Wybrane źródła do dziejów ewangelicko augsburskiej parafii w mieście Władysławowie w XIX wieku. Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie w swych zbiorach przechowuje wiele należycie dotąd niewykorzystanych a interesujących dokumentów źródłowych, wytworzonych w XIX wieku przez instytucje, które odpowiedzialne były za funkcjonowanie Kościoła Ewangelicko Augsburskiego w Królestwie Polskim. W obrębie zespołu o nazwie Komisja Województwa Kaliskiego istnieje szereg zbiorów dokumentów stanowiących ciekawą bazę źródłową do rozważań o historii parafii ewangelicko-augsburskich w Królestwie Polskim 1. Mimo iż istnieją pozycje książkowe traktujące o parafii władysławowskiej w tym okresie, jednak dzieje władysławowskiej parafii są przedstawione jedynie na obrzeżach tych większych syntez. 2 Wymaga to więc dalszych badań. Stąd też poniższa próba przybliżenia wybranych źródeł. Znajdują się tam korespondencje, instrukcje, zalecenia, formularze składek parafian, sprawozdania z wyborów do ciał kolegialnych działających w parafii, które dostarczają wielu informacji o funkcjonowaniu parafii władysławowskiej w tamtym okresie. W niniejszym artykule przytoczono w całości lub w części wybrane dokumenty, dokumenty o dużej wartości źródłowej, starając się w miarę możliwości przytoczyć ich oryginalny zapis: Pismo Konsystorza Ewangelicko-Augsburskiego w Królestwie Polskim nr 1633 6/18 kwietnia 1855 r. w Warszawie, Do Przewielebnego Superintendenta 3 Dyecezji Ewangelicko-Augsburskiej Kaliskiej. Zwróciwszy uwagę swoją na przedstawione przez przewielebnego superintendenta Dyecezji Ewangelicko - Augsburskiej Kaliskiej pod d. 18/30 maja r. zeszłego Nr. 817 protokoła dokonanego w dniu 9/21 tegoż miesiąca i roku w mieście Władysławowie w powiecie konińskim wyboru Jakóba Gassmann, dotychczasowego administratora parafii władysławowskiej, na stałego jej pastora, na podaną sobie przez Niego wokacją wydaną dla tegoż Gassmann wraz z wszelkiemi należącemi doń allegatami oraz na wniosek Przewielebnego ks. superintendenta z d. 17/29 marca r. b. Nr 531 wykazujący potrzebę konieczną udzielenia całkowitej płacy pastorskiej X Gassmann gdyż tenże nie mając onej w Władysławowie nadal utrzymać się niemoże, ponieważ właściciele dóbr tych odmawiają nadal wydzielenia miejscowemu Pastorowi przeszło od lat pięćdziesięciu 1 Podstawą do rozważań w artykule jest znajdujący się w AGADzie, w zespole Komisja Województwa Kaliskiego, sygn. 3219 - opis kościoła ewangelickiego, dalej KWK, 3219; wszystkie cytaty źródłowe pochodzą stamtąd. 2. E. Kneifel, Die evangelisch-augsburgischen Gemeinden in Polen 1555-1939. Eine Parochialgeschichte in Einzeldarstellungen [Gminy ewangelicko - augsburskie w Polsce 1555-1939. Historia poszczególnych parafii], Selbstverlag des Verfassers, Vierkirchen 1971., tenże: Die evangelisch-augsburgischen Gemeinden der Kalischer Diözese [Gminy ewangelicko-augsburskie diecezji kaliskiej], Günther Wolff zu Plauen im Vogtland 1937, str. 17-38. 3 Por. O. Kiec, Protestantyzm w Poznańskiem 1815 1918, Warszawa 2001, s. 34.
bezsprzecznie wydzielanego corocznie deputatu w ordynaryi i drzewie inwentarzem wszelkiej własności kościelnej szczegółowo wykazanego, Konsystorz z mocy par. 21 Najwyżej zatwierdzonej na dzień 8/20 lutego 1849 roku Ustawy dla Kościoła ewangelicko-augsburskiego w Królestwie Polskim wokację wydaną Jakóbowi Gassmann na pastora władysławowskiego potwierdza, przy warunkowem ograniczeniu tego Duchownego do wstrzymania się od poboru deputatu wykazanego w ordynaryji i drzewie przypadającego jemu od dziedziców Russocic i Władysławowa a zarazem postanawia pozostawić pewien przeciąg czasu oddzielnie odznaczyć się mający, Hrabstwu Gurowskim do namysłu, po upływie którego konsystorz przedsięwziąłby kroki procesowe o wydanie kwestionowanego przez Hrabstwo Gurowskich deputatu pastorowi Władysławowskiemu, a nawet gdyby ciągle trwali w zamiarze niewydawania onego, i o przeniesienie głównego punktu Parafii z Władysławowa w inne miejsce. Dwa egzemplarze zatwierdzonej dla ks. Gassmann wokacyji wraz z instrukcją i taxą opłat jurium stolae 4, opisem immolumentów i protokólem wyborczym, Konsystorz w załączeniu przewielebnemu Superintendentowi zwraca, z zaleceniem, aby Przewielebny Superintendent w myśl art. 29 powołanej już wyżej ustawy kościelnej ks. Jakóbowi Gassmann na pastora parafii ewangelicko-augsburskiej w Władysławowie uroczyście zainstalował i należny od niego papier stemplowy nominacyjny ściągnąwszy, Konsystorzowi do skassowania nadesłał. O potwierdzenie wokacyji ks. Jakóba Gassmannn na Pastora Władysławowskiego, Konsystorz pod jednem Rząd Gubernialny Warszawski zawiadamia, oddzielnie zaś nie omieszka wydać potrzebne zarządzenie względem uiszczenia temu Duchownemu przypadającej z pastoratu Władysławowskiego płacy. Podpisano: (-)Rzeczywisty Radca Stanu Szambelan JCK Mości Prezes. 5 Z powyższego bezsprzecznie więc wynika, że właściciel Władysławowa i Russocic, hrabia Gurowski, mimo wcześniejszych zobowiązań i obowiązującego prawodawstwa nie wywiązywał się z ciążących na nim powinności wobec parafii. Następnie konsystorz zaleca, aby z kasy pow. konińskiego rocznie, licząc od 1 stycznia 1855 r. wypłacać rocznie 192 rubli srebrem - ratach kwartalnych z dołu po 48 rs. 6. Kłopoty finansowe, z jakimi parafia borykała się nasilały się szczególnie w momentach, gdy nie było aktualnie sprawującego swe posługi pastora. Świadczy o tym poniższy list Kolegium Kościelnego: 4 Prawo dochodów ze stuły, czyli z pełnienia posług pasterskich. 5 AGAD, KWK, sygn. 3219, Opis Kościoła Ewangelickiego we Władysławowie. 6 O. Kiec, tamże, s. 45.
List 13/25 z lutego 1856 r. Od półrocza 1852 r. tj od śmierci pastora Karola Bartsch, dziedzic dóbr Russocice, hrabia sumy tej w etacie umieszczonej nie płaci, utrzymując jakoby suma ta dawniej tylko ad personam Pastorowi Bartsch płacona była. Kollegium kościoła dołącza kopię Wokacyji Pastora Bartsch wydana w dniu 28 grudnia 1809 r. przez dawnego dziedzica dóbr Russocic hrabiego Władysława Gurowskiego, której oryginał przez śp. Pastora Karola Bogumiła Bartsch przy podaniu jego o emeryturę konsystorzowi przesłany w miesiącu sierpniu 1839 r. I dotąd powrócony nie został w tejże wokacyji przez Hrabiego Władysława Gurowskiego dla pastora Bartsch wydanej summa rs. 18 jest zamieszczona i na tej zasadzie także prze obecnego dziedzica dóbr Russocic do kasy kościelnej wniesioną być winna. Ażeby to jednak nastąpiło, władza wyższa środki zaradcze przedsięwziąć musi, gdyż hrabia Józef Gurowski dobrowolnie sumy tej nie płaci. 7 Kolejnym źródłem świadczącym o działalności Kolegium Kościelnego parafii władysławowskiej jest pismo Konsystorza w sprawach finansowych oraz w sprawie powołania kantora przy domu modlitwy należącym do omawianej parafii. Częściowo więc przybliża wydatki, jakie ponoszone były na funkcjonowanie parafii: Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Duchownych Wydział Biuro Kontroli Rachunkowej dn. 16/28 maja 1856 r. Do rządu Gubernialnego Warszawskiego Konsystorz ewangelicko-augsburskiego przy raporcie z dn. 21/2 marca kwietnia 1856 r. Nr 950 przedstawił Kommisjii Rządowej do potwierdzenia projekt do etatu dla parafii tegoż wyznania w mieście Władysławowie na lat trzy 1855-57 zporządzony. Komisja Rządowa stosownie do par. 187 ustawy dla kościoła ewangelicko-augsburskiego na dniu 8/20 lutego 1849 r. najwyżej zatwierdzonego powyższy projekt porównawszy z złożonemi przy nim dowodami i inwentarzem własności pomienionej parafii w Władysławowie zatwierdziła, ułożony na zasadzie takowego projektu etat dla tejże parafii na lata 1855-6-7 obejmujący corocznie dochodu rs. 569 kop. 41 i tyleż rozchodu. Przy niniejszym zaś przesyłając trzy egzemplarze wspomnianego etatu i dowody przy projekcie złożone poleca Rządowi Gubernialnemu aby niezwłocznie nadał im obrót wskazany a art. 45 i 46 instrukcji rachunkowo-kasowej dla kościoła ewangelicko-augsburskiego na dniu 3/15 grudnia 1849 r. przez komisję rządową wydanej. Na kantora przy domu modlitwy (desygnuje się) Ferdynanda Peglan w powiecie konińskim grudzień 1855 r. - Holendry Staro-Paprockie. 7 AGAD, tamże.
Objaśnienie do prowizorium. Płace: Pensja dla pastora, dla kantora oraz dla zakrystyana, dla kasjera kościelnego w stosunku rozpisanej stawki na parafian, wino i opłatki, podatki i opłaty ciężarów przywiązanych do nieruchomości kościelnych, na potrzeby kancelaryjne, prenumeratę Dzienników Praw i Gubernialnych do dyspozycji Kollegium Kościelnego, oraz na pomniejsze reperację budowli i nieprzewidziane wydatki do dyspozycji konsystorza. Podpisano: (-) Dyrektor Wydziału Rzeczywisty Radca Stanu. W tym miejscu warto przybliżyć liczbę wyznawców kościoła władysławowskiego, którą udało się ustalić w połowie XIX wieku. 8 Struktura ludnościowa parafii Władysławów. Spis parafian z roku 1855. Lp. Gmina Wieś Liczba rodzin Liczba dusz 1. Miasto Władysławów - 45 202 2. Russocice Russocice 2 13 3. Polichno 1 5 4. Międzylesie 16 78 5. Mikołajew 3 9 6. Przemysław 6 25 7. Bolesław 3 14 8. Milinów 24 100 9. Natalia 11 42 10. Skarbki 4 24 11. Felicjanów 22 107 12. Tury 26 128 13. Utrata 1 7 14. Chylin 2 10 15. Wyszyna 1 10 16. Folusz 1 4 17. Piła 2 8 18. Adamów 1 4 19. Jabłonna 2 5 20. Dezyderia 2 9 21. Wierzchy 2 6 Razem 413 1831 8 AGAD, tamże, rozpis składki posiłkowej dla kościoła.
Parafia była jednak rozleglejsza, wystarczy wspomnieć, iż z gmin sąsiadujących w omawianym okresie do parafii Władysławów należeli mieszkańcy wiosek: z gminy Brudzew - Brudzew, Brudzewo, Nowa Wieś, Tarnowo, z gminy Ruszków - Police Mostowe, z gminy Grzymiszew Grzymiszew, z gminy Leszcze Daniszewo, z gminy Paprotnia - Holendry Staropaprockie oraz Kolonia Paprocka, z gminy Krzymów - Drożynie, z gminy Tuliszków - miasto Tuliszków, Wieś Zadworna, Smolarnia. Konsystorz ewangelicko-augsburski z ramienia administracji państwowej zabiegał o niezbędne remonty świątyni i budynków przyległych. Prześledzić więc należy jego zabiegi w tym temacie: Pismo konsystorza z 6/18 kwietnia 1856 roku. Do Rządu Gubernialnego Warszawskiego, nr 118. Część dachu na plebanii przy kościele Ewangelicko-Augsburskim w Władysławowie potrzebuje śpiesznej reperacyji, Konsystorz ma honor przeto upraszać o zarządzenie uformowania potrzebnego na to anszlagu (wykazu kosztów) i spisanego podania onego do dalszego postąpienia. Oddzielnie również Rząd Gubernialny poleci sporządzić anszlag na postawienie tamże szopy w miejscu zapadniętej. Wszelkie wybory do ciał kolegialnych też były raportowane stosownymi zawiadomieniami: Konsystorz ew.-augs. dn. 23 maja/4 czerwca 1856 r. Do rządu Gubernialnego. Za powołaniem się na odezwę z dnia 17/29 maja 1840 roku nr 2301 konsystorz ma honor przesłać rządowi Gubernialnemu w załączeniu jeden exemplarz protokołu uskutecznionego pod. d. 26 lutego/9 marca r.b. wyboru Dozoru Cmentarzowego w Daniszewie w parafii ewangelickoaugsburskiej Władysławowskiej w pow. konińskim istniejącego, a przez siebie w dniu dzisiejszym zatwierdzonego. Załączając zaś również jeden egzemplarz protokołu deklaracyjnego spisanego z Ewangelików w Daniszewie i Leszczach pod. d. 18/30 września 1854 r. względem utrzymania tamże obok kantoratu szkółki ewangelickiej Religijnej, w miejscu Elementarnej zarazem, konsystorz z odniesieniem się do odezwy z d. 2/14 czerwca 1848 r. Nr. 1999 ma honor zakomunikować Rządowi Gubernialnemu, z zamówieniem zwrotu, w czterech egzemplarzach wokacją, spis
emolumontów i instrukcją wydaną dla Karola Weinkrecht, na Kantora i Nauczyciela Szkoły Religijnej w Daniszewie, a to powołanego w miejsce uwolnionego z takowej posady Fryderyka Prüfer z prośbą o udzielenie opinii, czyli nie ma co do nadmienienia przeciwko rzeczonemu spisowi emolumentów wykazującemu uposażenia Kantora w Daniszewie. Jeżeliby w tym względzie potrzebne były jeszcze jakie bliższe objaśnienia lub wiadomości, takowe Rząd Gubernialny raczy zasięgnąć z miejsca, z wiedzą wszakże ks. Gassmann, jako właściwego pastora w Władysławowie urzędującego. Podpisano: (-) Superintendent generalny. 9 Ciekawym dokumentem jest poświadczenie wyboru Dozoru cmentarza którego dokonywano za zezwoleniem superintendenta. Poprzedzone to było jak się wydaje wnikliwą analizą osoby kandydata i szczególnymi zaleceniami: Konsystorz Ewangelicko-Augsburski w Królestwie Polskiem. Wznowiony dozór Cmentarzowy Ewangelicki dla domu modlitwy i cmentarza w Daniszewie w Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Władysławowie, niniejszem potwierdza, polecając mu jak najtroskliwsze wypełnianie obowiązków na siebie przyjętych, a to stosownie do Słów Piotra Apostoła w Liście Jego I-ym w rozdziale IV tym w Wierszu 10 i 11 wypisanych, dla przestrzegania wszystkiego tego, co się dotyczy dobra i ulepszeniu miejscowego domu modlitwy, szkoły i cmentarza 10. Wokacja dla Pana Ferdynanda Peglan na nauczyciela i kantora wiejskiego na Holendrach Starej Paprotni. Rozpoznawszy dowody kwalifikacyjne jak również świadectwa o prowadzeniu się Pana Ferdynanda Peglan posiadającego zezwolenie Przewielebnej Superintendentrury Ewangelickiej Augsburskiej Kaliskiej o staranie się o posadę nauczyciela i kantora wiejskiego na Holendrach Starej Paprotni w imieniu całej gminy powołujemy go w skutku wyboru pod dniem 4/16 listopada r.b na wzmiankowaną posadę nauczyciela i kantora wiejskiego przy naszym domie modlitwy i zalecamy, iżby stosownie do takowego powołania i podług Instrukcji tu dołączonej, wszelkie obowiązki nią objęte ścisłe wykonywał, aby przykładał się ile możności do utrzymania dobrego 9 AGAD, tamże. 10 Por. K. Kulisza, Kazania z roku 1898. Przegląd Ewangelicki nr 1, 2005 r., s.79-80:...tak, ludu ewangelicki, Jeżeli dziś pomiędzy katolikami czczą nie tylko mnichów i duchownych, ale też wiernego i sumiennego robotnika i dobrego urzędnika, i pilnego rolnika, to jest duch, który wyszedł z kościoła ewangelickiego, bo nie mógł kościół katolicki zamknąć drzwi przed duchem ewangelickim. Praca jest dla człowieka, dla grzesznika obroną, dobrodziejstwem. Kiedy człowiek nie pracuje wtedy najskłonniejszy jest do grzesznych myśli i najprzystępniejszym dla pokusy. Każda chwila spędzona bez pracy więcej nad to niż na odpoczynek człowiekowi potrzeba każda taka chwila jest kradzieżą, a kradzież sprzeciwia się woli Bożej. Praca rozbudza odwagę, ufność, napawa pokojem i wtedy, gdy człowiek największe przeciwności zwycięża, wtedy czuje się najszczęśliwszy.
porządku, aby prowadził się moralnie i cnotliwie, aby był posłusznym rządowi i swym władzom przełożonym w szczególności aby wszelka uległość okazywał Wielebnemu księdzu Pastorowy naszej Gminy Ewangelickiej jako bezpośredniemu nad nim Zwierzchnikowy i ściśle wszystko to co przez niego zleconenem zostanie, wykonywał. Z naszej strony poczytujemy sobie za obowiązek załączyć emolumentów w którym objęte są Dochody jemu należne i pensya, którą regularnie pobierać będzie za pełnienie przyjętych na się obowiązków, zapewniając mu naszą życzliwość i pomoc. 11 Dan na Stare Paprockie Holendrach 16/28 września 1854 r. Dozór Cmentarzowy gminy Ewangelickiej Augsburskiej na Holendrach Starej Paprotnii. Instrukcja dla pana Ferdynanda Peglan, Kantora Wiejskiego przy domie modlitwy na Holendrach Paprockich Starej Paprotni: 1. Obowiązkiem będzie jego aby Nabożeństwo w miejscowym domu bez przerwy w czasie niżej oznaczonym i w porządku przez Generalny Konsystorz Wyznań Ewangelicko- Augsburskim przypisanym z sumiennościom wypełniał. 2. Nabożeństwo takowe przez Niego ma bydź odbywanym w niedzielę wyznaczoną a w święta uroczyste Bożego Narodzenia Wielkiej Nocy i Światek z wyłączeniem tych dni w których parafia powinna się znaydować w kościele parafialnym. 3. A przeto winien Nabożeństwo rozpoczynać odśpiewaniem pieśni porannej z kancyonału nowego Warszawskiego. 4. Odczytaniem przypadającego z kolei listu lub ewangelii świętej lub innego albo dwóch rozdziałów z Pisma św. Z poprzednim odczytaniem odpowiedniej modlitwy z kancyonału nowego Warszawskiego. 5. Po odczytaniu lekcyji lub Ewangelii lub rozdziału z Pisma św. zajmie się odśpiewaniem pieśni głównej przed kazaniem z rzeczonego kancyonatu. 6. Następnie odczyta kazanie z Kleinerta Hirtenstimme po czem modlitwę z kanyonału wspomnianego i modlitwę pańską Oyczenasz. 7. Ukończy nabożeństwo odśpiewaniem właściwej pieśni z kancyonału rzeczonego. 8. Ażeby był we wszystkim posłuszny pastorowy jako najbliższemu nad nim zwierzchnikowy i poleceniem dozoru Cmentarzowego wypełniający chętnie wszelkie dane sobie od nich polecenia i powołania jego tyczące. 9. Aby dzieciom tych wyznawców ewangelickich którzy do towarzyszenia cmentarzowego ewangelickiego i szkolnego należą 2 razy na tydzień udzielił naukę do szkoły uczęszczającym uprawiając całą przybywającą młodzież tak w czytaniu jak szczególnej w poznawaniu melodyji i śpiewów kościelnych i odśpiewaniu odpowiedzy czyli tzw. 11 Por. T. Stegner, Polacy-ewangelicy w Królestwie Polskim 1815-1914, Gdańsk 1982. s. 93.
Responsoryow przy nabożeństwie w kościele używanych. 10. Aby nauki w godzinach planem przepisanych bez względu na liczbę uczniów do szkół uczęszczających z zastosowaniem sie do przepisów w tym względzie w kraju naszym obowiązujących w miejscu na to wyznanczonem codziennie sam udzielał z z wyjątkiem tylko tych dni i czasów którym uczniowie uwolnieni być maja od nauki. 11. Ażeby podczas lekcji ciągle był w szkole obecnym, i niczem innem sie przez ten czas nie trudnił, i na to przede wszystkim miał oko, ażeby obok nauki spokojność przyzwoitość i moralność zachowana była. 12. Gdy lekcje codzienne zaczynać od modlitwy i na niej kończyć sie winny. 13. Ażeby wykładał młodzieży mającej bydź konfirmowaną zasady nauki religii wyznania ewangelicko-augsburskiego z katechizmu doktora Marcina Luter w przeciągu ośmiu miesięcy każdego roku, zaś początkowym w ciągu całego roku. 14. Aby do wywodu żadnej kobiety nie przyjmował. 15. Aby nie miewał żadnych mów przy pogrzebach ani przysposobiających do ślubów 16. Aby miał dozór nad cmentarzem i klucze do niego i trudnił się utrzymaniem rachunków. 17. Obowiązany jest w szczególności aby wszędzie i zawsze prowadził się przyzwoicie i moralnie wraz z domownikami swemi unikając tego wszystkiego coby mogło bydź zgorszeniem dla stowarzyszonej gminy i pokój jej zakłócić 12. Warto dodać, iż w 1858 roku członkami Kollegium Kościelnego byli: Karol Kneiffel, Gotlieb Muller, Truschkei Wilhelm, Andrzej Cerecki. Zakończenie. Dużym wyzwaniem, ale i zarazem wdzięcznym podmiotem badań jest historia małych ojczyzn, historia lokalnych społeczeństw protestanckich, obszar terytorium na którym funkcjonowały, problemy codzienne trapiące parafie protestanckie. Wydaje się to potrzebne w świetle nowych dyskusji, jakie rozgorzały w ostatnich latach w omawianym obszarze 13. Powyższy artykuł jest nieśmiałą próbą odtworzenia na podstawie źródeł oraz przybliżenia zasad funkcjonowania i zależności rządzących parafią ewangelicko-augsburską w realiach zaboru rosyjskiego, której siedziba była w mieście Władysławowie, terytorium zaś obejmowało znaczną część subregionu konińskiego. Piotr Szewczyński 12 AGAD, tamże. 13 K. Clements, Europa jako wspólne zadanie chrześcijan, Myśl Protestancka, nr 1-2, 2004,,s. 3....założeniem przyjętym w środowiskach ekumenicznych jest przekonanie, iż jako chrześcijanie, bez względu na konfesję, połączeni jesteśmy pewnym dobrem wspólnym i że w przyszłości łączyć nas będzie jeszcze więcej wspólnego niż w chwili obecnej. Ale co zasadniczo łączy nas jako chrześcijan europejskich? Coraz większe obawy towarzyszą odpowiedzi na to pytanie.