Mizera T., & B.-U. Meyburg (red.) 2005. Badania i problemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Materiały międzynarodowej konferencji, Osowiec, 16 18 września 2005. Biebrzański Park Narodowy. Osowiec Poznań Berlin Mizera T., & B.-U. Meyburg (eds.) 2005. International Meeting on Spotted Eagles (Aquila clanga, A. pomarina and A. hastata) Research and Conservation. Proceedings of an International Symposium, Osowiec, Poland, 16 18 September 2005. Biebrza National Park. Osowiec Poznań Berlin Orlik grubodzioby Aquila clanga w Estonii liczebność, rozmieszczenie, sukces lęgowy, pokarm oraz ochrona Ülo Väli 1, 2, Asko Lõhmus 1, 3, Urmas Sellis 1 1 Eagle Club, Estonian Ornithological Society, P.O. Box 227, Tartu 50002, Estonia, e-mail: yvali@zbi.ee 2 Institute of Agricultural and Environmental Sciences, Estonian Agricultural University, Riia 181, Tartu 51014, Estonia 3 Institute of Zoology and Hydrobiology, University of Tartu, Vanemuise 46, Tartu 51014, Estonia Wstęp Orlik grubodzioby jest skrajnie rzadkim i zarazem jedynym globalnie zagrożonym gatunkiem ptaka gnieżdżącym się w Estonii. Spośród krajów Unii Europejskiej znacząca populacja występuje tylko w Polsce (Mizera et al. 2001). Tu też przebiega północno-zachodnia granica zasięgu jego areału lęgowego. Biorąc pod uwagę współczesne kryteria identyfikacyjne, gatunek uznaje się za lęgowy dopiero od roku 1995. Krytyczny przegląd dawnych stwierdzeń dokonany przez Estońską Komisję Faunistyczną pozwala uznać, że Aquila clanga gniazdował już w 1987 roku (Lilleleht 1999). W sezonie 1988 zaobrączkowano pisklę, które w grudniu tego samego roku stwierdzono w Massa Carrara (Północne Włochy) (Danko et al. 1996). W XX wieku orliki grubodziobe były wielokrotnie obserwowane (Volke 1996), również na terenach, gdzie obecnie gatunek gniazduje, co sugeruje, że przypadki lęgów mogły mieć miejsce już wcześniej (por. Lõhmus 1997). W ostatniej dekadzie liczba obserwacji A. clanga znacznie
54 Ülo Väli, Asko Lõhmus, Urmas Sellis się zwiększyła, głównie w wyniku wzrostu doświadczenia obserwatorów. Od 2001 roku stwierdzenia orlika grubodziobego nie podlegają już weryfikacji przez Komisję Faunistyczną (Ots, Lilleleht 2002). Liczebność i rozmieszczenie Wielkość populacji lęgowej orlika grubodziobego w Estonii wynosi około 20 30 par (Lõhmus 1998, Väli, Lõhmus 2000, dane nie publikowane). Wielkość tę ustalono na podstawie oceny liczebności ptaków na powierzchniach próbnych, ekstrapolacji danych w czterech regionach o zróżnicowanej liczebności oraz porównania średnich częstości stwierdzeń A. clanga i A. pomarina (Lõhmus 1998 oraz dane nie publikowane). Gniazdowanie potwierdzono w 18 przypadkach. W latach 1995 2005 ptaki obserwowano w kolejnych 6 rewirach. Nie wszystkie terytoria są regularnie zajmowane. Sześć z pośród tych 24 rewirów jest obecnie opuszczonych. Pomimo tego nie można uznać, że nastąpił spadek liczebności. W latach 1997 2005 corocznie wykrywane były nowe rewiry. Przypuszcza się, że kolejne pary zostaną zlokalizowane w przyszłości. Interesujące jest, iż wcześniejsze oceny liczebności estońskich ornitologów, choć opierały się na niewielkiej ilości stwierdzeń ptaków, nie odbiegały znacząco od współczesnych danych. Randla (1976) oszacował estońską populację na około 10 20 par, a Kumari (1954) oraz Lepiksaar i Zastrov (1963) stwierdzili, że gatunek występuje w niewielkiej liczbie. Tak więc można uznać, że w Estonii orlik grubodzioby zawsze był gatunkiem rzadkim. Przeciętne zagęszczenie orlika grubodziobego w Estonii jest bardzo niskie: 0,05 0,07 par/100 km 2 (w przeliczeniu na powierzchnię kraju). W optymalnych biotopach gatunek gnieździł się w zagęszczeniu do 3 par/100 km 2. Przykładowo, we wschodnio-centralnej Estonii znane jest zgrupowanie 5 gniazd położonych od siebie w odległości: 6,0; 8,0; 9,6; 14,6 km. W zachodniej części kraju zlokalizowano grupę 3 gniazd oddalonych od siebie o 4,4 i 7,1 km. Nie wszystkie terytoria są zajęte przez pary reprezentowane przez dwa osobniki A. clanga. Pierwsze przypadki występowania par mieszanych A. clanga z A. pomarina opisano już w XIX wieku (Lõhmus, Väli 2001). Szczegółowe badania w latach 1995 2005, włączając w to analizy morfologiczne oraz genetyczne, wykazały, że przypadki występowania par mieszanych są zjawiskiem powszechnym (Väli, Lõhmus 2004). Stwierdzono niepokojącą sytuację, że wśród 20 terytoriów w Estonii zaledwie na 9 pary lęgowe tworzyły dwa osobniki przynależące do A. clan-
Orlik grubodzioby w Estonii liczebność, rozmieszczenie, sukces lęgowy... 55 ga. W pozostałych 11 rewirach obserwowano pary mieszane A. clanga z A. pomarina. Na podkreślenie zasługuje fakt, że aż w dziewięciu przypadkach samica była reprezentowana przez A. clanga. U jednej pary mieszanej nie zdołano ustalić płci partnerów. Orlik grubodzioby występuje w całym kraju, lecz nie gniazduje na wyspach (ryc. 1). Większość gniazd znaleziono na obszarach poniżej 50 m n.p.m., tj. średniej wysokości dla Estonii. Przeciętna lokalizacja 15 gniazd to 33 m n.p.m. (7 49 m), a najwyżej położone gniazdo znajdowało się na wysokości 318 m n.p.m. Drugim charakterystycznym czynnikiem było zasiedlanie terenów nadrzecznych z zalewowymi łąkami. Orliki grubodziobe najczęściej gniazdowały w pobliżu zbiorników wodnych (Lõhmus, Väli 2005). Ryc. 1. Rozmieszczenie A. clanga w Estonii (pary mieszane włączono). Pełne koła pary z gniazdami, puste miejsca obserwacji. Duże koła co najmniej 3 pary Fig. 1. Distribution of the Greater Spotted Eagle (incl. interbreeders) in Estonia. Filled circles indicate sites where nests have been found while open circles show breeding territories registered only by visual observations. Large circles show regions where at least three nests have been found
56 Ülo Väli, Asko Lõhmus, Urmas Sellis Sukces lęgowy i skład pokarmu Podstawowe parametry rozrodu obu gatunków orlików przedstawiono w tabeli 1. Do analizy włączono wszystkie zajęte gniazda. Za zajęte uznano te gniazda, które były co najmniej przystrojone świeżymi zielonymi gałązkami. Fakt taki był równoznaczny z uznaniem, że terytorium jest zajęte przez parę lub pojedynczego osobnika. W trakcie kontroli zwracano szczególną uwagę na ślady zajmowania gniazda, zwłaszcza w przypadku lęgu nieskutecznego, jak skorupy jaj, pióra, puch, świeże gałązki. Ze względu na fakt, że w Estonii sukces rozrodczy orlika krzykliwego i innych ptaków szponiastych jest uzależniony od cyklicznie, co trzy lata, masowo występujących norników, dane z tych okresów (lata mysie 1993, 1996, 1999, 2002, 2005) podano oddzielnie od sezonów ubogich w ten rodzaj pokarmu. Sukces rozrodczy obu gatunków jest podobny, lecz u A. clanga był nieznacznie wyższy. Sukces rozrodczy par mieszanych był jednak niższy w analogicznych okresach niż miało to miejsce u czystych par (tab. 1). Analizując dane zawarte w tabeli 1, należy zwrócić uwagę, że na każde dwa sezony o niskiej liczebności norników przypadał tylko jeden sezon o masowym występowaniu tych gryzoni. W latach 1981 2005 u orlika grubodziobego stwierdzono dwa przypadki lęgu z dwoma odchowanymi młodymi (8%, n=24) i zaledwie jeden taki przypadek u pary mieszanej (4%, n=24). Dla porównania bliźnięta u orlika krzykliwego w Estonii stwierdzono w 2,6% lęgów (n=508) (Väli 2003 i materiały nie publikowane). Stosunek płci u piskląt orlika grubodziobego był wyrównany. Na podstawie badań molekularnych w latach 1999 2005 stwierdzono, że 8 spośród 15 piskląt było samcami, a 7 samicami (Väli 2004). Analogicznie w przypadku potomstwa par mieszanych proporcje samców do samic wyniosły 1:1, po sześć osobników z każdej płci. Wyrównany stosunek płci stwierdzono również u piskląt orlika krzykliwego (Väli 2004 i materiały nie publikowane). Zaburzony stosunek płci w hybrydyzacjach musi być więc związany ze specyficznym dla płci kojarzeniem w pary, śmiertelnością lub emigracją (Väli 2005). Stwierdzono jeden przypadek powtórzenia lęgu, młody opierzył się dopiero w połowie września. Przez 16 sezonów para orlików grubodziobych gnieździła się, zazwyczaj skutecznie, w sztucznym gnieździe. W składzie pokarmu orlika grubodziobego ssaki stanowią 60% wszystkich ofiar. Najczęściej (55%) łowione są drobne gryzonie, w tym udział nornika Microtus arvalis wynosi 86% i M. agrestis 14%. Na ptaki orliki polują rzadziej, lecz chwytają często duże okazy (np. krzyżówki Anas
Orlik grubodzioby w Estonii liczebność, rozmieszczenie, sukces lęgowy... 57 Tabela 1. Parametry rozrodu A. clanga i A. pomarina w Estonii w latach 1991 2005 Table 1. Reproductive parameters of Spotted Eagles in Estonia, 1991 2005. Note that there are two bad years per a good year in a vole-cycle Aquila clanga Aquila pomarina A. clanga A. pomarina Good* vole years Bad** vole years Total Good vole years Bad vole years Total Good vole years Bad vole years Total Liczba zajętych gniazd Number of occupied nests studied Liczba lęgów z jajami Number of nests with laid eggs 12 22 34 345 545 890 17 28 45 9 16 25 283 348 631 14 20 34 Number of successful nests 9 11 20 259 256 515 9 14 23 Udział par składających jaja [%] Breeding frequency (nests with eggs laid/all occupied nests 100%) 75 73 74 82 64 71 82 71 76 Sukces lęgowy [%] Breeding success (successful nests/nests with laid eggs 100%) Liczba odchowanych podlotów Number of fledged young Średnia liczba podlotów Productivity (number of nestlings per occupied nest) 100 69 80 92 74 82 64 70 68 10 11 21 269 257 526 9 14 23 0,83 0,50 0,62 0,78 0,47 0,59 0,53 0,50 0,51 *Good vole years sezony z masowym pojawem norników Microtus **Bad vole years sezony o niskiej liczebności norników Microtus
58 Ülo Väli, Asko Lõhmus, Urmas Sellis Ryc. 2. Skład pokarmu A. clanga w Estonii w latach 1995 2005 na podstawie analizy wypluwek oraz resztek pokarmowych zebranych w gniazdach (n=119). Prey numbers skład pokarmu na podstawie danych ilościowych, prey mass na podstawie masy ofiar Fig. 2. Diet of the Greater Spotted Eagle in Estonia, 1995 2005, according to analyses of pellets, prey remains and fresh prey, collected from nests (n=119 items) platyrhynchos), stąd ich udział w biomasie ofiar jest wysoki (ryc. 2, por. Väli, Lõhmus 2002). Ponieważ w składzie pokarmu orlika grubodziobego udział norników jest podobny jak u orlika krzykliwego (Lõhmus, Väli 2004), nie jest niczym zaskakującym, że średnia liczba odchowanych piskląt na parę lęgowa jest wyższa co trzy lata w sezonach masowego występowania norników ( 2 = 4,9 df = 1 p < 0,02; ryc. 3). Z drugiej strony, zależności takiej nie stwierdzono w przypadku par mieszanych. Ochrona Orlik grubodzioby jest w Estonii gatunkiem ściśle chronionym. Wokół gniazd tworzone są strefy ochronne o promieniu 250 m. Strefy kołowe tworzy się z chwilą zlokalizowania gniazda, a później przebieg ich granic dostosowuje się do granic naturalnych w terenie z uwzględnieniem praw własności. W lasach znajdujących się wewnątrz strefy działalność gospodarcza jest zabroniona, a obecność ludzi ograniczona do niezbędnego minimum. Ograniczenia gospodarcze nie dotyczą terenów rolniczych. Z drugiej strony, gospodarowanie na terenach użytków zielonych (łąki, pastwiska) położonych w odległości do 2 km może być dofinanso-
Orlik grubodzioby w Estonii liczebność, rozmieszczenie, sukces lęgowy... 59 wywane, lecz koszenie łąk może być wykonywane dopiero od 1 lipca. Zwyczajowo w Estonii koszenie łąk rozpoczyna się w czerwcu. W celu ochrony orlika grubodziobego w roku 2000 powstał krajowy program (Väli, Lõhmus 2000). Obecnie jest przygotowywana nowa krajowa strategia ochrony na lata 2006 2010. Działania ochronne są wdrażane głównie przez pozarządową organizację Kotkaklubi przy wsparciu Estońskiego Ministerstwa Środowiska, Funduszu Wspierania Ochrony Środowiska oraz europejskiego programu LIFE-Nature w ramach projektu EAGLELIFE Arrangement of Spotted Eagles and Black Stork conservation in Estonia. Działania zapisane w planie ochrony skupiają się na eliminacji podstawowych zagrożeń, jakimi są utrata miejsc gniazdowych, łowisk oraz hybrydyzacja. Program wspiera też badania naukowe, których celem jest rozpoznanie istniejących zagrożeń. Summary The Greater Spotted Eagle in Estonia: numbers, distribution, reproductive success, diet and conservation The Greater Spotted Eagle (GSE) is a regular breeder in Estonia, occupying about 20 30 breeding territories. The species is distributed in the lowest areas of the terrain (below 50 m a.s.l.) and it is strongly associated with rivers and adjacent floodplain meadows. In addition to natural habitats, the GSE hunts also over man-made landscapes. Mammals make up 73% of its prey numbers, but birds count for 54% of prey by biomass. Altogether 58% of prey numbers is composed of Microtus voles, and the productivity of the eagle follows cyclic fluctuations in vole abundance. The average productivity is 0.63 nestlings per territorial pair, and the sex ratio of nestlings seems not to differ from parity. More than a half of the GSE breeding territories are occupied by individuals hybridising with the Lesser Spotted Eagle. Hence, hybridisation poses a serious threat to the Estonian GSE population. Other major threats include the loss of nesting and foraging habitats. Conservation of the species has been following a national action plan drawn up in 2000; a new plan has been composed in 2005. Literatura Kumari E. 1954. Eesti NSV linnud. Eesti Riiklik Kirjastus, Tallinn.
60 Ülo Väli, Asko Lõhmus, Urmas Sellis Lepiksaar J., Zastrov M. 1963. Die Vögel Estlands. Ann. Soc. Tartuensis Ad Res Nat. Invest. Const. 3: 5 168. Cooperative of the Naturalist Society of Tartu in Excile, Lund. Lilleleht V. 1999. Rarities in Estonia 1990 1997. Report of the Estonian Rarities Committee. Hirundo 12: 51 102. Lõhmus A. 1997. Population changes of raptors and owls in northwestern Tartumaa. Hirundo 1997/1: 4 16. Lõhmus A. 1998. Numbers of the Greater Spotted Eagle and the Lesser Spotted Eagle in Estonia. Hirundo 11: 24 34. Lõhmus A., Väli Ü. 2001. Interbreeding of the Greater Aquila clanga and Lesser Spotted Eagle A. pomarina. Acta Ornithoecologica 4: 377 384. Lõhmus A., Väli Ü. 2004. The effects of habitat quality and female size on the productivity of the Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina in the light of alternative prey hypothesis. Journal of Avian Biology 35: 455 464. Lõhmus A., Väli Ü. 2005. Habitat use by the vulnerable greater spotted eagle Aquila clanga interbreeding with the lesser spotted eagle A. pomarina in Estonia. Oryx 39: 170 177. Mizera T., Maciorowski Meyburg B. 2001. Aquila clanga orlik grubodzioby. In: Głowaciński Z. (ed.). Polish Red Data Book of Animals, vertebtates: 145 148. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa. Ots M., Lilleleht V. 2002. Rarities in Estonia 1998 2002: Report of the Estonian Rarities Committee. Hirundo 15: 59 82. Randla T. 1976. Eesti röövlinnud. Valgus, Tallinn. Väli Ü. 2003. The Lesser Spotted Eagle and its conservation in Estonia. Hirundo Supplementum 6. Väli Ü. 2004. Sex ratio of Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina nestlings in good and poor breeding years. Bird Study 51: 189 191. Väli Ü. 2005. Zjawisko hybrydyzacji zagrożeniem dla europejskiej populacji orlika grubodziobego Aquila clanga.w: Mizera T., & B.-U. Meyburg (red.) 2005. Badania i problemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Materiały międzynarodowej konferencji, Osowiec, 16 18 września 2005. Biebrzański Park Narodowy. Osowiec Poznań Berlin:103 113. Väli Ü., Lõhmus A. 2000. The Greater Spotted Eagle and its conservation in Estonia. Hirundo Supplementum 3. Väli Ü., Lõhmus A. 2002. Parental care, nestling growth and diet in a Spotted Eagle Aquila clanga nest. Bird Study 49: 93 95. Väli Ü., Lõhmus A. 2004. Nestling characteristics and identification in the Greater Spotted Eagle Aquila clanga, Lesser Spotted Eagle A. pomarina and their hybrids. Journal of Ornithology 145: 256 263. Volke V. 1996: The Status of the Greater Spotted Eagle Aquila clanga and Lesser Spotted Eagle A. pomarina in Estonia. Eagle Studies: 285 289. WWGBP, Berlin, London, Paris.