STRATY I SZKODY POWODZIOWE W POLSCE Antropogeniczne uwarunkowania powodzi zostały omówione w sposób ogólny w rozdziale 3. PoniŜej przedstawione zostaną skutki powodzi w Polsce poprzez odpowiednie zestawienia szkód i strat. Szkodami nazywamy straty rzeczowe, których wielkość charakteryzuje się np. liczbą zniszczonych lub uszkodzonych budynków, liczbą zniszczonych mostów lub długościa uszkodzonych dróg. Straty zaś mają wymiar finansowy, czyli oznaczają wartość uszkodzonych lub zniszczonych obiektów w złotych polskich. Warto pamietać, Ŝe bardziej lub mniej szczegółowo inwentaryzowane, oceniane i publiczni podawane straty powodziowe nie obejmują indywidualnego majątku rochomego, bedącego własnością prywatną osób poszkodowanych w czasie powodzi. Ze względu na zmiany wartości złotego w Polsce porównanie strat na przestrzeni dłuŝszego okresu jest trudne. Bez większych komplikacji moŝna porównać wartość strat wywołanych powodziami w roku 1997 i 2001 (tab. 8.1). Tab. 8.1. Straty powodziowe w Polsce w roku 1997 i 2001 [mld zł] Rok Dorzecze Wisły Dorzecze Odry Ogółem 1997 2,1 5,8 7,9 2001 ok. 3,0 nieznaczne 3,0 W tabeli 8.2. podano zestawienie szkód wywołanych czterema z pośród najwiekszych powodzi XX wieku w Polsce. Tab.8.2. Szkody powodziowe w Polsce Rodzaj szkody Jednostka Wartość szkód 1934 1960 1970 1997 Zalana powierzchnia gruntów ha 250 000 352 710 156 000 502 703 Zniszczone i uszkodzone budynki szt. 22 000 27 000 23 000 70 542 Zniszczone i uszkodzone mosty szt. 102 1 207 1400 3 879 Zniszczone i uszkodzone drogi km 100 596 751 14 371 Zniszczone i uszkodzone wały p-pow. km - 330 100 675 Dogłębna analiza przyczyn szkód powodziowych, zestawionych w tabeli 8.2 wymagałaby znajomości parametrów hydrologicznych charakteryzujących te wezbrania, stanu i efektywności systemu ochrony przeciwpowodziowej i tp. Nawet jednak nie mając tych danych moŝna bez wątpliwości stwierdzić, Ŝe wzrost szkód (a zatem i strat) powodziowych spowodowany jest przede wszystkim wzrostem wartości obiektów i majątku zgromadzonego w obszarze spływu wielkich wód. Dość zaskakujące moŝe być zaś to, Ŝe obiekty mające słuŝyć ochronie p-pow., tzn. obwałowania same ulegają uszkodzeniu, co łączy się oczywiście 1
ze stratami finansowymi nie tylko ze względu na zniszczenie tych budowli, ale takŝe innymi, wynikającymi z zalania obszarów, które przez te budowle powinny być chronione. Warto uzmysłowić sobie przyczyny awarii wałów. Sa to w wiekszości budowle stare, pochodzace z poczatku XX wieku, które: często charakteryzują się niedoborem wysokości z punktu widzenia aktualnych potrzeb ochrony określonych obszarów, wykonane czasami bywały z wykorzystaniem technologii nie gwarantujących odpowiedniej stabilności i szczelności, przez długie okresy nie były odpowiednio utrzymywane i konserwowane, skutkiem czego wykazują zły stan techniczny. Przyczyny awarii obwałowań w Polsce ilustruje rys. 8.1. Przyczyny przerwań wałów przeciwpowodziowych w Polsce Przelanie się wody przez koronę wału 32% Inne 8% Zsuwy skarp 3% Przecieki przez budowle 1% Filtracja przez korpus wału 24% Przecieki przez podłoŝe 25% Niesprawne budowle 7% Rys. 8.1. Przyczyny awarii wałów w Polsce Rysunek 8.2. pokazuje natomiast jakie są potrzeby w zakresie modernizacji wałów przeciwpowodziowych w Polsce. 2
500 km 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińskomazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Rys. 8.2. Długość obwałowań wymagających modernizacji w Polsce Patrząc na dane zamieszczone w tabeli 8.1 warto zwrócić uwagę na fakt, Ŝe wielkość powodzi w Polsce w danym roku jest wyraźnie róŝna w dorzeczu Wisły i Odry. Jeszcze wyraźniej ten fakt, który wiąŝe się z ograniczonym zasięgiem opadów w danej sytuacji metorologicznej, ilustruje rysunek 8.3 Rys. 8.3. Udział strat powodziowych w dorzeczu Wisły i Odry w latach 1958 1987. 3
Jak widać zawsze znacząco bardziej poszkodowane jest jedno z dorzeczy. PoniŜej przytoczono dane dotyczące szkód i strat w dorzeczu górnej Wisły, wywołanych powodzią, jaka miała miejsce w 2001 roku. Jak widać (tab. 8.3 i 8.4) wartość tych strat w wielu powiatach/gminach stanowiła znaczący procent ich dochodów. W kilku przypadkach nawet straty te znacząco przewyŝszały te dochody. Oznacza to, Ŝe straty powodziowe relatywnie są bardzo duŝe, a koszty usuwania szkód przekraczają moŝliwości budŝetowe powiatów/gmin. Muszą więc być w zasadniczej części finansowane przez państwo, zwłaszcza, Ŝe gminy mają obowiązek finansowania wielu rodzajów aktywności (np. szkolnictwo). Tab. 8.3. Straty powodziowe w Małopolsce w roku 2001 Powiat Suma strat w infrastrukturze gminnej i powiatowej [zł] Plan dochodów własnych [zł] Udział strat w dochodach własnych [%] Osuwiska (nie wchodzą w ogólną sumę strat) bocheński 13 097 747 60 687 876 22% brzeski 14 856 739 60 841 171 24% chrzanowski 243 000 2 280 180 11% dąbrowski 10 847 988 22 174 834 49% gorlicki 27 042 963 46 913 480 58% 3 501 000 krakowski 9 813 855 460 500 399 2% limanowski 62 253 079 47 245 906 132% 2 172 000 miechowski 981 522 1 070 996 92% myślenicki 13 076 676 58 422 032 22% nowosądecki 168 263 439 152 027 550 111% 3 664 500 nowotarski 24 110 231 81 927 284 29% 155 000 olkuski 2 602 834 69 457 671 4% oświęcimski 10 021 195 82 353 769 12% 15 000 proszowicki 2 032 052 19 783 139 10% suski 62 589 500 34 303 557 182% tarnowski 35 655 784 209 812 202 17% tatrzański 9 394 132 47 896 988 20% wadowicki 27 372 916 88 276 433 31% wielicki 712 070 59 074 802 1% Suma 494 967 722 1 605 050 269 9 507 500 Straty w infrastrukturze komunikacyjnej wojewódzkiej i krajowej [zł] 84824900 Straty w infrastrukturze hydrotechnicznej [zł] 424224000 Ogólna suma strat 1 013 524 122 4
Tab. 8.4. Straty powodziowe w gminach na obszarze zlewni Raby w roku 2001 Powiat Gmina Straty ogółem [zł] Plan dochodów własnych [zł] Udział strat w dochodach własnych [%] Osuwiska (nie wchodzą w ogólną sumę strat) bocheński Bochnia 2 643 660 4 716 000 56% bocheński Łapanów 938 500 2 550 000 37% bocheński Trzciana 375 000 5 875 821 6% bocheński śegocina 1 591 300 1 311 472 121% limanowski Jodłownik 3 133 600 1 693 000 185% 500 000 limanowski Mszana 5 634 500 3 936 000 143% Dolna limanowski Niedźwiedź 2 008 000 2 079 000 97% myślenicki Dobczyce 1 650 500 7 181 543 23% myślenicki Lubień 766 000 8 290 188 9% myślenicki Myślenice 532 000 24 939 152 2% myślenicki Pcim 511 267 2 766 873 18% myślenicki Raciechowice 1 352 000 2 232 000 61% myślenicki Tokarnia 363 400 1 904 057 19% myślenicki Wiśniowa 800 000 2 124 448 38% nowotarski Raba WyŜna 1 672 445 2 661 149 63% nowotarski Rabka Zdrój 570 125 9 304 966 6% 150 000 wielicki Biskupice wielicki Gdów 281 500 5 192 000 5% wielicki Kłaj Suma 24 823 797 88 757 669 650 000 Na rysunku 8.4 zobrazowano relacje pomiędzy stratami powodziowymi w powiecie Ŝywieckim, jakie miały miejsc w latach 1996 1999. Dane te obejmują więc powódź roku 1997. Bardzo wysoka wartość tych strat to m.inn. skutek tego, Ŝe Soła jest najbardziej powodziogennym karpackim dopływem Wisły. Fakt, Ŝe blisko 50% strat dotyczy miasta śywiec kolejny raz wskazuje na zaleŝność wysokości strat od stopnia zagospodarowania obszaru, czyli od ilości i wartości majątku zlokalizowanego w obszarze podatnym na powódź. 5
UJSOŁY 6215 tys. PLN RADZIECHOWY 5981 tys. PLN KOSZARAWA 5805 tys. PLN JELEŚNIA 7349 tys. PLN RAJCZA 8196 tys. PLN ŁODYGOWICE 9194 tys. PLN ŁĘKAWICA 10340 tys. PLN ŚWINNA 10545 tys. PLN WĘGIERSKA GÓRKA 12183 tys. PLN ŚLEMIEŃ 5147 tys. PLN MILÓWKA 5094 tys. PLN GILOWICE CZERNICHÓW 4250 tys. PLN LIPOWA 1869 tys. PLN 651 tys. PLN śywiec 85203 tys. PLN Rys. 8.4. Straty powodziowe w gminach powiatu Ŝywieckiego w latach 1996-99 Na koniec naleŝy powiedzieć, Ŝe straty powodziowe wiąŝą się nie tylko z zalaniem terenu przez wody rzeki. Straty te wynikają z wielu zjawisk wynikających nie tylko z przejścia wysokich fal wezbraniowych ale takŝe obfitych opadów, które są naturalną przyczyną powodzi. Jednym z takich zjawisk jest uruchamianie się osuwisk. Jest to zjawisko charakterystyczne dla fliszu karpackiego, bardzo częste w prawostronnej części dorzecza górnej Wisły, bardzo niebezpieczne i przynoszące wysokie straty. Budowa geologiczna zboczy karpackich jest przyczyną ich podatności na zsuwy. Zawilgocenie gruntu na skutek intensywnych opadów wzmaga podatność zboczy na osuwanie się. Zabudowa, stanowiąca dodatkowe obciąŝenie zboczy działa przyspieszająco na uruchomienie osuwiska, wraz z którym zjeŝdŝa posadowiona na zboczu zabudowa ulegając całkowitemu zniszczeniu. Liczbę zinwentaryzowanych w 1997 roku osuwisk w zlewni rzeki Łososiny (dopływ Dunajca), gdzie to zjawisko jest bardzo intensywne, przedstawia tabela 8.5, zaś ich lokalizację rysunek 8.5. 6
Tab. 8.5. Osuwiska w gminach leŝących na terenie zlewni Łososiny w roku 1997 DOBRA LIMANOWA LASKOWA ŁOSOSINA SUMA DOLNA a) Osuwiska 2 6 20 21 49 b) Większe zerwy 0 3 8 0 11 c) Podcięcia drogowe 0 1 6 0 7 d) Podcięcia tras rzecznych 0 4 0 4 8 e) Spływy gruzowe i gruzowo-błotne 2 3 4 0 9 RAZEM: 4 17 38 25 84 - obszary zagroŝenia osuwiskiem Rys. 8.5. Lokalizacja osuwisk w dolinie Łososiny w 1997 roku. 7