Występowanie, elementy ekologii i metody wykrywania zaroślówki Acrocephalus dumetorum w Polsce

Notatki Ornitologiczne 2009, 50: 251 267 Występowanie, elementy ekologii i metody wykrywania zaroślówki Acrocephalus dumetorum w Polsce Grzegorz Neubauer, Arkadiusz Sikora, Tadeusz Stawarczyk Abstrakt: W latach 1967 2009 zaroślówkę stwierdzono w Polsce 79 razy (80 osobników). Większość (94%) stwierdzeń dotyczyła śpiewających samców, a pozostałe osobników schwytanych w sieci ornitologiczne. Fenologia pojawów wiosenno-letnich w Polsce jest zbliżona do tej notowanej w pozostałej części Europy: najwcześniej śpiewającego samca stwierdzono w Polsce 7.05.2000, najpóźniej 22.07.2004, natomiast brak w kraju stwierdzeń jesiennych. Zaroślówkę najczęściej obserwowano w północno-wschodniej Polsce (78% stwierdzeń), w środowiskach otwartych, szczególnie w zaroślach o charakterze krzewiastym wśród łąk i w dolinach rzek. Samce przebywały w terytoriach średnio przez 7,3 dnia i śpiewały głównie w nocy. Brak potwierdzenia gniazdowania i generalnie niska liczba stwierdzeń jak na gatunek regularnie gniazdujący blisko granic kraju wynikają przede wszystkim z niskiej aktywności obserwatorów w północno-wschodniej Polsce. Skuteczną metodą poszukiwania gatunku wydają się być nocne nasłuchy z punktów, rozmieszczonych wzdłuż tras pokonanych samochodem; w latach 2005 2009 w północnej Polsce stwierdzono w ten sposób 9 śpiewających samców. Occurrence, ecology and detection methods of the Blyth s Reed Warbler Acrocephalus dumetorum in Poland. Abstract: The Blyth s Reed Warbler is being recorded with increasing frequency in Poland, with 79 records (80 individuals) made between 1967 and 2009. Most (94%) observations refer to singing males in spring, while the remaining four are of birds trapped in mist-nets during the ringing actions in July August. The earliest singing male was recorded on 7th May 2000, and the last on 22nd July 2004; ringed birds were trapped on 30th May, 9th July, 10th and 24th August. The distribution of the Blyth s Reed Warbler records shows a clear pattern, with 88% coming from the northern and north-eastern parts of the country. Males holding permanent territories, found mostly between late May and early July, stayed for 7.3 days on average and sang mostly at night. The Blyth s Reed Warblers were recorded in various types of open landscape, most frequently in bushes overgrowing meadows, especially within river valleys. There have been no confirmed breeding records until now, but in few cases apparent pairs were observed (1983 and 1987); another mixed pair with the Marsh Warbler A. palustris was found in 2007. In 2005 2009, the species was recorded during one-third of the 27 night roadside surveys in northern Poland, with as many as 9 singing males found. Given the proximity of the breeding range, the relatively low number of records results most likely from the low number of night surveys in northern and north-eastern Poland during June. The complete lack of autumn records (Sept. Oct.), which are the most common in Western Europe, is not surprising and resembles the pattern known from Finland for other warbler species wintering in SE Asia. 251

Zaroślówka Acrocephalus dumetorum zasiedla środkową część Eurazji, od terenów położonych przy wschodnim Bałtyku, przez europejską część Rosji, Syberię, po środkową Lenę. Południowa granica zasięgu jej lęgowisk sięga po pasma Elburs i Ałtaj (Snow & Perrins 1998, del Hoyo et al. 2006). Większa część lęgowisk obejmuje strefę umiarkowaną, na południu gatunek ten gniazduje w strefie lasostepu i stepu, a na północy sięga południowego skraju tundry (Riabitsev 2001). Zimuje w południowej Azji: w Nepalu, Bangladeszu, południowych i wschodnich Indiach, na Sri Lance oraz w Myanmarze (del Hoyo et al. 2006). Od końca 19. wieku trwa rozszerzanie areału lęgowego zaroślówki w kierunku zachodnim (Turyn 1971). Najwcześniejsze oznaki zmian rozmieszczenia zauważono w Rosji w rejonie Petersburga, gdzie zaroślówkę po raz pierwszy odnotowano w roku 1869 (Malcewskij & Pukinskij 1983). Podobnie rozprzestrzeniała się w Finlandii, gdzie pierwszy pojaw zarejestrowano w roku 1883, obecnie populacja liczy 5 8 tys. par lęgowych (Eriksson 1969, Bird- Life International 2004), a gatunek wciąż rozszerza zasięg na północ (Bromer 2004). W Karelii gatunek gniazduje od końca lat 1960. (Khokhlova & Artemiev 2007), w podobnym okresie skolonizował Estonię i Łotwę, gdzie obecnie gniazduje po kilka tysięcy par (Viksne 1989, Koskimies & Prednieks 1997), lecz na Litwie pozostaje rzadki (200 300 par; Kurlavicius 1991, Kurlavicius & Radounikis 2001), a w obwodzie Kaliningradzkim gniazduje nieregularnie (Grišanov & Beljakov 2000). Liczba stwierdzeń z sezonu lęgowego gwałtownie zmniejsza się w kierunku zachodnim Europy, lecz lęgi mieszane z łozówką A. palustris stwierdzono nawet w Holandii (van Loon & Keijl 2001) i Norwegii (Høyland et al. 2000). Mimo, że od pierwszego stwierdzenia zaroślówki w Polsce minęło już ponad 40 lat, nadal nie ma dowodów jej gniazdowania, choć dwukrotnie obserwowano pary (Tomiałojć 1990, Tomiałojć & Stawarczyk 2003, Neubauer & Sikora 2007). Celem niniejszej pracy jest zachęcenie krajowych obserwatorów do aktywnych poszukiwań tego gatunku, który niewątpliwie występuje w naszym kraju częściej niż sugerują to dotychczasowe, w większości przypadkowe stwierdzenia. Poza omówieniem występowania zaroślówki na tle danych z pozostałej części Europy Środkowej i Zachodniej oraz wybranych elementów ekologii gatunku w Polsce, przedstawiamy również wyniki własnych doświadczeń uzyskanych podczas prowadzenia obserwacji terenowych nastawionych na wykrycie śpiewających zaroślówek wraz ze wskazówkami metodycznymi. Materiał i metody Zasadnicza część materiału pochodzi z formularzy zgłoszeń obserwacji zgromadzonych w archiwum Komisji Faunistycznej PTZool, obejmujących wszystkie zaakceptowane krajowe obserwacje tego gatunku do roku 2009 włącznie. Z formularzy zaczerpnięto dane do analizy rozmieszczenia stwierdzeń, fenologii pojawów, długości przebywania poszczególnych osobników w danym miejscu i o środowisku oraz aktywności głosowej i wysokości miejsca śpiewu. Fenologię wiosennych pojawów zaroślówki przedstawiono w okresach 10-dniowych, w przypadku dłużej pozostających osobników licząc jedno stwierdzenie dla każdej dekady. W ten sam sposób przeanalizowano rozkład wiosennych stwierdzeń w Europie Środkowo-zachodniej (poza Polską, Szwecją, Norwegią, Finlandią, Litwą, Łotwą i Estonią). Stwierdzenia te (N=72; 99 stwierdzeń w dekadach) wynotowaliśmy z krajowych raportów rzadkości oraz bazy obserwacji Danii dostępnej na witrynie www.netfugl.dk. Czas przebywania osobników na danym stanowisku w Polsce przeanalizowano tylko dla stwierdzeń, w przypadku których obserwator kontrolował stanowisko wielokrotnie, potwierdzając obecność lub brak ptaka. 252

Wyróżniono 9 typów siedlisk, w których stwierdzano śpiewające zaroślówki. Były to: (1) skraje lasów i parków, aleje drzew, (2) polany śródleśne, (3) zakrzaczenia i zadrzewienia wśród otwartych łąk, (4) zakrzaczenia przydrożne, (5) ogrody, sady, działki, (6) zarośla nad wodami, w tym wyróżniono zarośla nad wodami stojącymi (6.1. nad jeziorami, bagnami) lub płynącymi (6.2. nad rowami, rzekami), (7) trzcinowiska przerośnięte krzewami, (8) podtopione lub prześwietlone lasy i parki oraz młodniki, (9) odłogi. Aktywność głosową samców zaroślówki przedstawiono w cyklu dobowym dla okresów jednogodzinnych. Wielokrotne stwierdzenia w różnych porach doby były odnotowane dla każdej godziny. Metoda ta jest w oczywisty sposób obciążona liczbą wizyt obserwatorów w terytoriach zaroślówki w konkretnych godzinach, lecz na podstawie dostępnego materiału nie było możliwe uwzględnienie w analizie aktywności terenowej obserwatorów w optymalnym okresie i siedliskach występowania zaroślówki w Polsce. Wysokość miejsca przebywania ptaka śpiewającego podano w metrach nad powierzchnią gruntu. W przypadkach, gdy dany samiec śpiewał z kilku punktów znajdujących się na różnej wysokości, by uniknąć pseudoreplikacji, obliczano średnią arytmetyczną uwzględnianą w dalszej analizie. W kraju do tej pory nie prowadzono badań ilościowych nad zaroślówką. W latach 2005 2009 dwaj autorzy (GN i AS) przeprowadzili kontrole nastawione na wykrycie zaroślówki w dwóch regionach północnej Polski, wykonując 14 kontroli na Żuławach Wiślanych i 13 na Mazurach i Suwalszczyźnie. Kontrole na Żuławach Wiślanych obejmowały obszar leżący między Gdańskiem, Pruszczem Gdańskim, Elblągiem oraz brzegami Zalewu Wiślanego i Zatoki Gdańskiej (ok. 590 km 2 ). Na Mazurach i Suwalszczyźnie kontrole dotyczyły obszaru między Kętrzynem, Giżyckiem, Suwałkami a granicą państwa (ok. 3470 km 2 ). Kontrole prowadzono w porze nocnej między 23.00 a 3.00, od początku czerwca do końca pierwszej dekady lipca. Podczas kontroli poruszano się samochodem wzdłuż wcześniej wyznaczonej trasy, zatrzymując się co 200 500 m i wykonując 1 2 minutowe nasłuchy z punktów. Trasy przejazdu prowadziły przez tereny otwarte po drogach o małym natężeniu ruchu. Długość tras wahała się między 8 a 52 km (średnio 26,5 km), a liczba punktów nasłuchowych wzdłuż trasy wynosiła 21 74 (średnio 45). Obserwacje prowadzono wyłącznie podczas sprzyjających warunków atmosferycznych (brak wiatru i opadów). Na wszystkich punktach nasłuchowych rejestrowano odzywające się osobniki z rodzajów Locustella i Acrocephalus. Identyfikacja konkretnych osobników słyszanych z sąsiadujących punktów była dokonywana w oparciu o lokalizację miejsca śpiewu. Każdy osobnik został przyporządkowany do jednego punktu nasłuchowego, znajdującego się najbliżej od śpiewającego ptaka. Wyniki uzyskane podczas tych kontroli pozwalają na wstępne porównanie częstości występowania zaroślówki względem innych gatunków z rodzaju Acrocephalus i Locustella o nocnej aktywności głosowej. Wyniki przeanalizowano osobno dla Żuław Wiślanych i Mazur z Suwalszczyzną. Częstość występowania poszczególnych gatunków wyrażono w postaci udziału procentowego kontroli (tras samochodowych), podczas których zostały one stwierdzone. Podano także liczebność łączną i względną, w przeliczeniu na jeden punkt nasłuchowy. Wyniki Liczba, rozmieszczenie i charakter stwierdzeń W latach 1967 2009 zaroślówkę stwierdzono w Polsce 79 razy (80 osobników, rys. 1). Pierwsze stwierdzenie krajowe zroślówki odnotowano 10.06.1967 (Gotzman 1971), kolejne dwa stwierdzenia miały miejsce w roku 1977 (Stawarczyk 1979, Bednorz 1983), a w la- 253

Rys. 1. Liczba stwierdzeń zaroślówki Acrocephalus dumetorum w Polsce w latach 1967 2009 Fig. 1. Number of records of the Blyth s Reed Warbler in Poland in 1967 2009. (1) number of records, (2) years tach 1980. notowano ją już corocznie (Tomiałojć 1990). W ciągu ostatnich dwóch dekad (lata 1991 2009) następował dalszy wzrost liczby stwierdzeń, choć liczba wykrywanych osobników silnie wahała się między poszczególnymi latami. Łącznie do roku 2009 stwierdzono w Polsce 76 śpiewających samców zaroślówki, a ponadto schwytano i zaobrączkowano pojedyncze osobniki: 3 razy na jez. Druzno i raz na zbiorniku Siemianówka (Komisja Faunistyczna 1988a 2009). Liczba spotkań, choć mocno zmienna między poszczególnymi latami, wykazuje wyraźny trend wzrostowy w czasie (r S =0,75; P<0,001; N=43; rys. 1). W ostatnich dwóch dekadach zaroślówek nie stwierdzono tylko w latach 1993 1994 i 2001, ale w latach 2008 i 2000 odnotowano odpowiednio po 8 i 7 stwierdzeń. Stwierdzenia zaroślówek są wyraźnie skupione w północno-wschodniej Polsce na północ od Bugu i na wschód od Wisły, gdzie dokonano 78% obserwacji (N=79, rys. 2). Siedem dalszych stwierdzeń (9%) pochodzi z Pobrzeża Kaszubskiego i Wybrzeża Słowińskiego, a 10 obserwacji dokonano w środkowej części kraju (rys. 2). Najdalej na południe zaroślówkę stwierdzono 11.06.2003 w Kielcach (Wilniewczyc 2005), a najdalej na zachód 23.06.2008 w Charcicach pod Międzychodem (A. Winiecki). Na obszarze Polski północno-wschodniej najwięcej stwierdzeń dokonano w trzech rejonach: 1) północne Podlasie (30 stwierdzeń śpiewających samców, w tym obserwacja pary w roku 1987 oraz jeden osobnik schwytany w sieci), 2) północna części Krainy Wielkich Jezior Mazurskich i w Krainie Węgorapy (9 stwierdzeń, w tym obserwacja pary w roku 1983), 3) Żuławy Wiślane (8 stwierdzeń w latach 2006 2009, w tym obserwacja pary mieszanej z łozówką w roku 2007 i 3 osobniki schwytane w sieci). Na Polanie Białowieskiej dokonano w sumie 7 stwierdzeń, co stanowi największą liczbę zaroślówek w jednym miejscu. Wśród nich jest jedyna obserwacja dwóch jednocześnie śpiewających samców w dniu 8.06.2008 (M. Polakowski, M. Broniszewska, G. Wichers). Spośród innych stanowisk, na których obserwowano zaroślówkę więcej niż raz, 3 znajdują się na północnym Podlasiu: Białystok (4 stwierdzenia, 2000 2003), Supraśl (2 stwierdzenia, 2008) i Wasilków (2 stwierdzenia, 2008 2009), a na jez. Druzno trzykrotnie schwytano pojedyncze ptaki w sieci w latach 1992, 1995 i 1998. 254

Rys. 2. Rozmieszczenie i charakter stwierdzeń zaroślówki w Polsce w latach 1967 2009 Fig. 2. Distribution of the Blyth s Reed Warbler records in Poland and their category, in 1967 2009. (1) singing male, (2) two singing males, (3) trapped individual, (4) more than one trapped individual, (5) pair, (6) mixed pair with the Marsh Warbler Acrocephalus palustris Fenologia pojawów Najwcześniejszych stwierdzeń zaroślówki w Polsce dokonano 7.05.2002 w Białymstoku (M. Polakowski), 8.05.2000 w Krzewie w dolinie Neru (pow. kolski, woj. wielkopolskie, Z. Wojciechowski, D. Topolski) i 8 9.05.2000 w Jeńkach k. Białegostoku (J. Nowakowski, A. Górski); trzy dalsze wczesne stwierdzenia pochodzą ze środkowej dekady maja. Rozkład wiosenno-letnich stwierdzeń zaroślówek w Polsce (N=77) był niemal identyczny z tym notowanym w Europie Zachodniej (N=72, różnica nieistotna statystycznie: 2 =5,80; df=8; P=0,67; rys. 3). Najwięcej stwierdzeń notowano w czerwcu (70% w Polsce i 74% w Europie Zachodniej), a na ostatnią dekadę maja i pierwszą dekadę lipca przypadało po 10% stwierdzeń. Po 10 lipca śpiewające ptaki notowano już tylko dwa razy na Pobrzeżu Bałtyku: 16 21.07.1988 w Dąbkach na Wybrzeżu Słowińskim (T. Stawarczyk) i 22.07.2004 w Przebendowie na Wysoczyźnie Żarnowieckiej (M. Ciach). 255

Rys. 3. Rozkład wiosenno-letnich stwierdzeń zaroślówki w Polsce (słupki ciemne, N=75 samców, N=99 stwierdzeń w dekadach) iweuropieśrodkowo-zachodniej (słupki jasne, N=72 samce, N=99 stwierdzeń) Fig. 3. Distribution of the Blyth s Reed Warbler spring-summer records in Poland (dark bars, N=75 males, N=99 records on 10 days periods) and central-western Europe (light bars, N=72 males, N=99 records). (1) number of records, (2) 10-days periods Najpóźniejsze dwa stwierdzenia pochodzą z sierpnia: 24.08.1995 i 10.08.1998 schwytano i zaobrączkowano pojedyncze osobniki na jez. Druzno pod Elblągiem (C. Nitecki, J. Ulatowska, D. Jakubas). Samce zaroślówek stwierdzane w Polsce przebywały w terytoriach średnio 7,3 ± 6,2 dnia (N=31 samców). Terytoria były zajmowane przez podobny okres czasu w Polsce północno-wschodniej i w pozostałej części kraju (różnica nieistotna statystycznie: test Manna-Whitneya: Z=1,15; P=0,25; N=31). Środowisko Zaroślówkę stwierdzano w Polsce głównie w różnego rodzaju środowiskach otwartych i półotwartych, porośniętych bujną roślinnością zielną i krzewiastą (tab. 1). Około połowy obserwacji dokonano w zakrzewieniach porastających otwarte kompleksy łąk (19%) oraz nad wodami stojącymi (jeziora, zabagnienia) lub płynącymi rowy, rzeki (32%). Pozostałe siedliska, w których spotykano gatunek to: ogrody, sady, prześwietlone parki i lasy bagienne (razem 18%), ponadto brzeżne partie parków i lasów, aleje drzew i polany śródleśne (razem 15%) oraz zarośla przydrożne (12%). Jedynie dwie śpiewające zaroślówki stwierdzono w trzcinowiskach z udziałem krzewów. Wysokość miejsca śpiewu Samce zaroślówek obserwowane w Polsce śpiewały przebywając na wysokości wynoszącej średnio 3,5 m (SD=2,3; zakres 1,5 15 m; N=53). Najniżej siedzące śpiewające ptaki notowano w roślinności zielnej i dolnych partiach krzewów na wysokości 1 1,5 m, a najwyżej na olchach na wysokości 12 15 m (rys. 4). Aktywność głosowa Aktywność głosowa zaroślówek obserwowanych w Polsce przypadała przede wszystkim na godziny nocne (w ciągu pięciu godzin między 22.00 a 3.00 dokonano aż 44% obserwa- 256

Tabela 1. Siedliska, w których stwierdzano śpiewające zaroślówki w Polsce Table 1. Habitats in which singing Blyth s Reed Warblers were recorded in Poland. (1) woodland and park edges, lines of trees (2) clearings, (3) bushes in meadows and pastures, (4) roadside bushes, (5) gardens, orchards, (6) bushes at watersides, (7) reedbeds with bushes, (8) flooded or loose woods, parks and thickets, (9) wasteland, (10) total Typ siedliska (1) N % Skraj lasu, parku, aleje drzew (1) 10 13,5 Polany śródleśne (2) 1 1,4 Zakrzaczenia i zadrzewienia na łąkach (3) 14 18,9 Zakrzaczenia przydrożne (4) 9 12,2 Ogrody, sady, działki (5) 9 12,2 Zarośla nad wodami razem (6) 24 32,4 Zarośla nad wodami stojącymi (6.1) 7 9,5 Zarośla nad wodami płynącymi (6.2) 17 23,0 Trzcinowiska przerośnięte krzewami (7) 2 2,7 Podtopione lub prześwietlone lasy i parki, młodniki (8) 4 5,4 Odłogi (9) 1 1,4 Razem (10) 75 100,0 cji) i poranne (3.00 10.00, 31%). W dzień (10.00 17.00) i wieczorem (17.00 22.00) obserwowano odpowiednio 16% i 15% śpiewających samców (N=151 obserwacji 70 samców w przedziałach jednogodzinnych; rys. 5). Dla niewielu samców przeprowadzono obserwacje umożliwiające porównanie aktywności w nocy i w dzień. Na kilku stanowiskach w północnej Polsce, na których samce śpiewały nocą w sposób ciągły, w dzień nie były one aktywne, mimo że przebywały w terytoriach. Przykładowo w dniu 16.06.2009 przeprowadzono 4-godzinną obserwację sta- Rys. 4. Wysokość miejsc śpiewu samców zaroślówki w Polsce Fig. 4. Height of the Blyth s Reed Warblers songposts in Poland. (1) height of a songpost above the ground (metres), (2) number of males observed at particular heights 257

Rys. 5. Aktywność samców zaroślówki w Polsce. Przedstawiono wszystkie stwierdzenia aktywnych samców w jednogodzinnych okresach (N=155 obserwacji 70 samców) Fig. 5. Singing activity of the male Blyth s Reed Warblers in Poland (N=155 observations of 70males in 1-hour periods). (1) number of records, (2) hours cjonarnego, wykrytego poprzedniej nocy samca zaroślówki pod Filipowem na Suwalszczyźnie (GN i AS). W godzinach 18.30 22.40 obserwowany samiec przebywał stale w terytorium (był kilkakrotnie widziany w krzewie, z którego śpiewał w nocy), lecz jego aktywność głosowa była znikoma: w ciągu 4 godzin ptak zaśpiewał jedynie 19 razy, przy czym pojedyncze strofy trwały nie dłużej niż 2 sekundy. Stacjonarne samce zaroślówek na Żuławach Wiślanych, których stanowiska kontrolowano wielokrotnie w latach 2006 2007 w ogóle nie śpiewały w dzień; najwcześniej regularny, ciągły śpiew zanotowano o godz. 22.15 (Nowa Kościelnica, pow. nowodworski), a trzy inne osobniki rozpoczynały intensywnie śpiewać dopiero po godz. 23.00. Wyniki kontroli nastawionych na wykrywanie zaroślówki W latach 2005 2009 w północnej Polsce wykonano 27 nocnych kontroli nastawionych na wykrycie zaroślówki (patrz Materiał i metody). Podczas tych kontroli wykryto łącznie 9 śpiewających samców (12% krajowych stwierdzeń; tab. 2). Mimo że częstość występowania poszczególnych gatunków była bardzo zbliżona w obu regionach, liczebność względna (w przeliczeniu na 1 punkt nasłuchowy) wszystkich gatunków, oprócz strumieniówki Locustella fluviatilis i zaroślówki, była wyższa na Żuławach Wiślanych niż na Mazurach i Suwalszczyźnie. Zaroślówka była najmniej liczna w rozpatrywanej grupie gatunków, warto jednak zwrócić uwagę, że jej częstość występowania w czasie wszystkich kontroli całonocnych była stosunkowo wysoka na badanych obszarach (23% i 29%). Liczebność względna wyrażana jako liczba osobników na punkt nasłuchowy była zaledwie kilka razy niższa od stosunkowo rzadko stwierdzanych gatunków, takich jak: brzęczka L. luscinioides, strumieniówka na Żuławach Wiślanych lub trzcinniczek A. scirpaceus na Mazurach (tab. 2). Wykrycie jednego śpiewającego samca zaroślówki wymagało przeprowadzenia nasłuchów w średnio 127 258

Tabela 2. Częstość występowania i liczebność wybranych gatunków ptaków stwierdzonych podczas kontroli nastawionych na wykrycie zaroślówki w latach 2005 2009 w dwóch okolicach północnej Polski (patrz Materiał i metody). Częstość udział procentowy kontroli, podczas których stwierdzono gatunek, liczebność łączna liczba śpiewających osobników (średnia w przeliczeniu na 1 punkt nasłuchowy) Table 2. Frequency and numbers of Acrocephalus and Locustella species recorded during night roadside surveys in Żuławy Wiślane (14 routes)and Masuria with Suwałki region (13 routes)in northern Poland, 2005 2009 (see Material and methods). (1) number of routes, (2) total length of routes, (3) total number of point counts, (4) species, (5) frequency of occurrence (percentage of routes with records of the species), (6) numbers, as the totals for all surveys and the average count per point (in brackets), (7) total Żuławy Wiślane Mazury i Suwalszczyzna Liczba kontroli (tras) (1) 14 13 Łączna długość tras (km) (2) 373 345 Łączna liczba punktów nasłuchowych (3) 636 584 Gatunek (4) Częstość spotkań gatunku podczas 14 kontroli (%) (5) Liczba osobników i średnia liczba ptaków na punkt nasłuchowy (6) Częstość spotkań gatunku podczas 13 kontroli (%) (5) Liczba osobników i średnia liczba ptaków na punkt nasłuchowy (6) Locustella naevia 71 154 (0,24) 69 44 (0,08) Locustella fluviatilis 86 24 (0,04) 85 39 (0,07) Locustella luscinioides 43 13 (0,02) 38 10 (0,02) Acrocephalus schoenobaenus 93 247 (0,39) 92 85 (0,15) Acrocephalus dumetorum 29 5 (0,01) 23 4 (0,01) Acrocephalus palustris 100 486 (0,76) 100 229 (0,39) Acrocephalus scirpaceus 29 72 (0,11) 23 6 (0,01) Acrocephalus arundinaceus 79 51 (0,08) 77 43 (0,07) Wszystkie gatunki razem (7) 1052 (1,65) 460 (0,79) 259

punktach nasłuchowych na Żuławach i 146 na Mazurach, co przekłada się na 2 3 nocne kontrole potrzebne do wykrycia jednego ptaka (podczas jednej nocnej kontroli można przeprowadzić nasłuchy z 70 80 punktów). Wyższa liczebność większości gatunków na Żuławach Wiślanych w połączeniu z podobną liczbą stwierdzonych zaroślówek, powodowała, że jej udział w ugrupowaniu, charakteryzowanym przy użyciu stosowanej metody był około dwukrotnie wyższy na Mazurach (1%) niż na Żuławach (0,5%). Wykrywanie zaroślówki Śpiewającą zaroślówkę najłatwiej stwierdzić w okresie od końca maja do pierwszej dekady lipca. Wyniki dotyczące aktywności głosowej samców stwierdzanych w Polsce wskazują, że optymalną porą doby są godziny nocne, między 23.00 a 3.00 oraz godziny wczesnoporanne. Zaroślówka zasiedla zwykle tereny otwarte i półotwarte, w których licznie występuje wiele innych gatunków ptaków śpiewających. Zaletą obserwacji prowadzonych nocą jest niska aktywność głosowa innych gatunków, które w godzinach porannych i w dzień mogą skutecznie zagłuszać śpiew zaroślówki. Ponieważ zaroślówka śpiewa stosunkowo głośno w porównaniu z innymi gatunkami z rodzaju Acrocephalus zbliżonej wielkości, wystarczające wydaje się rozmieszczenie punktów nasłuchowych wzdłuż tras co 200 500 m w większości przypadków umożliwia to stwierdzenie tych samych osobników z sąsiadujących punktów. Nasze obserwacje wykazały, że śpiew zaroślówki w sprzyjających warunkach pogodowych i przy odpowiednim ukształtowaniu terenu można usłyszeć z odległości ponad 400 m. Stosowana przez nas metoda wydaje się być skuteczna w wykrywaniu zaroślówki (zbliżona metoda z punktami nasłuchowymi rozmieszczonymi wzdłuż tras przejazdu samochodem jest stosowana od wielu lat w monitoringu pospolitych ptaków w USA, Sauer et al. 2008). Dyskusja Ekspansja gatunku i wzrost wykrywalności Zarówno w Polsce jak i w pozostałej części Europy obserwuje się wzrost liczby stwierdzeń zaroślówki w ostatnich dekadach (np. Holmbring 1984, Trnka 2004, Hudson & the Rarities Committee 2008, Slack 2009). Wzrost ten ma zapewne związek z dobrze udokumentowaną ekspansją terytorialną gatunku na zachód, we wschodniej Europie znaną od ponad 100 lat (Koskimies & Prednieks 1997, BirdLife International 2004, patrz też prace cytowane we Wstępie). Drugą, nie mniej ważną przyczyną może być wzrost aktywności terenowej coraz liczniejszej rzeszy obserwatorów ptaków, wyposażonych w coraz doskonalszy sprzęt, umożliwiający łatwą dokumentację obserwacji tego trudnego w identyfikacji gatunku. Nie bez znaczenia jest także postęp w wiedzy dotyczącej rozpoznawania i powszechna dostępność nagrań śpiewu w internecie. Istotna korelacja między liczbą wiosennych stwierdzeń zaroślówki w Polsce i pozostałej części Europy nie jest zaskakująca i sugeruje, że te same czynniki wpływają na liczbę ptaków stwierdzanych poza stałym areałem w Europie i w Polsce. Liczba wiosennych stwierdzeń w pobliżu stałego zasięgu jest funkcją wielu czynników: sukcesu lęgowego w poprzednim roku, przeżywalności na zimowiskach i warunków pogodowych podczas wędrówki wiosennej i innych. Duże różnice w liczbie stwierdzeń w poszczególnych latach w ciągu ostatnich dwóch dekad mogą odzwierciedlać silne fluktuacje liczebności zaroślówki, jak to ma miejsce w Finlandii (Lehtiniemi & Koskimies 2006), tym bardziej, że liczebność gatunków na skrajach zasięgu podlega silniejszym zmianom niż w centrach areału. Z drugiej strony, zmienna liczba stwierdzeń w poszczególnych latach może wynikać z generalnie niskiej nocnej aktywnością obserwatorów w północnej Polsce i związaną z tym rolą przypadku, np. podczas prowadzenia nasłuchów ukierunkowanych na 260

wykrywanie innych gatunków o nocnej aktywności, np. derkacza Crex crex, wykryto kilka śpiewających samców zaroślówki. Rozmieszczenie w kraju Zaroślówka wykazuje bardzo wyraźny wzorzec występowania aż 88% stwierdzeń pochodzi z północnej i północno-wschodniej Polski (rys. 1). Wysoki (94%) udział stwierdzeń śpiewających samców nie jest zaskoczeniem, bowiem jest to gatunek bardzo trudno wykrywalny wzrokowo, gdy nie śpiewa. Zwraca natomiast uwagę zdecydowanie niższy niż w środkowej i zachodniej Europie udział stwierdzeń dotyczących osobników odłowionych w sieci podczas akcji obrączkowania ptaków. W Polsce takich stwierdzeń jest tylko kilka procent, wobec połowy w Europie Środkowej i Zachodniej. Różnicę tę można przypisać zdecydowanie niższej w naszym kraju intensywności obrączkowania ptaków w okresie późnowiosennym. Fenologia pojawów Fenologia pojawów zaroślówki w Polsce jest generalnie zbieżna z tą notowaną w pozostałej części Europy i na lęgowiskach fińskich. Jak dla typowego migranta dalekodystansowego zimującego w południowej Azji zasadniczy przylot tego gatunku na lęgowiska europejskie ma miejsce późno, w ostatniej dekadzie maja i w pierwszych dniach czerwca, a stwierdzenia wcześniejsze są skrajnie nieliczne (patrz niżej). W Finlandii przylot ma miejsce między 20.05 a 05.06, a średnia data najwcześniejszego stwierdzenia w ciągu 9 lat przypadła na 28.05 (Koskimies 1980). Również w ostatnich latach w Finlandii najwcześniejsze pojawy rejestrowano w dniach 19 21.05, a nieliczne wcześniejsze obserwacje bywają kwestionowane (A. Lindholm, H. Koskinen in litt.). Według Malèewskiego i Pukinskiego (1983), w okolicach Petersburga najwcześniejsze stwierdzenia przypadają na 10 15.05, lecz zdecydowana większość ptaków przylatuje w końcu maja i na początku czerwca. W obwodzie Iwanowo w europejskiej części Rosji zasadniczy przylot przypada na okres 25.05 05.06 (D. Chudnenko, inf. ust.). W tym kontekście zaskakujące są wczesne pojawy w Europie Środkowej i Zachodniej poza Polską, gdzie najwcześniejsze stwierdzenie pochodzi ze Słowacji z 5.05.2003 (ptak schwytany, Trnka & Matula 2004), a kolejnych trzech dokonano w środkowej dekadzie maja na Wyspach Brytyjskich (11.05.2004 w hrabstwie Dorset w południowej Anglii, 15.05.2000 na Szetlandach i 19.05.1993 na wyspie Orkney). Wczesne stwierdzenia z Polski (pierwsza dekada maja) nie muszą więc zaskakiwać, choć żadne z nich nie posiada dokumentacji w postaci nagrania śpiewu, a wszystkie dotyczą śpiewających samców. W zachodniej i środkowej Europie wiosenne stwierdzenia zaroślówek są stosunkowo rzadkie w latach 1976 2008 zanotowano ich 72, w tym aż 37 pochodzi z Danii (www.netfugl.dk), 18 z Wysp Brytyjskich (Hudson & the Rarities Committee 2008, Slack 2009) i 10 z Niemiec (Bauer et al. 2005, Deutsche Seltenheitenkommission 2008). W przypadku stwierdzeń wiosennych trend wzrostowy jest zaznaczony podobnie jak w Polsce, a liczba wiosennych stwierdzeń w kolejnych okresach 3 letnich w Polsce i Europie środkowo-zachodniej jest istotnie skorelowana (r S =0,84; P=0,01; N=11; ryc. 6). Trend wzrostowy w Europie jest podobnie wyraźny jak w Polsce, gdy uwzględni się także stwierdzenia jesienne, stanowiące szczególnie w zachodniej części kontynentu do połowy wszystkich spotkań (Trnka 2004, Slack 2009). Zwraca uwagę brak krajowych stwierdzeń zaroślówki z okresu wędrówki jesiennej, kiedy jest ona regularnie stwierdzana w Europie Zachodniej (Trnka 2004), a zwłaszcza na Wyspach Brytyjskich, gdzie wyraźny szczyt występuje w ostatniej dekadzie września (Slack 2009). Zbliżona sytuacja ma miejsce u dwóch gatunków mających podobny do zaroślówki zasięg lęgowisk i zimowisk: strumieniówki prążkowanej L. lanceolata i zaganiacza małego 261

Hippolais caligata (Cramp 1992). Oba te gatunki wykazują podobny wzorzec pojawów w Europie: w Finlandii, na zachodnim skraju areału lęgowego pojawiają się niemal wyłącznie w okresie lęgowym (czerwiec lipiec), natomiast nie ma stamtąd stwierdzeń jesiennych. Krótko po lęgach, w lipcu i sierpniu, gatunki te udają się na zimowiska do Azji południowo-wschodniej. Z kolei w zachodniej Europie ich pojawy notuje się głównie jesienią od września do listopada (Lewington et al. 1991, Trnka 2004, Slack 2009, raporty europejskich komisji rzadkości), podczas gdy jesienna migracja tego gatunku w południowo-wschodniej Europie trwa najpóźniej do końca września (Chernetsov et al. 2007). Zestawienie tych dwóch faktów prowadzi do wniosku, że osobniki stwierdzane jesienią w zachodniej Europie prawdopodobnie pochodzą z bardziej odległych, wschodnich części areału lęgowego (Hudson & the Rarities Committee 2008). Warto w tym miejscu zauważyć, że jesienne wizualne obserwacje zaroślówki udokumentowane fotografiami są coraz częstsze w zachodniej Europie i świadczą o możliwości identyfikacji w okresie jesiennym osobników nieśpiewających i nieschwytanych (Harrop & Quinn 1989). Brak stwierdzeń jesiennych zaroślówki z naszego kraju jest zgodny z bardzo niską wykrywalnością wielu innych rzadkich migrantów wschodnich w Polsce. Również podczas wieloletnich prac Akcji Bałtyckiej nie schwytano ani jednej zaroślówki (np. Augustyn 2008), co może wskazywać na omijanie przez ten gatunek południowego wybrzeża Bałtyku. Aktywność głosowa i miejsce śpiewu Niemal połowę stwierdzeń zaroślówek w Polsce dokonano w godzinach nocnych (rys. 5). Ponieważ można przyjąć, że znacznie więcej osób prowadzi obserwacje w dzień niż w nocy, wynik ten potwierdza głównie nocną aktywność głosową zaroślówki. Gdyby uwzględnić dysproporcję w aktywności obserwatorów, można przypuszczać, że nocna aktywność zaroślówek jest w rzeczywistości jeszcze wyższa niż obrazuje to rys. 5, choć oczywiście niektóre samce śpiewają aktywnie w dzień. Spadek liczby obserwacji zauważalny w godzinach 2.00 5.00 jest prawdopodobnie efektem spadku aktywności obserwatorów, w tej części doby. Prowadzone przez nas obserwacje poszczególnych samców zaroślówek nigdy nie wykazały spadku ich aktywności głosowej między 2 a 5 rano. Niesparowane samce zaroślówek mogą śpiewać nieprzerwanie przez wiele godzin, głównie w nocy (Koskimies 1980), a okres aktywności wokalnej poszczególnych samców może trwać nawet do kilku tygodni (P. Koskimies, in litt.). Podkreślana w literaturze nocna aktywność głosowa zaroślówki potwierdziła się na danych z Polski, mimo że poszczególne samce były aktywne o różnych porach doby (rys. 5). Wydaje się jednak, że tak jak w przypadku gatunków z rodzaju Locustella o aktywności nocnej, samce śpiewające w dzień mogą być migrantami, które nie zajęły terytorium (Koskimies 1980). Hipoteza ta wydaje się prawdopodobna w przypadku wielu obserwacji z Polski, gdzie zaroślówka szczególnie poza częścią północną i północno-wschodnią jest stwierdzana poza swoim stałym areałem lęgowym, i przypuszczalnie część samców to typowe osobniki, które przestrzeliły wiosną granice zasięgu (ang. overshoots) i nadal aktywnie się przemieszczają. Według Koskimiesa (1980) najwcześniej przylatujące samce (koniec maja) śpiewają głównie w dzień, w tym w godzinach porannych, a swój intensywny śpiew nocny rozpoczynają dopiero 2 5 dni po przylocie. Samce przylatujące w czerwcu od razu intensywnie śpiewają w nocy i są to rzeczywiście osobniki terytorialne. Udział niesparowanych samców stacjonarnych długo przebywających na poszczególnych stanowiskach i intensywnie śpiewających nocą, może zatem wyznaczać granice stałego areału (definiowanego przez występowanie samców rzeczywiście terytorialnych) i zapewne nieprzypadkowo większość takich stwierdzeń pochodzi z północno-wschodniej części kraju, najbliższej stałemu areałowi gatunku (lub leżącej w jego obrębie). 262

Rys. 6. Liczba wiosennych stwierdzeń zaroślówkiwpolsceiweuropieśrodkowo-zachodniej w kolejnych okresach 3-letnich (dane z lat 1976 2008) Fig. 6. Number of the spring Blyth s Reed Warbler records in Poland (1) and central-western Europe (2) in subsequent three year periods (1976 2008) Zaroślówka jest gatunkiem wykazującym zmienność systemów kojarzenia obejmującą monogamię i poligamię (Koskimies 1980, 1984). Samce przestają śpiewać po skojarzeniu się w pary (Koskimies 1980), lecz mogą wkrótce po złożeniu jaj przez samicę zacząć śpiewać ponownie w tym samym lub pobliskim terytorium, próbując znaleźć kolejną partnerkę (Koskimies 1984). Krajowe stwierdzenia śpiewających samców zaroślówki notowano w szerokim zakresie wysokości nad powierzchnią gruntu (rys. 6), lecz ponad 80% z nich śpiewało z wysokości ponad 2 m. Potwierdza się więc podkreślana w literaturze tendencja tego gatunku do zajmowania wyższych miejsc śpiewu niż u np. łozówki, która zwykle śpiewa z roślinności zielnej, przebywając na wysokości 0,5 1,5 m. W warunkach terenowych, wysokość z której śpiewa dany osobnik, stanowi cechę behawioralną, która wraz z innymi cechami jest pomocna przy oznaczaniu gatunku. Wykrywanie gatunku Śpiew zaroślówki jest bardzo charakterystyczny i obserwatorzy dobrze znający podobnie śpiewające krajowe gatunki raczej nie powinni mieć problemów z jego identyfikacją. Podobnie do zaroślówki może niekiedy śpiewać łozówka oraz zaganiacz H. icterina, a rzadziej śpiewak Turdus philomelos. Niska aktywność większości terytorialnych zaroślówek w ciągu dnia utrudnia ich wykrycie. Zdecydowanie najlepszą porą na wykrywanie gatunku są godziny nocne i poranne. Większość stwierdzeń gatunku pochodzi z północno-wschodniej Polski, gdzie aktywność obserwatorów jest szczególnie niska w porównaniu z pozostałą częścią kraju. Można więc przypuszczać, że zaroślówka jest tam daleko liczniejsza niż wynika to z dotychczasowych obserwacji. Znikoma liczba czerwcowych kontroli nocnych w północno-wschodniej części kraju stanowi główny czynnik niskiej wykrywalności tego gatunku. Częstość występowania zaroślówki stwierdzoną podczas kontroli nocnych w północnej Polsce (tab. 2) można uznać za zaskakująco wysoką, gdyż była ona tylko nieco niższa od nielicznie występujących gatunków z rodzaju Locustella i Acrocephalus. Pewnym utrudnieniem w identyfikacji zaroślówki są nierzadkie przypadki hybrydyzacji zaroślówki i łozówki. Koskimies (1980, 1984) regularnie notował je w południowo-wschodniej Finlandii. Mieszane pary najczęściej składały się z samców zaroślówek i samic łozówek, a ich lęgi przynajmniej w części kończyły się sukcesem. Niektóre mieszańce z tych lęgów powracały na powierzchnię badawczą w kolejnych latach i wykazywały pośrednie cechy fenotypowe, a jeden z samców miał pośredni śpiew. Samica mieszaniec A. dumetorum A. palustris wyprowadziła lęg sukcesem, kojarząc się z samcem zaroślówki, co świadczy o możliwości występowania mieszańców wstecznych. Mieszane pary, które wyprowadziły młode, stwierdzono w roku 1996 w Norwegii (Høyland et al. 2000) i w roku 1998 w Holandii (van Loon & Keijl 2001). Dotychczas w Polsce jedyną mieszaną parę A. dumetorum A. palustris obserwowano 5.07.2007 w Szkarpawie na Żuławach Wiślanych. Udokumentowa- 263

nym przez analizę mtdna przypadkiem mieszańca zaroślówki i łozówki jest osobnik stwierdzony w roku 2003 w południowo-wschodniej Finlandii (Lindholm et al. 2007). Samiec ten wykazywał pośrednią między tymi gatunkami morfometrię i pośredni śpiew (www.dutchbirding.nl/sounds). Niewykrycie lęgu zaroślówki w Polsce nie musi odzwierciedlać jej rzeczywistego statusu. Jest bardzo prawdopodobne, że gniazduje ona w północno-wschodniej części kraju, skąd pochodzi większość stwierdzeń. Równocześnie jest to teren położony tuż koło stałych legowisk zaroślówki przy wschodnim Bałtyku, co znacznie zwiększa szanse potwierdzenia jej gniazdowania na tym obszarze. Zwiększenie aktywności obserwatorów, w szczególności w Polsce północno-wschodniej podczas największej aktywności wokalnej (koniec maja początek lipca), znacznie zwiększa szanse wykrycia terytorialnych samców zaroślówek, które zwykle w dzień prawdopodobnie przebywają w swoich rewirach, jednak są milczące. Zalecamy prowadzenie kontroli nocnych zgodnie z metodyką stosowaną przez autorów, z wykorzystaniem samochodu do przemieszczania się między punktami, z których prowadzone są nasłuchy. Poszukiwania lęgów zaroślówki najlepiej podjąć w miejscach, gdzie wcześniej napotkano śpiewające samce. Zaprzestanie śpiewu wcale nie oznacza, że ptak opuścił stanowisko; może nadal pozostawać w tym miejscu, ale już znalazł partnerkę. Schwytanie śpiewających samców w zajętych rewirach nie dostarcza informacji o gniazdowaniu, gdyż ptaki takie nie są jeszcze sparowane. Zaleca się więc zaniechanie ich chwytania i poświęcenie więcej czasu na cierpliwe obserwacje w celu wykrycia lęgu. Niefortunne schwytanie ptaka noszącego materiał na gniazdo w Jurowcach w roku 2006 zaprzepaściło możliwość potwierdzenia pierwszego lęgu w kraju (Komisja Faunistyczna 2007). Dziękujemy wszystkim obserwatorom, którzy zgłosili do Komisji Faunistycznej swoje obserwacje zaroślówek, umożliwiając tym samym powstanie tej pracy. Poza autorami niniejszej pracy są to: J. Bednorz, W. Biaduń, B. Brewka, M. Broniszewska, Z. Cenian, S. Chmielewski, M. Ciach, K. Daleszczyk, S. Dąbrowski, A. Dmoch, M. Faber, M. Furmanek, A. Goławski, J. Gotzman, A. Górski, G. Grygoruk, A. Henel, K. Henel, M. Jaworski, Z. Kajzer, H. Kamecki, R. Kapowicz, Z. Kasprzykowski, P. Kołodziejczyk, J. Kowalski, J. Kube, M. Lewandowski, Z. Lewartowski, P. Malczyk, T. Mokwa, J. Nowakowski, M. Nowicki, D. Ochrymiuk, M. Ostański, C. Pióro, M. Polak, M. Polakowski, E. Pugacewicz, K. Roth, M. Skakuj, D. Szlama, Z. Szymocha, M. Ściborski, D. Topolski, T. Tumiel, J. Twaróg, Z. Wasiński, A. Wesołowski, G. Wichers, P. Wilniewczyc, D. Winiarski, A. Winiecki, S. Witkowski, Z. Wojciechowski, J. Wyrwał, M. Zagalska-Neubauer, Z. Zagrodzki, M. Zielińska, P. Zieliński, K. Zub, C. Żechowski i E. Żechowski. Pertti Koskimies, Hannu Koskinen, Antero Lindholm i Dmitrij Chudnenko udostępnili dane o fenologii pojawów i aktywności zaroślówki w Finlandii i Rosji, za co im serdecznie dziękujemy. Literatura Augustyn A. 2008. Sprawozdanie z prac Akcji Bałtyckiej w latach 1994 2005. Not. Orn. 49: 186 202. Bauer H.G., Bezzel E., Fiedler W. (eds). 2005. Das Kompendium der Vögel Mitteleuropas. AULA Verlag, Wiebelsheim. Bednorz J. 1983. Awifauna Słowińskiego parku Narodowego z uwzględnieniem stosunków ilościowych. Poznańskie Tow. Przyj. Nauk 65: 1 101. BirdLife International. 2004. Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. Cambridge, UK: BirdLife International. (BirdLife Conservation Series No. 12). Brommer J.E. 2004. The range margins of northern birds shift polewards. Ann. Zool. Fenn. 41: 391 397. Chernetsov N., Bulyuk V.N., Ktitorov P. 2007. Migratory stopovers of passerines in an oasis at the crossroads of the African and Indian flyways. Ringing and Migration 23: 243 251. Cramp S. (ed.). 1992. The Birds of the Western Palearctic. 6. Oxfrod University Press. 264

Deutsche Seltenheitenkommission 2008. Seltene Vogelarten in Deutschland von 2001 bis 2005. Limicola 22: 249 339. Eriksson K. 1969. On occurrence and ecology of Blyth s Reed Warbler (Acrocephalus dumetorum) and Marsh Warbler (A. palustris) in Finland. Ornis Fenn. 46: 157 170. Gotzman J. 1971. Obserwacja trzciniaka ogrodowego (Acrocephalus dumetorum) pod Warszawą. Not. Orn. 12: 31 33. Grišanov G.V., Beljakov V.V. 2000. Nazemnye pozvonoènye Kaliningradskoj oblasti: spravoènoe posobie. Kaliningradskij Universitet. Harrop S., Quinn D. 1989. The difficulties of Reed, Marsh and Blyth s Reed Warbler identification. Birding World 2: 318 324. Holmbring J.-Å. 1984. The occurrence of Blyth s Reed Warbler, Acrocephalus dumetorum, insweden. Vår Fågelv. 43: 211 216. Høyland B.O., Heggland H., Mjøs A.T. 2000. Report on rare birds in Norway in 1996. By the Norwegian Rarities Committee (NSKF). Vår Fuglefauna Suppl. 3: 4 24. del Hoyo J., Elliott A., Christie D. (eds). 2006. Handbook of the Birds of the World. 11. Lynx Edicions, Barcelona. Hudson N. and the Rarities Committee 2008. Report on rare birds in Great Britain in 2008. British Birds 101: 516 577. Khokhlova T.Y., Artemev A.V. 2007. Osnovnye itogi mnogoletnevo ornitologiceskovo monitoringa v zone koncentracji granic arealov ptic na severo-zapade Rossii (Karelia, Zaonezhye). W: Preobrazhenskaya E.S. (ed.). Dynamika cislennosti ptic v nazemnych landšaftach. Materialy Rossijskovo naucnovo sovešcanija, ss. 60 74. Institut Problem Ekologii i Evolucji RAN, Moskva. Komisja Faunistyczna. 1988a. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1985. Raport Komisji Faunistycznej. Nr 2. Not. Orn. 29: 53 65. Komisja Faunistyczna. 1988b. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1986. Raport Komisji Faunistycznej nr 3. Not. Orn. 29: 135 149. Komisja Faunistyczna. 1989. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1987. Raport Komisji Faunistycznej nr 4. Not. Orn. 30: 57 71. Komisja Faunistyczna. 1990. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1988. Raport Komisji Faunistycznej nr 5. Not. Orn. 31: 67 85. Komisja Faunistyczna. 1991. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1989. Raport nr 6. Not. Orn. 32: 125 142. Komisja Faunistyczna. 1992. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1990. Raport nr 7. Not. Orn. 33: 111 121. Komisja Faunistyczna. 1993. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1991. Raport nr 8. Not. Orn. 34: 347 358. Komisja Faunistyczna. 1994a. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1992. Raport nr 9. Not. Orn. 35: 157 170. Komisja Faunistyczna. 1994b. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1993. Raport nr 10. Not. Orn. 35: 331 346. Komisja Faunistyczna. 1995. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1994. Raport nr 11. Not. Orn. 36: 343 358. Komisja Faunistyczna. 1996. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1995. Raport nr 12. Not. Orn. 37: 301 317. Komisja Faunistyczna. 1997. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1996. Raport nr 13. Not. Orn. 38: 291 311. Komisja Faunistyczna. 1998. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1997. Raport nr 14. Not. Orn. 39: 151 174. Komisja Faunistyczna. 2000a. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1998. Raport nr 15. Not. Orn. 41: 29 53. Komisja Faunistyczna. 2000b. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1999. Raport nr 16. Not. Orn. 41: 293 316. Komisja Faunistyczna 2001. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2000. Raport nr 17. Not. Orn. 42: 193 214. 265

Komisja Faunistyczna 2002. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2001. Raport nr 18. Not. Orn. 43: 177 195. Komisja Faunistyczna 2003. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2002. Raport nr 19. Not. Orn. 44: 195 219. Komisja Faunistyczna 2004. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2003. Raport nr 20. Not. Orn. 45: 169 194. Komisja Faunistyczna 2005. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2004. Raport nr 21. Not. Orn. 46: 157 178. Komisja Faunistyczna 2006. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2005. Raport nr 22. Not. Orn. 47: 97 124. Komisja Faunistyczna 2007. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2006. Raport nr 23. Not. Orn. 48: 107 136. Komisja Faunistyczna 2008. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2007. Raport nr 24. Not. Orn. 49: 81 115. Komisja Faunistyczna 2009. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2008. Raport nr 25. Not. Orn. 50: 111 142. Kurlavièius P. 1991. Rare and new bird species in Lithuania: this century. Acta Orn. Lituanica 4: 81 95. Kurlavièius P., Raudonikis L. 2001. Assesment of the Lithuanian Breeding Bird Abundance, 2001. Ciconia 9: 92 97. Koskimies P. 1980. Breeding biology of Blyth s Reed Warbler Acrocephalus dumetorum in SE Finland. Ornis Fenn. 57: 26 32. Koskimies P. 1984. Polygyny in Blyth s Reed Warbler Acrocephalus dumetorum. Ann. Zool. Fenn. 45: 239 242. Koskimies P., Prednieks J. 1997. Acrocephalus dumetorum Blyth s Reed Warbler. W: Hagemeijer E.J.M., Blair M.J. (eds). The EBCC Atlas of European Breeding Birds: Their Distribution and Abundance, s. 576. T&AD Poyser, London. Lehtiniemi T., Koskimies P. 2006. T he occurrence of threatened and rare bird species in Finland in 2004. Linnut 41: 28 35. Lewington I., Alström P., Colston P. 1991. A Field Guide to the Rare Birds of Britain and Europe. HarperCollins Publishers, London. Lindholm A., Bensch S., Dowsett-Lemaire F., Forsten A., Kärkkäinen H. 2007. Hybrid Marsh Blyth s Reed Warbler with mixed song in Finland in June 2003. Dutch Birding 29: 223 231. van Loon A.J., Keijl G.O. 2001. Blyth s Reed Warbler at Nieuwegein in June July 1998. Dutch Birding 23: 83 85. Malèevskij A.S., Pukinskij J.B. 1983. Pticy leningradskoj oblasti i sopriedielnych terirtorij: Istorija, biologija i ochrana. Izdatielstvo Leningradskogo Universiteta. Neubauer G., Sikora A. 2007. Zaroślówka Acrocephalus dumetorum. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). Atlas Ptaków Lęgowych Polski 1985 2004, s. 524. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. Ryabitsev V.K. 2001. Ptitsy Urala, Priuralyia i Zapadnoj Sibirii. Jekaterinburg. Sauer J.R., Hines J.E., Fallon J. 2008. The North American Breeding Bird Survey, Results and Analysis 1966 2007. Version 15.5.2008. USGS Patuxent Wildlife Research Center, Laurel MD. Slack R. 2009. Rare Birds Where and When: An Analysis of Status & Distribution in Britain and Ireland. 1. Rare Birds Books, York. Snow D.W., Perrins C.M. 1998. The Birds of the Western Palearctic. Concise edition. Oxford University Press. Stawarczyk T. 1979. Ponowne stwierdzenie trzciniaka ogrodowego (Acrocephalus dumetorum) w Polsce. Not. Orn. 20: 60 62. Tomiałojć L. 1990. Ptaki Polski: rozmieszczenie i liczebność. PWN, Warszawa. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. Trnka A. 2004. Occurrence of Blyth s Reed Warbler (Acrocephalus dumetorum) in Europe is there an expansion to the west of its breeding range? Sylvia 40: 119 123. 266

Trnka A., Matula J. 2004. First record of Blyth s Reed Warbler Acrocpehalus dumetorum (Passeriformes, Sylviidae) from Slovakia. Biologia, Bratislava 59: 682. Turyn E. 1971. O rozprzestrzenianiu się trzciniaka ogrodowego (Acrocephalus dumetorum). Not. Orn. 12: 12 18. Viksne J. (ed.). 1989. Latvijas Ligzdojoso Puntu Atlants. 1980 1984. Riga. Wilniewczyc P. 2005. Drugie stwierdzenie zaroślówki Acrocephalus dumetorum w Krainie Gór Świętokrzyskich. Kulon 10: 65 66. Grzegorz Neubauer, Arkadiusz Sikora Stacja Ornitologiczna, Muzeum i Instytut Zoologii PAN Nadwiślańska 108, 80-680 Gdańsk grechuta@miiz.waw.pl, sikor@miiz.waw.pl Tadeusz Stawarczyk Muzeum Przyrodnicze UWr Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław stawar@biol.uni.wroc.pl 267