaniu z niemieckimi poetami Kraju Warty w dniu 25 października 1939 roku powiedział: naszym celem jest uczynienie z tej ziemi, na której się urodziliśmy, naszej kwitnącej niemieckiej ojczyzny 5. (A. Greiser urodził się w Środzie Wlkp.) Za najskuteczniejsze narzędzie rozpowszechniania hitlerowskiej ideologii w społeczeństwie niemieckim A. Greiser uważał propagandę, toteż wielokrotnie występował z publicznymi przemówieniami. Przemówienia trwały od kilkunastu minut do ponad 2 godzin. 1. Cz. Łuczak, Arthur Greiser, Poznań 1997, s. 36. 2. M. Walczak, Wielkopolska konspiracja oświatowa, Warszawa 1975, s. 19. 3. Ibidem. 4. Cz. Łuczak, Artur Greiser, Poznań 1997, s. 43. 5. Ibidem. 91
Najczęściej przemawiał na zgromadzeniach lokalnej społeczności niemieckiej w różnych miejscowościach Kraju Warty 6. Przemówienia nasycone były słowami podkreślającymi ogromne znaczenie narodu niemieckiego w historii świata. Gauleiter w dniu 8 maja 1940 roku wizytował Jarocin. Po południu tego samego dnia przybył do Pleszewa. Relacje z tej wizyty przedstawione zostały w gazecie Ostdeutscher Beobachter na stronie 5, zatytułowanej Z okręgu Poznań czwartek, 9 maj 1940. Artykuł nosi tytuł: Gauleiter przemawiał w Pleszewie wiec na zakończenie wizyty w powiecie Jarocin. Jak podaje autor artykułu pobyt Gauleitera w powiecie Jarocin zakończył się 8 maja 1940 roku wystąpieniem w Pleszewie. Około godziny 15.30 po południu Greiser pojawił się na Rynku w Pleszewie. Został powitany przez Wehrmacht i przedstawicieli partii. Przeszedł obok prezentujących się formacji wojskowych. W Ratuszu przywitał go starosta powiatu (Kreisleiter). W tym czasie formacje wojskowe przemaszerowały na boisko sportowe (obecnie Ogród im. Dzieciątka Jezus) obok Parteihaus Domu Partii (Dom Parafialny im. ks. K. Niesiołowskiego). Po wizycie w Fabryce Wyrobów Papierniczych, przy dźwiękach hymnu przybył A. Greiser na plac manifestacji (Ogród im. Dzieciątka Jezus). O czym mówił Greiser na wiecu? Wspominał, jak poprzedniego roku w czerwcu brał udział w szkoleniu we Wrocławiu. O tym, że niezależnie od wydarzeń Gdańsk będzie należał do Niemiec, że on został powołany do dalszego rozwoju i wzmocnienia partii. Podkreślił, że na dzień dzisiejszy partia w powiecie jarocińskim należy do jednej z niewielu najlepiej rozwiniętych. W czasie tego przemówienia zwrócił słuchaczom uwagę, że historia dowodzi, iż naród niemiecki działając jednomyślnie, był zawsze niepokonany, bo już Richelieu wskazywał, że brak jedności niemieckiej powodował, że przeciwnicy tego kraju wykorzystywali to w swoich działaniach. Dalej mówił, że przeciwnicy narodu niemieckiego pierwszy raz są zaskoczeni z jedności tego kraju. Bo po jedności politycznej nastąpiła jedność socjalna narodu niemieckiego. Tym samym naród niemiecki stał się silny i zdaniem führera, może zdobyć to, czego oczekuje. Gauleiter przypomniał zebranym, że führer wielokrotnie starał się o pokój, ale jego propozycje zostały przez przeciwników odrzucone. Tylko dzięki ruchowi nacjonalistycznemu naród niemiecki został właściwie wychowany i potrafi zrozumieć problemy własnego narodu i świata. Dlatego możliwym jest, że nacjonalizm opanuje w stu procentach nowoczesną dyplomację, podobnie jak wcześniej przed przejęciem władzy, opanował ulice za pomocą pięści. Greiser wspomniał o obecnej sytuacji politycznej, a w szczególności o Anglii, która znajduje się coraz bardziej w sytuacji bez wyjścia. Przemówienie zakończył apelem do słuchaczy, iż poprzez wierność i pracę okażą swoją wdzięczność führerowi. A intensywna praca w partii jest gwarancją przyszłości 6. Ibidem, s. 18. 92
narodu niemieckiego, uczy walczyć i wierzyć, nie zadawać więcej pytań, lecz wstawiać się ogółem. Ostatnie zdanie przemówienia brzmiało: Świat będąc w pełni niemiecki, będzie uzdrowiony. Starosta Orlowski wystąpienie Greisera zakończył pozdrowieniem führera i pieśnią narodową 7. Artykuł ten nie zawiera podpisu osoby redagującej. Greiser dla celów propagandowych wykorzystywał także łamy prasy, na których ogłaszał drukiem artykuły na tematy polityczne. Najwięcej artykułów opublikował w dziennikach: Ostdeutscher Beobachter (Wschodnioniemiecki obserwator) i Litzmannstädter Zeitung 8. (Gazeta miasta Łodzi). Pierwszy numer Ostdeutscher Beobachter ukazał się w Poznaniu w dniu 1 listopada 1939 roku, a ostatni 20 stycznia 1945 r. Był to organ prasowy okręgowej organizacji NSDAP. W Pleszewie sprzedaż prasy niemieckiej prowadziła właścicielka sklepu z artykułami papierniczymi Niemka Schelsky (narożny budynek przy ul. Poznańskiej-Daszyńskiego, obecnie sklep Arlekin ). Z jej sklepu gazety: Un dere soldaten ( Nasi żołnierze ), Die Woche ( Tydzień ) i Ostdeutscher Beobachter sprzedawał Zdzisław Drążewski niemieckim żołnierzom rezerwowego szpitala i żołnierzom z 313 pułku z Trier, stacjonującym w budynku przy ulicy Szkolnej 5 (obecnie ZSP nr 1 w Pleszewie). Ze sprzedaży tych gazet musiał rozliczyć się z właścicielką. Pracę tę wykonywał, ponieważ wiązała się z nakazem przymusowego zatrudnienia dzieci i młodzieży polskiej 9. Polaków obowiązywały zarządzenia wprowadzające przymus pracy. Ustalono wiek produkcyjny ludności polskiej od 14 do 60 lat. Greiser ustanowił oficjalnie jednolity dla Kraju Warty wiek produkcyjny: od lat 14 do 70 dla mężczyzn, a od 14 do 60 lat dla kobiet 10. Po raz drugi Greiser przyjechał na Ziemię Pleszewską w 1945 roku na uroczystość oddania kolei wąskotorowej. Kolej wąskotorowa w tym czasie podlegała Kleinbahn Direktion w Poznaniu. W roku 1944 rozpoczęto budowę 11 km odcinka linii kolejowej z Pleszewa do Broniszewic, która prowadziła przez Lenartowice, Pacanowice do Broniszewic. W miejscowościach tych mieszkały także rodziny niemieckie (jeszcze przed II wojną światową) i przesiedleńcy niemieccy. Również znajdował się tam młyn, mleczarnia i gorzelnie. Jak opisuje Stanisław Bródka w Dziejach Pleszewa : w dniu 7 stycznia 1945 roku odbyła się uroczystość oddania do użytku odcinka kolei wąskotorowej Pleszew-Broniszewice. Przyjechał wówczas sam Gauleiter Greiser, który w przemówieniu wmawiał zebranej ludności niemieckiej wiarę w ostateczne zwycięstwo Rzeszy. 7. Tłumaczenie z oryginału: M. Bociańska, K. Mrowicka, D. Olejniczak, K. Tyrakowska. 8. Cz. Łuczak, Artur Greiser, Poznań 1997, s. 18. 9. Wywiad ze Zdzisławem Drążewskim przeprowadzony w maju 2008 r. 10. A. Wierzejewski, Niewolnicza praca dzieci i młodzieży polskiej w tzw. Kraju Warty 1939 1945, Poznań 1975, s. 62. 93
Do listopada 1944 roku władze hitlerowskie osiedliły w Kraju Warty 536 951 Niemców z terytorium: Estonii, Litwy, Łotwy, Wołynia, ze wschodniej Małopolski, obszarów Narwi, z Lubelszczyzny, z Besarabii, z północnej i południowej Bukowiny, z Dobrudży, z ZSRR (znad Morza Czarnego) i z Bośni 11. Kolejny raz A. Greiser przyjechał na ziemię pleszewską do Broniszewic 14 stycznia 1945 roku. Wcześniej Amtsblatt des Landrats in Jarotschin ( Dziennik urzędowy starosty powiatu jarocińskiego ) na stronie 4 podał szczegółowy program tej wizyty: Oficjalny serwis informacyjny Partii. Szef Partii i Namiestnik Rzeszy w Kraju Warty towarzysz Arthur Greiser będzie przemawiał w niedzielę, dnia 14.01.1945 roku. O godzinie 14 w Broniszewicach z okazji otwarcia linii kolei dojazdowej Pleszew-Broniszewice. O godzinie 18 na wielkiej manifestacji w kinie w Jarocinie. Równocześnie odbędą się wielkie manifestacje w budynku Reichsadler i w siedzibie terenowych organizacji partyjnych przy ulicy Bergstraße. Ponadto naczelnik towarzysz Robert Schulz będzie przemawiał o godzinie 18 w Domu Niemieckim w Pleszewie. Do udziału w tych manifestacjach wzywa się wszystkich towarzyszy działających w organizacjach partyjnych z sąsiednich miejscowości. Jarocin, dnia 10 stycznia 1945 roku Kierownik Powiatowego Wydziału Propagandy Z upoważnienia Dexheimer kierownik 12. Wydarzenie to opisał Eugen Petrull w artykule Powiat nad Wartą i Prosną w nr 12 z 14 stycznia 1945 r. gazety Ostdeutscher Beobachter : Gdyby przyjrzeć się mapie, rzuca się w oczy to, że linia kolejowa z Poznania do Ostrowa przez Jarocin doprowadza bezpośrednio do Pleszewa, około 3 km od miasta, ale niespodziewanie i pozornie bez potrzeby odbijania na południe. Wtedy budowniczy kolei musieli skapitulować z powodu uporu właścicieli ziemskich, którzy nie chcieli oddać swojej ziemi. Pleszewianie wiedzieli, jak sobie z tym poradzić. Od magistrali kolejowej do swojego miasta zbudowali kolejkę wąskotorową, którą wyposażyli w tory o normalnej szerokości, tak, że dzisiaj istnieje połączenie na trzy szyny. Zaletą tego jest to, że wagony towarowe można dowozić w pobliże miasta. ( ) W efekcie tego Pleszew posiada trzy dworce kolejowe. Dworzec kolei szerokotorowej, który wprawdzie nosi nazwę Pleszew, ale znajduje się w miejscowości Kowalew, położony zaraz przy nim dworzec kolejki wąskotorowej dołącza teraz do nich dworzec kolejowy Pleszew-Wschód 13. W tym samym dniu Gauleiter Greiser wygłosił na manifestacji w Jarocinie przemówienie trwające ponad dwie godziny. W manifestacji wziął udział starosta Orłowski i Robert Schulz powiatowy szef partii hitlerowskiej. Jak podaje Ostdeutscher Beobachter (nr 13 z 16 stycznia 1945 r.) namiestnik Rzeszy A. Greiser opisywał: jak niezmordowanie i wytrwale pracuje führer, jak dniem i nocą myśli tylko o swoim narodzie, o Niemczech i jak niektórzy z nas muszą się wstydzić, że dzisiaj nie są gotowi do jak najlepszego wykonania każdego powierzonego im zadania. 11. Cz. Łuczak, Dzień po dniu w okupowanej Wielkopolsce i na Ziemi Łódzkiej (Kraj Warty), Poznań 1993, s. 310. 12. Tłum. z oryg. Katarzyna Rutkowska. 13. Tłum. z oryg. Katarzyna Rutkowska. 94
( ) Dlatego w nadchodzących latach nikt nie będzie miał chwili wytchnienia, a naszym hasłem będzie wypełnianie obowiązków zgodnie z wielkimi zasadami naszej przeszłości. W rok 1945 chcemy wkroczyć gotowi do obrony ojczyzny: walki za Niemcy (dla Niemiec) 14. Przemówienia A. Greisera są pełną pychy i buty. On sam pomimo tragedii osobistej (rozstanie z pierwszą żoną, tragiczna śmierć jedynego syna w wypadku samochodowym) nigdy nie potrafił tak zwyczajnie, po ludzku, spojrzeć na człowieka i jego problem. Nie odpowiadał pozytywnie na prośby skierowane do niego przez niektórych mieszkańców Kraju Warty. Podpisywał i wydawał zarządzenia przeciwko społeczeństwu polskiemu w Kraju Warty. Z wyjątkową bezwzględnością realizował działania germanizacyjne, eksterminacyjne i dyskryminacyjne wobec Polaków, Żydów i Romów. Twierdził, że: panowanie Niemców w Kraju Warty jest tak samo niezachwiane jak i istnienie nieba nad ziemią (10 czerwca 1944 r.) 15. A. Greiser w dniu 20 stycznia 1945 r. o godz. 18 ostatni raz spotkał się z funkcjonariuszami partii i administracji państwowej pożegnał się z nimi zaledwie w kilku zdaniach głosem zmienionym, drżącym, rwącym się i słabym 16. Przywódca NSDAP Gauleiter i namiestnik Rzeszy w Kraju Warty Reichsstatthalter Arthur Greiser w dniu 21 czerwca 1946 roku stanął przed Najwyższym Trybunałem Narodowym w Poznaniu, który skazał go wyrokiem z dniem 9 lipca 1946 roku za zbrodnie jakich się dopuścił w stosunku do Państwa Polskiego i ludności cywilnej, na karę śmierci 17. Publiczna egzekucja Greisera wykonana została na stokach poznańskiej cytadeli w dniu 21 lipca 1946 roku o godzinie 7 17. Informacja o wygłoszeniu przemówienia przez A. Greisera w Broniszewicach 14. Tłumaczenie z oryginału Katarzyna Rutkowska. 15. Czesław Łuczak, Arthur Greiser, Poznań 1997, s. 49. 16. Ibidem, s. 62. 17. Ibidem, s. 129. Muzeum Regionalne Pleszew, Ostdeutscher Beobachter 9 maja 1940, 14 stycznia 1945, 16 stycznia 1945. Muzeum Regionalne Pleszew, Amtsblatt des Landrats in Jarotschin, 10 stycznia 1945, s. 4. 95
Kolejka wąskotorowa łącząca Pleszew z główną linią kolejową Gauleiter na spotkaniu w Fabryce Wyrobów Papierniczych (ul. Poznańska 31). 96
A. Greiser przemawia na manifestacji w Ogródku Jordanowskim w Pleszewie. A. Greiser w Pleszewie, Rynek, 8 maja 1940 r. 97