Sprawozdanie tymczasowe z poszukiwań archeologiczno - przedhistorycznych w dorzeczu Przemszy, Dłubni i Szreniawy. przez LEONA KOZŁOWSKIEGO. Przedstawione na posiedzeniu 14 Stycz. 1911 r. Komisyi Antropologicznej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. (z 3-ma mapkami). Poszukiwania moje prowadziłem w lecie roku 1909 i w ciągu roku 1910. Nie są one jeszcze ukończone i poszukiwania me dalej prowadzić będę; podaję więc tylko wykaz nowoodkrytych stanowisk przeddziejowych, Teren badany okazał się niezmiernie bogatym pod względem stosunków przedhistorycznych. Dorzecze Przemszy. W I-ym tomie Wiadomości Archeologicznych w pracy Przybór o w- s kiego znajdujemy wzmiankę o stanowisku wydmowem w Okradziono wie, a następnie w IH-im tomie tychże Wiadomości Archeologicznych, u Przyborowskiego wzmiankę o znalezieniu kuli szklanej z cieczą w nią zatopioną. Pozatem nie znajdujemy żadnych informacyi o zabytkach przedhistorycznych nad Przemszą. Poszukiwania moje prowadziłem od źródeł rzeczki aż do Sławkowa. Wszystkie znaleziska należą tu do wydmowych, i są niemal identyczne do takich stacyi w pow. Stopnickim, opisanych przez Erazma Majewskiego w Monografii pow. Stopnickiego (Światowit, tom III, IV, V, VI) i w pow. Kieleckim: I. Czarnocki i Samsonowicz, Powiat Kielecki pod względem archeologicznym". Nad brzegami Przemszy wydmy ciągną się prawie nieprzerwanie, tworząc w średnim biegu formalną pustynię, usianą pracowniami krzemiennemi, które znajdują się jedynie w najbliższem sąsiedztwie rzeki. Ogółem odnalazłem 31 prac krzemiennych; liczba ta zapewne jeszcze wzrośnie przy dalszych poszukiwaniach.
LEON KOZŁOWSKI 80 SPRAWOZDANIE TYMCZASOWE. 81 porosła częściowo krzakami, odnalazłem na niej ubogą pracownię krzemienprzemsza. 1) W o l b r o m a. ną, może być, że poprzednio już wyeksploatowaną, ski krzemienne; ceramiki brak. 2) W o l b r o m b. szy, nad moczarami, 25) M i c h a ł ó w. Na zachód od stacyi kolei, na wschód od miasta przy plancie kolei, nad moczarami, na rozwianej wydmie odnalazłem okrzena zachód od miasta, na obszernej wydmie na lewym dmie, krzemienna; ubogą pracownię krze- 26) S ł a w k ó w. Na lewym brzegu Przemszy, wprost Sławkowa, przy źródełku, na wydmie częściowo latem porosłej, odnalazłem pracownię kr zemienną i kilkanaście ułamków ceramiki. ceramiki brak. 3) P o d l e s i e. Na wschód od wsi, przy źródle, w pobliżu lewego Nad p i e r w s z y m d o p ł y w e m P r z e m s z y brzegu Przemszy, nad strumykiem, na rozwianej wydmie wśród lasu pra- 1) С i e ś 1 i n. cownia krzemienna, ceramiki brak, 4) К o b y 1 i с a. Na prawym brzegu Przemszy, na wschód od wsi, δ) G o l с o w i c e dopływu Przemszy, a. Na wschód od wsi, 3) В y d 1 i η b. tuż nad prawym brzegiem na wydmie pół rozwianej, bardzo obfitej, pracownia 4) B y d l i η с. Na wschód od wsi, na lewym brzegu Przemszy Na lewym brzegu Przemszy, na zachód od wsi na rozwianej wydmie wyroby krzemienne, 7 13) W i e l k i Piach. Od Papierni do Kuźnicy, brzegu rzeki, wprost wsi, na obszernej pracownię krzemienną. Na lewym brzegu na północ od wsi, nad rzeką, praw pobliżu poprzedniej, na niewielkiej wydmie, pra- cownia krzemienna. 5) Z ę z a. wielka wydma, na niej rozproszone wyroby krzemienne, ceramiki brak. 7) G o 1 с o w i с e c. nad obfi- cownia krzemienna na niewielkiej wydmie. krzemienna, znalazłem parę skorup. 6) G o 1 с o w i с e b. Na zachód od wsi, na niewielkiej wydmie, 2) В y d 1 i η a. Na prawym wydmie odnalazłem miennych, ceramiki brak. (bezimienny). tym źródłem odnalazłem kilkanaście wiórów i okrzesków krzemiennych. w lesie rządowym, ciągnie się obszerna wydma z pracownią narzędzi krze- tuż nad rzeką, od Michałowa, odnalazłem mienną. brzegu Przem- obfita pracownia Na prawym brzegu Przemszy, na niewielkiej wy- nieco na północ Nad moczarami na południe od wsi, na obszernej roz- wianej wydmie, pracownia krzemienna. ceramiki brak. po lewym brze- Materyał zebrany jest podobny do w y r o b ó w krzemiennych z powiatu gu Przemszy ciągnie się olbrzymia wydma, zwiedzona dopiero do Błędowa, Stopnickiego, Kieleckiego, jak r ó w n i e ż z okolic W a r s z a w y. Posiada jednak zwana inaczej pustynią Błędowską, albo Piachem Bielskim (od rz. Białej), p e w n e c e c h y szczególne. W małej ilości występuje obsydyan (znalazłem g o odnalazłem 'na niej na pięciu pracowniach). 6 odrębnych pracowni krzemiennych nad samą Prze- W y r o b y krzemienne są sporządzane z materyału mszą i jedną nad rzeką Białą w pobliżu Kuźniczki; w miejscach bardziej z n a j d o w a n e g o na w y d m a c h. od rzeki oddalonych już na kilkadziesiąt kroków, żadnych śladów przed- cloiry, skrobacze solutreńskie, magdaleńskie), trafiają się dość licznie i sta- dziejowych zauważyć nie mogłem. le. W ś r ó d grotów do strzał najliczniejszymi są dłutowate (sercowate i trzo- Na wszystkich pracowniach brak cera- miki z wyjątkiej jednej, trzeciej. 14 22) B i a ł y Piach. F o r m y paleolityczne (ostrza inusteryjskie, ra- neczkowate rzadkie). Znika prawie zupełnie kategorya bardzo drobnych naod Papierni do Kuźnicy Błędowskiej, po prawym brzegu Przemszy ciągnie się olbrzymia wydma zwana inaczej Pia- rzędzi, licznie w y s t ę p u j ą c a w okolicach W a r s z a w y chem Chechelskim (od wsi Chechło), lub Przemsianym (od Przemszy, wy- ogół, mowa utrzymana w dyalekcie miejscowym) kszych niż opisane z innych okolic. pracowni krzemiennych: znajdują się znalazłem tutaj 8 odrębnych one tylko nad samą rzeką, żadnych śladów ceramiki nie napotkałem. 23) D ą b r o w i c a. narzędzia 24) O k r a d z i o n o w. zwana Dąbrowicą, Na prawym brzegu nad łąkami, znajdowane w dorzeczu Przemszy, należą do nieco wię- W Okradzionowie znajduje się góra, zwana Grodziskiem, żadnych śla- brzegu rze z ruinami zamku o konfiguracyi g r o d z i s k o w e j. z jedną pracownią krze- Dorzecze mienną, zwiedzoną niedostatecznie. odległości od Przemszy, Na- d ó w p r z e d d z i e j o w y c h na niej nie odnaleziono, a w Bydlinie, r ó w n i e ż w z g ó - Od Błędowa aż do Kuźnicy na. prawym Przemszy ciągnie się wydma i w Stopnickiem. rzędzia drobne do skrobania, krajania i nacinania kości są niezliczone. Na- rzeki, w dość ciągnie się wydma słabo znacznej rozwiana, W Dłubni. p r a c y p. S. J. C z a r n o w s k i e g o : czne i zarys mapy paleontologicznej ŚWIATOWIT t. IX. Miejscowości przedhistory- dorzecza l e w e g o W i s ł y od Przemszy 6
SPRAWOZDANIE TYMCZASOWK. 81 porosła częściowo krzakami, odnalazłem na niej ubogą pracownię krzemienną, może być, że poprzednio już wyeksploatowaną, 25) M i с h a ł ó w. N'a prawym brzegu Przemszy, na niewielkiej wydmie, nieco na >ółnoc od Michałowa, odnalazłem ubogą pracownię krzemienną. 26) Sławków. Na lewym brzegu Przemszy, wprost Sławkowa, przy źródełku, na wydmie częściowo latem porosłej, odnalazłem pracownię krzemienną i kilkanaście ułamków ceramiki. Nad pierwszym dopływem Przemszy (bezimienny). 1) С i e ś 1 i n. Na zachód od wsi, na niewielkiej wydmie, nad obfitym źródłem odnalazłem kilkanaście wiórów i okrzesków krzemiennych. 2) В y d 1 i n a. Na prawym brzegu rzeki, wprost wsi, na obszernej wydmie odnalazłem pracownię krzemienną. 3) В y d 1 i n b. Na lewym brzegu na północ od wsi, nad rzeką, pracownia krzemienna na niewielkiej wydmie. 4) By dl in с. W pobliżu poprzedniej, na niewielkiej wydmie, pracownia krzemienna. 5) Zęza. Nad moczarami na południe od wsi, na obszernej rozwianej wydmie, pracownia krzemienna. Materyał zebrany jest podobny do wyrobów krzemiennych z powiatu Stopnickiego, Kieleckiego, jak również z okolic Warszawy. Posiada jednak pewne cechy szczególne. W małej ilości występuje obsydyan (znalazłem go na pięciu pracowniach). Wyroby krzemienne są sporządzane z materyału znajdowanego na wydmach. Formy paleolityczne (ostrza musteryjskie, racloiry, skrobacze solutreńskie, magdaleńskie), trafiają się dość licznie i stale. Wśród grotów do strzał najliczniejszymi są dłutowate (sercowate i trzoneczkowate rzadkie). Znika prawie zupełnie kategorya bardzo drobnych narzędzi, licznie występująca w okolicach Warszawy i w Stopnickiem. Narzędzia drobne do skrobania, krajania i nacinania kości są niezliczone. Naogół, narzędzia znajdowane w dorzeczu Przemszy, należą do nieco większych niż opisane z innych okolic. W Okradzionowie znajduje się góra, zwana Grodziskiem, żadnych śladów przeddziejowych na niej nie odnaleziono, a w Bydlinie, również wzgórze z ruinami zamku o konfiguracji grodziskowej. Dorzecze Dłubni. W pracy p. S. J. Czarnowskiego: Miejscowości przedhistoryczne i zarys mapy paleontologicznej dorzecza lewego Wisły od Przemszy ŚWIATOWI! t. IX. "
82 LKON KOZŁOWSKI. do Nidy", mamy wiadomość o kilku stanowiskach. Moje poszukiwania podnoszą liczbę znanych stanowisk z 5 do 25; należą tu grodziska, cmentarzyska ciałopalne i szkieletowe, schroniska podskalne, wreszcie stanowiska krzemienne. Wiele z tych ostatnich odznacza się cechami jam mieszkalnych (przypuszczenie to potwierdzają próbne przekopy). Są one podobne do jam, odnalezionych przez p. M. Wawrzenieckiego w Lelowicach i Maroszowicach. D ł u b n i a. 1) Zagórowa. Na grutach tej wsi, nad lewym brzegiem Dłubni, na górze zw. Zamek", wielkie grodzisko przeddziejowe, otoczone podwójnym wałem, całkowicie widocznym, choć oranym; plan zdjąłem. 2 5) Im bram o wice. Na lewym brzegu Dłubni na polach Proskówki wyroby krzemienne na polu ornym. W skałach góry Rad wieniec Д trzy małe schroniska i jedna niewielka jaskinia. Plan jaskini zdjęłem. Na oryginale mapy archeologicznej prof. Demetrykiewicza jest zaznaczone, że znaleziono na polach tej wsi popielnice. 6) Mały szyce. Na prawym brzegu Dłubni, na polu omem wyroby krzemienne. 7) Ściborzyce. Na prawym brzegu Dłubni, na polu ornem wyroby krzemienne. 8) Grzegorzowiee. Na prawym brzegu Dłubni, na polu włościanina Woje. Grabowskiego wykopano garnek z popiołami". 9 10) S i e с i e с h o w i с e. Przy drodze, prowadzącej do Władysławowa, na lewym brzegu Dłubni, na polu ornem, odnalazłem pracownię krzemienną. Na polach dworskich ułamki ceramiki i wyroby krzemienne, oraz place czarnej ziemi. Na oryginale mapy archeologicznej prof. Demetrykiewicza zanotowano, że na polach tej wsi znaleziono siekieromlot.
SPRAWOZDANIE TYMCZASOWE. 83 11 13) Iwanowice. Na polach za cmentarzem katolickim, cmentarzysko ciałopalne, siedziba neolityczna, siekierokliny i inne wyroby krzemienne. Osełki, fragmenty ceramiczne. Są tu zapewne jamy mieszkalne. Na górze Klin" cmentarzysko ciałopalne i szkieletowe, obstawiane kamieniami i groby la Tène, siedziba neolityczna, wyroby krzemienne, tłuki, skrobacze, siekierokliny i t. d., jak się zdaje, również są jamy mieszkalne. Na Babiej" górze niezmierna obfitość wyrobów krzemiennych, szczególniej siekieroklinów; były tu również siedziby człowieka neolitycznego. Na polu, zwanym Kopalina", znalazłem część naczynia glinianego większego i połowkę małego. Rozkopywań dotychczas nie prowadziłem z wyjątkiem próbnych, a zabytki które posiadam z siedzib, były zbierane na powierzchni. Cmentarzysko na Klinie" zostało w znacznej części rozkopane, niestety, nie zupełnie umiejętnie przez p. Wisznic к i e g o z Iwanowic, który wykopane naczynia i zawartość kilku grobów odesłał do Muzeum E. Maje w s к e g o, w gmachu Sztuk Pięknych. Kilka naczyń posiada też stąd Muzeum w Miechowie, oraz Л S., Julu I joncclj^-urry«.,!, В с 'r, a p. Czarnowski. Systematyczne badania rozpo- 9 Л n^ п.. ^rik^** 4 cznę w roku przyszłym. 14) Poskwitów. Na górze zwanej Zagumnie", na lewym brzegu Dłubni siedziba neolityczna, identyczna z siedzibami na Klinie i Babiej Górze. 15) D a m i с e. Na górze zwanej Grodzisko", piękne grodzisko przeddziejowe z dobrze -dochowanym wjazdem, wałem wewnętrznym i dwoma wałami okalającemi. Grodzisko całkowicie orane; wyroby krzemienne, młoty, siekierokliny, wreszcie ceramika typu zw. słowiańskim"; w skałach tej góry odnalazłem cztery małe schroniska podskalne. Plan -zdjąłem. 10 19) Maszków. Na polach tej wsi trzy siedziby neolityczne: 1) na górze zwanej Zalesie", 2) i 3) na prawym brzegu Dłubni. Wszystkie identyczne z wyżej wymienionenii z Iwanowic. Pn&Jjt.
SPRAWOZDANIE 84 LEON Na polu młynarza Jurkowskiego, przy rozszerzaniu drogi, natrafiono na groby szkieletowe. Przedmioty bronzowe, znalezione tutaj, odesłał znalazca do zbiorów Akademii Umiejętności. Pozatem, w zbiorach Akademii znajdują się jeszcze koła żelazne, grot, oraz dwa siekierokliny. '20. W i 1 с z к o w i с e. W zbiorach Akademii Umiejętności znajduje się zawartość jednego grobu (Sprawozdanie roku 1898, Л? 4, za kwiecień), jak również jeden siekieroklin. Rzeczka 21) L u b a w к a. TYMCZASOWE. 85 KOZŁOWSKI. Minorka. Na prawym brzegu rzeczki, przy szosie stacya krzemienna. 22) P r z y b y s ł a w i c e. Na lewym brzegu stacya krzemienna. Charakter wyrobów krzemiennych jest bardzo odmienny od znajdywanego na wydmach. Występują tu prawie wyłącznie narzędzia znacznych rozmiarów. W Iwanowicach, na Babiej górze, uderza mię niezwykła obfitość siekieroklinów, oraz siekierek z wywierconemi otworami. Całkowitych i ułamków posiadam 33, tłuczki dochodzą niekiedy do znacznych rozmiarów, średnica jednego krążkowego wynosi 13 cm. W podobnej skali utrzymują się i inne wyroby. Groty do strzał są rzadkie, może dlatego, że żebrane okazy kamienne pochodzą przeważnie z siedzib. Wszystkie wyroby są sporządzane z materyału miejscowego, który występuje tu w bardzo znacznej obfitości w postaci wielkich buł w skałach wapienia jurskjego. Ceramika obficie znajdowana w ułamkach, szczególniej przy kopaniu próbnem, jest również odmienna od spotykanej na wydmach. Dokładniejszy opis przedmiotów' z siedzib, jak również z cmentarzysk i grodzisk, wybiega po za szczupłe ramy niniejszego sprawozdania. Zamierzam opracować je po dokonaniu badań systematycznych. Dorzecze Szreniawy. Bibliografia wynotowana na początku niniejszego sprawozdania odnosi się prawie wyłącznie do dorzecza Szreniawy. Aby uniknąć powtarzania obserwacyi, dokonanych p.p. Czarnowskiego i Wawrzenieckiego, podam tylko nowe znaleziska w liczbie 17 stanowisk z nad Szreniawy do Słomnik i Pojałówki. Szreniawa. Poszukiwania są dopiero rozpoczęte. Posiadam wiadomości jeszcze nie sprawdzone i stąd na mapę wnieść nie mogę. Regestruję tu tylko wiadomości o stanowiskach, z których posiadam zabytki. 1) W i e r z с h o w i s к о. Na prawym brzegu Szreniawy siedziab przeddziejowa, wyroby krzemienne. Miał na gruntach tej wsi stać niegdyś wielki kopiec, który rozorano. 2) Ρ r z y b y s ł a w i ce. Na gruntach dworskich po prawym brzegu rzeki, ułamki ceramiki, wisiorek gliniany. 3) L g o t a. Nad naturalnym stawkiem na Banachowej górze" ma łe grodzisko 14 metrów średnicy. 4) T r z e b i e n i e e. W lesie dworskim góra Zamek" widoczny wał okalający płaszczyznę na górze. 5) M a k ó w. Na górze Białej" wyroby krzemienne. β) P a l n i ó w. Na lewym brzegu rzeki na polach włościańskich wyroby krzemienne, ułamki ceramiki. 7) B i s k u p i c e. Skarb bronzowy w zbiorach Akademii Umiejętno ści, odnalazłem wyroby krzemienne. 8iUüi ItfCl лшмш 8 9) J a k s i c e. Stanowisko krzemienne na prawym brzegu rzeki, zaznaczone przez Czarnowskiego (Wykopaliska Miechowskie). Na lewym brzegu również wyroby ceramiczne i krzemienne. 10 11) P r z ę s ł a w i c e. Na oryginale mapy archeologicznej prof. Demetrykiewieza jest wiadomość, o wykopanem tu naczyńku rzymskiem. Na prawym brzegu Szreniawy około śpichlerza, zabytki przeddziejowe i za chatą włościanina Antosiaka na lewym brzegu rzeki, włościanin Pycia natrafił przy kopaniu fundamentów na naczynia. 12) N i e d ź w i e d ź. Przy cmentarzu katolickim wielki kopiec. 13) Τ c z y с a. Przy kościele wielki kopiec otoczony wałem. Pojałówka. 14) P o j a ł o w i c e. ceramika. Na lewym brzegu rzeczki wyroby krzemienne,
SPRAWOZDANIU TYMCZASOWE. 85 przeddziejowa, wyroby krzemienne. Miał na gruntach tej wsi stać niegdyś wielki kopiec, który rozorano. 2) Przybysła w i ce. Na gruntach dworskich po prawym brzegu rzeki, ułamki ceramiki, wisiorek gliniany. 3) Lgota. Nad naturalnym stawkiem na Banachowej górze" ma łe grodzisko 14 metrów średnicy. 4) Trzebienie e. Wiesie dworskim góra Zamek" widoczny wał okalający płaszczyznę na górze. 5) Maków. Na górze Białej" wyroby krzemienne. 6) Palni ów. Na lewym brzegu rzeki na polach włościańskich wyroby krzemienne, ułamki ceramiki. 7) Biskupice. Skarb bronzowy w zbiorach Akademii Umiejętno ści, odnalazłem wyroby krzemienne. 8 Ü) J а к s i с e. Stanowisko krzemienne na prawym brzegu rzeki, zaznaczone przez Czarnowskiego (Wykopaliska Miechowskie). Na lewym brzegu również wyroby ceramiczne i krzemienne. 10 11) Pr z osławi ce. Na oryginale mapy archeologicznej prof. Demetrykiewicza jest wiadomość, o wykopanem tu naczyńku rzymskiem. Na prawym brzegu Szreniawy około spichlerza, zabytki przeddziejowe i za chatą włościanina Antosiaka na lewym brzegu rzeki, włościanin Pycia natrafił przy kopaniu fundamentów na naczynia. 12) Niedźwiedź. Przy cmentarzu katolickim wielki kopiec. 13) Tezy с a. Przy kościele wielki kopiec otoczony wałem. Pojałówka. 14) Pojął o wice. Na lewym brzegu rzeczki wyroby krzemienne, ceramika.
86 LEON KOZŁOWSKI. 15 16) Sław i ce. Na prawym brzegu rzeki, nad samym brzegiem wyroby krzemienne, ceramika i nad dopływem Pojałówki. na polach pod lasem też wyroby krzemienne i ceramika. 17) P ar к o s z o w i с e. Góra zwana Wał" o formie grodziska. Zabytków nie odnalazłem; przypuszczam, że nazwa pochodzi od wałów, które tu zapewnie niegdyś się wznosiły. Góra od niepamiętnych czasów orana. 18 20) Wieś notowana przez p. Wawrzenieckiego. Notuje on stacyę krzemienną na lewym brzegu Pojałówki. Czarnowski również podaje wiadomość o znaleziskach krzemiennych, na lewym brzegu rzeki. Mnie udało się zauważyć bardzo zniszczone grodzisko, niegdyś bardzo okazałe o podwójnych wałach dziś prawie doszczętnie rozorane, znalazłem na niem wyroby krzemienne; góra nosi nazwę Goleźnie" i wyroby krzemienne na górze Gaik. Jak mi się zdaje żadna z dwu powyżej wskazanych miejsc nie była notowana przez p. Wawrzenieckiego; mówi on, jak to sądzę z opisu miejsca znalezienia, o jakiemś trzeciem miejscu, lecz o jakiem mianowicie nie wiem, nie podaje bowiem żadnej nazwy lokalnej (uroczyska). Ponieważ materyał, zebrany z siedzib w dorzeczu Szreniawy jest dość skąpy, nie mogę dać jego charakterystyki jest on podobny do wyrobów z nad Dłubni.