Strategia zarządzania dla obszaru Natura 2000 Tatry

Strategia zarządzania dla obszaru Natura 2000 Tatry Projekt PL0108 Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) Instytut Ochrony Przyrody PAN Kraków

Opracowanie strategii: Małgorzata Makomaska - Juchiewicz kontakt: juchiewicz@iop.krakow.pl Strategia zarządzania dla obszaru Natura 2000 Tatry została opracowana w ramach projektu PL0108 Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach realizowanego w latach 2007-2011. Więcej informacji o projekcie: www.iop.krakow.pl/karpaty Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 2

Spis treści Projekt Natura 2000 w Karpatach... 5 Strategie zarządzania załoŝenia ogólne... 7 Opis obszaru... 8 Podstawy prawne, lokalizacja i granice obszaru... 8 Przedmioty ochrony obszaru Natura 2000... 8 Siedliska przyrodnicze Natura 2000, wymienione w załączniku I Dyrektywy Rady 92/43/EWG (Dyrektywy Siedliskowej)... 8 Gatunki roślin Natura 2000, wymienione w załączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG (Dyrektywy Siedliskowej)... 11 Gatunki zwierząt Natura 2000 (inne niż ptaki), wymienione w załączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG (Dyrektywy Siedliskowej)... 12 Gatunki ptaków Natura 2000, wymienione w załączniku I Dyrektywy Rady 79/409/EWG (Dyrektywy Ptasiej) i inne, wymagające ochrony w obszarach Natura 2000... 14 Cele i priorytety ochrony obszaru Natura 2000... 16 Istniejące formy ochrony... 17 Ogólna charakterystyka środowiska przyrodniczego... 17 Użytkowanie terenu... 19 Strategia ochrony siedlisk przyrodniczych... 21 Zestawienie typów siedlisk przyrodniczych... 21 Ogólna ocena stanu i znaczenia siedlisk przyrodniczych... 22 Potrzeby ochrony siedlisk przyrodniczych... 38 Zagrożenia dla siedlisk przyrodniczych i sposoby ich eliminacji... 41 Warunki utrzymania lub poprawy stanu ochrony siedlisk przyrodniczych... 45 Zakres monitoringu siedlisk przyrodniczych... 48 Braki danych... 50 Zestawienie gatunków roślin... 51 Ogólna ocena stanu i znaczenia gatunków roślin... 51 Potrzeby ochrony gatunków roślin... 54 Zagrożenia dla gatunków roślin i sposoby ich eliminacji... 55 Warunki utrzymania lub poprawy stanu ochrony gatunków roślin... 56 Zasady monitoringu gatunków roślin... 57 Braki danych... 57 Strategia ochrony gatunków zwierząt... 58 Zestawienie gatunków zwierząt... 58 Ogólna ocena stanu i znaczenia gatunków zwierząt... 59 Potrzeby ochrony gatunków zwierząt... 65 Zagrożenia dla gatunków zwierząt i sposoby ich eliminacji... 66 Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 3

Warunki utrzymania lub poprawy stanu ochrony gatunków zwierząt... 69 Zakres monitoringu gatunków zwierząt... 72 Braki danych... 73 Strategia ochrony gatunków ptaków... 75 Zestawienie gatunków ptaków... 75 Ogólna ocena stanu i znaczenia gatunków ptaków... 75 Potrzeby ochrony gatunków ptaków... 80 Zagrożenia dla gatunków ptaków i sposoby ich eliminacji... 84 Warunki utrzymania lub poprawy stanu ochrony gatunków ptaków... 86 Zakres monitoringu gatunków ptaków... 88 Braki danych... 89 Problemy związane z ochroną obszaru Natura 2000 i propozycje rozwiązań... 90 Istniejące plany zarządzania dla obszaru... 91 Analiza moŝliwości skutecznej ochrony obszaru (SWOT)... 93 Rekomendacje do zarządzania obszarem Natura 2000... 94 Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 4

Projekt Natura 2000 w Karpatach Projekt PL0108 "Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach" otrzymał dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Całkowity koszt projektu to 950 000 Euro. Projekt jest dofinansowany w 85% przez MF EOG, pozostałe 15% współfinansują Regionalny Konserwator Przyrody w Krakowie i Regionalny Konserwator Przyrody w Rzeszowie (5%) oraz Instytut Ochrony Przyrody PAN (10%). Projekt jest wdrażany w latach 2007-2011 przez Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie, w ramach Centrum Natura 2000. Zasięg projektu obejmuje cały obszar znajdujący się w polskiej części regionu biogeograficznego alpejskiego sieci Natura 2000, obejmujące południową część trzech województw: małopolskiego, podkarpackiego i śląskiego. Powierzchnia tego obszaru wynosi ok. 10 tys. km2. Większość działań jest skoncentrowanych na terenie projektowanych obszarów Natura 2000. Cele projektu: Zaangażowanie lokalnych społeczności i instytucji oraz środowiska naukowego do współtworzenia sieci Natura 2000 na rzecz racjonalnej ochrony przyrody w Karpatach. Wypracowanie strategii zarządzania obszarami Natura 2000 oraz pilotażowe wdrożenie działań na rzecz aktywnej ochrony siedlisk przyrodniczych. Stworzenie systemu przepływu i udostępniania informacji o obszarach Natura 2000. Upowszechnienie wiedzy o zasobach przyrodniczych i kulturowych Karpat (programy edukacyjne, konkursy). Określenie istniejących i potencjalnych konfliktów między rozwojem gospodarczym i ochroną przyrody oraz wskazanie sposobów ich rozwiązania. Formalna struktura działań projektu miała następujący kształt: 1. Strategie zarządzania, zintegrowany system informacji i analizy spójności. 1.1. Strategie zarządzania dla 23 obszarów Natura 2000 w Karpatach. 1.2. Zintegrowany system informacji o sieci Natura 2000 w Karpatach. 1.3. Analizy spójności sieci Natura 2000 w polskich Karpatach. 2. Programy aktywnej ochrony. 2.1. Program ochrony dużych drapieżników. 2.2. Program aktywnej ochrony w Bieszczadzkim Parku Narodowym. 2.3. Program aktywnej ochrony torfowisk w Nadleśnictwie Nowy Targ. 2.4. Program aktywnej ochrony w Babiogórskim Parku Narodowym. 2.5. Program aktywnej ochrony w Gorczańskim Parku Narodowym. 3. Programy edukacyjne, promocja projektu i koordynacja. 3.1. Programy edukacyjne. 3.2. Promocja projektu. 3.3. Koordynacja. Jednym z kluczowych zadań projektu było wypracowanie strategii zarządzania dla 23 obszarów Natura 2000. Listę obszarów, dla których przygotowano takie opracowanie przedstawiono poniżej. Wszystkie strategie i załączniki zostały przekazane opinii Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 5

publicznej poprzez stronę internetową www.iop.krakow.pl/karpaty, poprzez która można również składać uwagi, postulaty i propozycje uzupełnień. Kod obszaru Nazwa obszaru woj. małopolskie PLC120001 Tatry PLH120001 Babia Góra PLH120002 Czarna Orawa PLH120009 Kostrza PLH120013 Pieniny PLH120016 Torfowiska Orawsko-Nowotarskie PLH120018 Ostoja Gorczańska PLH120019 Ostoja Popradzka PLH120024 Dolina Białki PLH120025 Małe Pieniny PLH120043 Luboń Wielki PLH120078 Uroczysko Łopień PLH120094 Ostoje Nietoperzy Powiatu Gorlickiego (tylko dla enklawy Cerkiew w Łosiu i Kunkowej ) PLH120052 Ostoje Nietoperzy Beskidu Wyspowego (tylko w granicach dawnego obszaru Opactwo Cystersów w Szczyrzycu ) woj. podkarpackie PLC180001 Bieszczady PLH180011 Jasionka PLH180013 Góry Słonne PLH180014 Ostoja Jaśliska woj. śląskie PLH240023 Beskid Mały PLH240006 Beskid Żywiecki PLH240005 Beskid Śląski PLH240007 Kościół w Radziechowach PLH240008 Kościół w Górkach Wielkich Rozmieszczenie obszarów Natura 2000 w Karpatach, dla których opracowano strategie zarządzania. Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 6

Strategie zarządzania założenia ogólne Sieć Natura 2000 składa się z dwóch typów obszarów: obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSOP) oraz specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOOS). Zarówno OSOP, jak i SOOS wyznaczane są w naszym kraju w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw środowiska. Pomimo, że sam proces legislacyjny dla tych dwóch typów obszarów Natura 2000 przebiega nieco innymi torami, to proces planowania ich ochrony ma podobne podstawy prawne. Podstawowymi dokumentami regulującymi szczegółowe zasady ochrony każdego z obszarów Natura 2000 są plany zadań ochronnych i plany ochrony obszarów Natura 2000. Różnica między tymi aktami prawnymi jest taka, że plany zadań ochronnych powinny być dokumentami operacyjnymi, ogólniejszymi, uchwalanymi na okres 10 lat. Natomiast dla niektórych obszarów (lub ich części, która jest określona w planach zadań ochronnych) powinny zostać przeprowadzone dokładniejsze analizy i na tej podstawie opracowane plany ochrony bardziej szczegółowe dokumenty, obowiązujące przez 20 lat. Treść i sposób tworzenia planów ochrony i planów zadań ochronnych określają odpowiednie rozporządzenia Ministra Środowiska: - rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Dz.U. 2010, nr 64, poz. 401) - rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 ( Dz.U. 2010, nr 34, poz. 186) Realizacja projektu PL0108 miała między innymi na celu wspomóc procesy planowania w danym terenie. W związku z tym opracowano strategie zarządzania dla 23 Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk utworzonych w Karpatach. Strategie te nie mają statusu formalnego dokumentu. Jednak dzięki temu, że były przygotowane w ścisłej współpracy z zarządzającymi terenem i w oparciu o dyskusje toczone w czasie licznych warsztatów, spotkań i konsultacji mają, w naszej opinii, bardzo istotne znaczenie. Prezentują bowiem w pełni niezależne zestawienie danych i analiz naukowych, a także opinie (często rozbieżne) uczestników spotkań. Wydaje się więc, że mogą stanowić doskonały punkt wyjścia do rozpoczęcia formalnego procesu tworzenia planów zadań ochronnych i planów ochrony dla tych obszarów. Liczymy również na to, że strategie pomogą zarządzającym terenu we właściwym ukierunkowaniu tymczasowych działań ochronnych, które powinny być prowadzone nawet przed uchwaleniem formalnych dokumentów planistycznych. Mogą być również wykorzystywane do innych analiz, w których bierze się pod uwagę aspekty związane z siecią Natura 2000, np. w strategicznych ocenach oddziaływania na środowisko, planach zagospodarowania przestrzennego, programach ochrony środowiska, planach urządzania lasu, strategiach rozwoju gmin i powiatów. Wdrażanie sieci Natura 2000 w Polsce spowodowało również konieczność istotnej zmiany podejścia do planowania w obszarach chronionych. Dotychczas ochrona obszarowa polegała przede wszystkim na określeniu listy zakazów i nakazów odnoszących się np. do całej powierzchni rezerwatu przyrody, czy też parku narodowego. Natomiast w obszarach Natura 2000 przedmiotami ochrony są przede wszystkim wybrane siedliska przyrodnicze oraz gatunki roślin i zwierząt (i ich Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 7

siedliska). W związku z tym, w ramach projektu Natura 2000 w Karpatach sporządzono również Strategie ochrony gatunku/siedliska w obszarze Natura 2000. Dla każdego przedmiotu ochrony, we wszystkich obszarach Natura 2000 w regionie alpejskim (nie tylko w tych, dla których opracowano strategie zarządzania) opracowano kilkustronicową kartę informacyjną, zawierającą podstawowe informacje o danym przedmiocie ochrony i wskazania do monitoringu, ochrony oraz dalszych badań. Powstała w ten sposób baza danych zawierająca 472 karty informacyjne, w tym 220 kart dla siedlisk przyrodniczych, 34 dla gatunków roślin oraz 217 kart dla gatunków zwierząt. Całość zgromadzonych informacji została również opublikowana poprzez stronę internetową projektu. Opis obszaru Podstawy prawne, lokalizacja i granice obszaru Obszar PLC120001 Tatry, o powierzchni 21 045 ha, jest zarówno tzw. obszarem ptasim jak i siedliskowym sieci Natura 2000. Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków (OSOP) Tatry, wskazany zgodnie z Dyrektywą Ptasią, został oficjalnie wyznaczony rozporządzeniem Ministra Środowiska w lipcu 2004 r. (z późniejszymi zmianami). Pokrywający się z nim powierzchniowo obszar ważny dla ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków roślin i zwierząt innych niż ptaki, zgodnie z Dyrektywą Siedliskową, został przez Komisję Europejską zatwierdzony jako Obszar o Znaczeniu dla Wspólnoty 25 stycznia 2008 r. W ciągu 6 lat od tej daty Minister Środowiska zobowiązany jest do wyznaczenia tego OZW, w drodze rozporządzenia, jako Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk (SOOS). Obszar Natura 2000 Tatry położony jest w Karpatach Zachodnich (Karpaty Wewnętrzne) i obejmuje cały masyw Tatr Polskich (175 km 2 ), stanowiący ok. ¼ całkowitej powierzchni Tatr (785 km 2 ). Poza obszarem właściwych Tatr niewielką część obszaru stanowią fragmenty Obniżenia Tatrzańskiego i Pogórza Spisko-Gubałowskiego. Obszar leży w województwie małopolskim, powiecie nowotarskim, na terenie czterech gmin: Kościelisko, Zakopane, Bukowina Tatrzańska, Poronin. Od strony północnej i północno-wschodniej na znacznym odcinku obszar graniczy bezpośrednio z gruntami wsi Kościelisko, miasta Zakopane oraz wsi Poronin, Murzasichle, Małe Ciche, Bukowina Tatrzańska i Brzegi. Od północnego zachodu granicę stanowią lasy Wspólnoty Ośmiu Wsi w Witowie. Południowa, wschodnia i zachodnia granica na odcinku 53,2 km pokrywa się z granicą państwową ze Słowacją. Jest to równocześnie granica z obszarem Natura 2000 położonym w słowackiej części Tatr. Na północ od obszaru PLC120001 Tatry, w stosunkowo niewielkiej odległości znajduje się kilka innych obszarów Natura 2000: Torfowiska Orawsko-Nowotarskie, Babia Góra, Pieniny i Gorce. Przedmioty ochrony obszaru Natura 2000 Siedliska przyrodnicze Natura 2000, wymienione w załączniku I Dyrektywy Rady 92/43/EWG (Dyrektywy Siedliskowej) Typy siedlisk przyrodniczych Natura 2000 zidentyfikowane w Tatrach Siedliska nieleśne 3160 Naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 8

3220 Pionierska roślinność na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków 3240 Zarośla wierzbowe na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków 4060 Wysokogórskie borówczyska bażynowe *4070 Zarośla kosodrzewiny (Pinetum mugo) 4080 Subalpejskie zarośla wierzby lapońskiej lub śląskiej Salicetum silesiacae i Salix silesiaca-alnus viridis 5130 Zarośla jałowca na murawach i wrzosowiskach 6150 Wysokogórskie murawy acydofilne (Juncion trifidi) i bezwapienne wyleżyska śnieżne (Salicion herbaceae) 6170 Nawapienne murawy wysokogórskie (Seslerion tatrae) i wyleżyska śnieżne (Arabidion coeruleae) *6230 Górskie i niżowe murawy bliźniczkowe 6430 Ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) 6520 Górskie łąki konietlicowe użytkowane ekstensywnie (Polygono-Trisetion) *7110 Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą 7120 Torfowiska wysokie zdegenerowane lecz zdolne do regeneracji 7140 Torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Caricetea nigrae) *7220 Źródliska wapienne ze zbiorowiskami Cratoneurion commutati 7230 Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk 8110 Piargi i gołoborza krzemianowe 8120 Piargi i gołoborza wapienne ze zbiorowiskami Papaverion tatrici lub Arabidion alpinae *8160 Podgórskie i wyżynne rumowiska wapienne 8210 Wapienne ściany skalne ze zbiorowiskami Potentilletalia caulescentis 8220 Ściany skalne i urwiska krzemianowe ze zbiorowiskami z Androsacetalia vandellii 8310 Jaskinie nie udostępniane do zwiedzania * gwiazdką oznaczono priorytetowe typy siedlisk Siedliska leśne 9110 Kwaśne buczyny (Luzulo-Fagenion) 9130 Żyzne buczyny (Dentario glandulosae-fagenion, Galio odorati-fagenion) 9140 Środkowoeuropejskie, subalpejskie i górskie lasy bukowe z jaworem oraz szczawiem górskim 9150 Ciepłolubne buczyny storczykowe (Cephalanthero-Fagenion) *9180 Jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stromych stokach i zboczach 91E0 Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albae, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy źródliskowe) *91Q0 Reliktowe laski sosnowe (Erico-Pinion) 9410 Górskie bory świerkowe (Piceion abietis) 9420 Górskie bory świerkowe z limbą i modrzewiem * gwiazdką oznaczono priorytetowe typy siedlisk Zgodnie z zapisami w Standardowym Formularzu Danych obszar PLC120001 Tatry, obszar ten ma mieć znaczenie dla zachowania w skali kraju 32 typów siedlisk przyrodniczych z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej, w tym 7 priorytetowych. Łączne pokrycie tych siedlisk oceniono na 70% powierzchni obszaru, z czego około 36% przypada na siedliska leśne. Wymienione siedliska powinny teoretycznie stanowić przedmiot ochrony w obszarze Natura 2000 Tatry. Jednak w oparciu o analizę informacji o tych siedliskach w poradnikach ochrony siedlisk przyrodniczych Natura 2000 i raportach ze stanu zachowania siedlisk przyrodniczych w regionie alpejskim oraz istniejącą wiedzę o rozmieszczeniu i zasobach poszczególnych siedlisk przyrodniczych w Tatrach można stwierdzić, że lista typów siedlisk przyrodniczych, które powinny stanowić przedmiot ochrony w Tatrach, jako obszarze sieci Natura 2000, podana w SFD wymaga rewizji. Przykładowo, nie wydaje się, aby dla siedlisk 3240 czy 7120 obszar miał istotne znaczenie w skali kraju (nie powinny byc traktowane jako przedmioty ochrony). Z kolei w SFD nie wymieniono typu siedliska 4080 Subalpejskie zarośla wierzby lapońskiej lub śląskiej Salicetum silesiacae i Salix silesiaca-alnus viridis, które występuje w Tatrach. Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 9

Tabela. 1. Informacja o siedliskach przyrodniczych, zgodnie ze Standardowym Formularzem Danych dla obszaru Natura 2000 Tatry Kod siedliska Nazwa siedliska 3160 Naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne 3220 Pionierska roślinność na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków 3240 Zarośla wierzbowe na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków 4060 Wysokogórskie borówczyska bażynowe *4070 Zarośla kosodrzewiny (Pinetum mugo) 5130 Zarośla jałowca na murawach i wrzosowiskach 6150 Wysokogórskie murawy acydofilne (Juncion trifidi) i bezwapienne wyleżyska śnieżne (Salicion herbaceae) 6170 Nawapienne murawy wysokogórskie (Seslerion tatrae) i wyleżyska śnieżne (Arabidion coeruleae) *6230 Górskie i niżowe murawy bliźniczkowe 6430 Ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) 6520 Górskie łąki konietlicowe użytkowane ekstensywnie (Polygono-Trisetion) *7110 Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą 7120 Torfowiska wysokie zdegenerowane lecz zdolne do regeneracji 7140 Torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio- Caricetea nigrae) *7220 Źródliska wapienne ze zbiorowiskami Cratoneurion commutati 7230 Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk 8110 Piargi i gołoborza krzemianowe Reprezentat ywność Wzgledna powierzchn ia Stan zachowani a A C A B A B A A A B A A A A A A A A A A A B A A A A A A A A A A A C A A A B A A A C A A A C A C B C B C A C A C B C B A A C A A A A A A Ocena ogólna (znaczenie obszaru dla ochrony siedliska) Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 10

8120 Piargi i gołoborza wapienne ze zbiorowiskami Papaverion tatrici lub Arabidion alpinae 8160 Podgórskie i wyżynne rumowiska wapienne 8210 Wapienne ściany skalne ze zbiorowiskami Potentilletalia caulescentis 8220 Ściany skalne i urwiska krzemianowe ze zbiorowiskami z Androsacetalia vandellii 8310 Jaskinie nie udostępniane do zwiedzania 9110 Kwaśne buczyny (Luzulo- Fagenion) 9130 Żyzne buczyny (Dentario glandulosae-fagenion, Galio odorati-fagenion) 9140 Środkowoeuropejskie, subalpejskie i górskie lasy bukowe z jaworem oraz szczawiem górskim 9150 Ciepłolubne buczyny storczykowe (Cephalanthero- Fagenion) *9180 Jaworzyny i lasy klonowolipowe na stromych stokach i zboczach *91E0 Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albae, Populetum albae, Alnenion glutinosoincanae, olsy źródliskowe) *91Q0 Reliktowe laski sosnowe (Erico-Pinion) 9410 Górskie bory świerkowe (Piceion abietis 9420 Górskie bory świerkowe z limbą i modrzewiem A A A A A A B A A A A A A A A A A A A A A C A A A C A A A B A A B C A B A C A A A C A A A A A A A A A A C A A A Gatunki roślin Natura 2000, wymienione w załączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG (Dyrektywy Siedliskowej) Mchy Buxbaumia viridis bezlist okrywowy Drepanocladus vernicosus sierpowiec błyszczący Rośliny naczyniowe Cypripedium calceolus obuwik pospolity Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 11

Campanula serrata dzwonek piłkowany *Pulsatilla slavica sasanka słowacka *Cochlearia tatrae warzucha tatrzańska * gwiazdką oznaczono gatunki priorytetowe Tatry są ważną ostoją 6 gatunków roślin Natura 2000. Dwa z nich, warzucha tatrzańska i sasanka słowacka, mają w Tatrach swoje jedyne stanowiska w Polsce. W ramach monitoringu siedlisk i gatunków Natura 2000 prowadzonego w latach 2006-2008, a koordynowanego przez IOP PAN w Krakowie, prowadzony był na wybranych stanowiskach monitoring warzuchy tatrzańskiej, sasanki słowackiej, dzwonka piłkowanego. Tabela. 2. Informacja o gatunkach, zgodnie ze Standardowym Formularzem Danych dla obszaru Natura 2000 Tatry Nazwa polska gatunku Nazwa łacińska gatunku bezlist okrywowy Buxbaumia viridis sierpowiec Drepanocladus błyszczący vernicosus obuwik pospolity Cypripedium calceolus dzwonek Campanula piłkowany serrata sasanka słowacka *Pulsatilla slavica warzucha *Cochlearia tatrzańska tatrae Populacja Siedlisko Izolacja populacji C A C B C A C A B A C A C A C A A A B A A A A A Ocena ogólna (znaczenie obszaru dla ochrony gatunku) Gatunki zwierząt Natura 2000 (inne niż ptaki), wymienione w załączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG (Dyrektywy Siedliskowej) Bezkręgowce Chrząszcze *sichrawa karpacka Pseudogaurotina excellens biegacz urozmaicony Carabus variolosus Kręgowce Płazy kumak górski Bombina variegata traszka karpacka Triturus montandoni Ssaki nocek Bechsteina Myotis bechsteinii nocek duży Myotis myotis *świstak tatrzański Marmota marmota latirostris darniówka tatrzańska Microtus tatricus *niedźwiedź brunatny Ursus arctos Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 12

*wilk Canis lupus wydra Lutra lutra ryś europejski Lynx lynx *kozica tatrzańska Rupicapra rupicapra tatrica * gwiazdką oznaczono gatunki priorytetowe Tatry zostały uznane za obszar ważny w skali kraju dla ochrony 13 gatunków zwierząt Natura 2000, 2 bezkręgowców i 11 kręgowców. Dwa z nich, świstak i kozica, mają w Tatrach swoje jedyne stanowiska w Polsce. Ważną grupa gatunków Natura 2000 są też duże ssaki drapieżne, których zagrożenie we współczesnej Europie wynikają przede wszystkim z fragmentacji i zmniejszającej się powierzchni siedlisk. Tatry są ostoją wszystkich występujących w Polsce dużych drapieżników: niedźwiedzia brunatnego, rysia i wilka. Stan poznania bezkręgowców w Tatrach jest generalnie słaby. Jeśli chodzi o gatunki Natura 2000, chrząszcze: sichrawę karpacką i biegacza urozmaiconego, to pierwszy z nich został objęty badaniami w ramach monitoringu wybranych gatunków i siedlisk przyrodniczych Natura 2000 w 2007 r. Pozwoliło to na wstępną ocenę stanu ochrony gatunku na kilku badanych powierzchniach. Rozpoznanie jego rzeczywiste rozmieszczenia w Tatrach wymaga dalszych badań. Drugi z gatunków został objęty wstępnymi badaniami inwentaryzacyjnymi w r. 2008 w ramach niniejszego projektu. Wyniki tych badań, wraz z informacjami o wcześniejszych stwierdzeniach pozwalają na wstępną ocenę stanu ochrony. Jeśli chodzi o kręgowce, to w przypadku 2 gatunków płazów Natura 2000 (kumak górski i traszka karpacka) brak było aktualnych informacji (dostępne dane pochodziły sprzed kilkudziesięciu lat). W związku z tym, w ramach niniejszego projektu zaplanowano przeprowadzenie inwentaryzacji stanowisk tych gatunków w kilku wybranych rejonach Tatr. Badania wykonano w 2008 r. Najliczniejszą grupą gatunków zwierząt Natura 2000 (poza ptakami) w Tatrach są ssaki: 9 gatunków, w tym 2 gatunki nietoperzy (nocek Bechsteina i nocek duży), 4 gatunki drapieżników (wilk, ryś, niedźwiedź, wydra), 2 gatunki gryzoni (świstak i darniówka tatrzańska) i 1 ssak kopytny (kozica tatrzańska). Stan poznania większości z tych gatunków jest dobry. Służby Tatrzańskiego Parku Narodowego prowadzą od lat monitoring świstaka, kozicy i dużych drapieżników (przede wszystkim niedźwiedzia). Te gatunki nie wymagają dodatkowych badań. Jeśli chodzi o nietoperze (nocek duży i nocek Bechsteina), prowadzone były badania dotyczące ich zimowisk w jaskiniach tatrańskich. Nie są natomiast znane miejsca rozrodu i żerowiska. Badań inwentaryzacyjnych wymaga nadal darniówka tatrzańska. W Standardowym Formularzu Danych dla obszaru Natura 2000 Tatry wymienione są 3 gatunki nietoperzy: mopek Barbastella barbastellus, nocek łydkowłosy Myotis dasycneme i nocek orzęsiony Myotis emarginatus z oceną populacji D (która oznacza, że obszar nie ma znaczenia dla ochrony gatunku). Dane uzyskane w ramach opracowywania niniejszej strategii (w tym badania terenowe przeprowadzone w 2008 r.) potwierdzają, że Tatry nie są w skali kraju obszarem ważnym dla ochrony tych trzech gatunków. Stan wiedzy o gatunkach zwierząt, stanowiących przedmiot ochrony w obszarze PLC120001 Tatry, uzupełniony badaniami inwentaryzacyjnymi przeprowadzonymi w ramach opracowywania niniejszej strategii, jest wystarczający dla sformułowania wstępnych zaleceń co do ich ochrony i monitoringu. Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 13

Tabela. 3. Informacja o gatunkach, zgodnie ze Standardowym Formularzem Danych dla obszaru Natura 2000 Tatry Nazwa polska gatunku Nazwa łacińska Populacja Siedlisko Izolacja populacji sichrawa Pseudogaurotina A B A A karpacka excellens biegacz Carabus variolosus C B C B urozmaicony kumak górski Bombina variegata C C C C traszka karpacka Triturus C (B) B C B montandoni mopek D nocek łydkowłosy D nocek orzęsiony D nocek duży Myotis myotis C B C B nocek Bechsteina Myotis bechsteinii C B C C świstak Marmota marmota A A A A tatrzański latirostris darniówka Microtus tatricus A B (A) A A tatrzańska niedźwiedź Ursus arctos B B C B brunatny wilk Canis lupus C B C C wydra Lutra lutra C B C B ryś europejski Lynx lynx B B C B kozica tatrzańska Rupicapra rupicapra tatrica A A A A Ocena ogólna (znaczenie obszaru dla ochrony gatunku) Gatunki ptaków Natura 2000, wymienione w załączniku I Dyrektywy Rady 79/409/EWG (Dyrektywy Ptasiej) i inne, wymagające ochrony w obszarach Natura 2000 Gatunki ptaków kwalifikujące Tatry jako OSOP ( wg SFD) bocian czarny Ciconia nigra orzeł przedni Aquila chrysaetos sokół wędrowny Falco peregrinus głuszec Tetrao urogallus cietrzew Tetrao tetrix mornel Charadrius morinellus puchacz Bubo bubo sóweczka Glaucidium passerinum dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus podróżniczek Luscinia svecica płochacz halny Prunella collaris drozd obrożny Turdus torquatus pomurnik Tichodroma muraria pliszka górska Motacilla cinerea Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 14

pluszcz Cinclus cinclus orzechówka Nucifraga caryocatactes Jako obszar ptasi sieci Natura 2000, Tatry wskazano dla ochrony 15 gatunków (w tym 9 gatunków z załącznika I Dyrektywy Rady 79/409/EWG); 7 innych gatunków z załącznika I DP wskazano tylko, jako występujące na obszarze. Wydaje się, że liczebności w jakich występuje bocian czarny nie kwalifikują tego obszaru jako ważnego dla jego zachowania w skali kraju (minimum 1% krajowej populacji), w związku z tym wydaje się, że nie powinny być uznane za przedmioty ochrony w OSOP Tatry. Do wyjaśnienia jest status czeczotki, wskazanej w opisie obszaru, a nie wymienionej na liście gatunków ptaków. Niezależnie, wyniki przeprowadzonej na potrzeby tej strategii inwentaryzacji wskazują, że przedmiotem ochrony w OSOP Tatry powinny być również jarząbek i włochatka. Natomiast wyniki inwentaryzacji muchołówki małej (szacunkowa liczebność w Tatrach - 5 p.) potwierdzają, że gatunek ten nie jest gatunkiem kwalifikującym Tatry jako obszar Natura 2000. Stan wiedzy o gatunkach ptaków, stanowiących przedmiot ochrony w obszarze PLC120001 Tatry, uzupełniony badaniami inwentaryzacyjnymi przeprowadzonymi w ramach opracowywania niniejszej strategii, jest wystarczający dla sformułowania wstępnych zaleceń co do ich ochrony i monitoringu. Tabela. 4. Informacja o gatunkach, zgodnie ze Standardowym Formularzem Danych dla obszaru Natura 2000 Tatry (w nawiasie proponowane zmiany ocen) Nazwa polska gatunku Nazwa łacińska Populacja Siedlisko Izolacja populacji bocian czarny Ciconia nigra C (D) B C C orzeł przedni Aquila chrysaetos B A (B) B (C) B sokół wędrowny Falco peregrinus A A A (C) A Jarząbek Bonasa bonasia D (C) (A) (C) (A) Głuszec Tetrao urogallus B B (A) B (C) B (A) Cietrzew Tetrao tetrix C B (A) A (C) C (A) Derkacz Crex crex D Mornel Charadrius A A A A morinellus Puchacz Bubo bubo B A C B (A) Sóweczka Glaucidium C A C C (A) passerinum Włochatka Aegolius funereus D (C) (A) (C) (A) dzięcioł Picus canus D zielonosiwy dzięcioł czarny Dryocopus martius D dzięcioł Dendrocopos D białogrzbiety leucotos Dzięcioł Picoides tridactylus B B (A) B (C) B (A) trójpalczasty Podróżniczek Luscinia svecica C B (A) B (C) B (A) muchołowka mała Ficedula parva D Ocena ogólna (znaczenie obszaru dla ochrony gatunku) Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 15

pliszka górska C B C C Pluszcz C B C C Płochacz halny Prunella collaris A A B (C) A Drozd obrożny Turdus torquatus A A B (C) A Pomurnik Tichodroma A A B (C) A muraria Pluszcz Cinclus cinclus C B C C Pliszka górska Motacilla cinerea C B C C Orzechówka Nucifraga caryocatactes C B C C Cele i priorytety ochrony obszaru Natura 2000 Głównym celem ochrony na obszarze Natura 2000 Tatry jest utrzymanie lub odtworzenie właściwego stanu typów siedlisk przyrodniczych i gatunków, uznanych za przedmioty ochrony w tym obszarze. Ochrona siedlisk przyrodniczych i gatunków Natura 2000 wpisuje się w cele ochrony Tatrzańskiego Parku Narodowego, który od 1954 r. chroni całość przyrody na tym terenie. Reżim ochronny parku narodowego ogranicza w dużym stopniu wpływ oddziaływań antropogenicznych na siedliska przyrodnicze oraz siedliska gatunków. W przypadku nieleśnych typów siedlisk przyrodniczych o charakterze naturalnym, tworzących piętra alpejskie i subalpejskie Tatr, celem ochrony jest utrzymanie całego naturalnego i dynamicznego kompleksu tych siedlisk, a nie powierzchni poszczególnych typów. Siedliska te powinny być objęte, jak dotychczas, ochrona bierną z zabezpieczaniem płatów narażonych na bezpośrednią destrukcję. Ten sam sposób ochrony jest najwłaściwszy dla leśnych siedlisk przyrodniczych o nieprzekształconej przez człowieka strukturze. Dotyczy to większości lasów górnego regla i niewielkiej części lasów w reglu dolnym, w tym nielicznych dobrze zachowanych płatów buczyn i drzewostanów świerkowych o naturalnym charakterze na ubogich siedliskach. W przypadku siedlisk leśnych o zniekształconej strukturze pożądane jest przywracanie ich do stanu właściwego. W odniesieniu do półnaturalnych nieleśnych siedlisk przyrodniczych polan reglowych niezbędna jest ochrona czynna, polegająca na umiarkowanym użytkowaniu kośnym i pasterskim. Podstawowym sposobem ochrony większości gatunków i ich siedlisk powinna być ochrona bierna. Potrzebne jest jednak podejmowanie działań dla zapewnienia zwierzętom spokoju, zwłaszcza w okresie rozrodu, i zapobieganie ich synantropizacji. Stanowiska niektórych gatunków roślin powinny być objęte kontrolą w okresie kwitnienia, aby zapobiec ich zrywaniu. Prace leśne w strefie ochrony częściowej i krajobrazowej parku powinny być prowadzone z uwzględnieniem biologii i wymagań siedliskowych gatunków. Dla ochrony dużych drapieżników istotne jest także utrzymanie łączności obszaru z innymi ostojami przyrody, w tym z sąsiednimi obszarami Natura 2000, poprzez korytarze migracyjne. Działania z zakresu ochrony czynnej przewidziane są dla gatunków związanych z siedliskami podlegającymi zmianom (np. sichrawa karpacka, kumak górski, nietoperze, sierpowiec błyszczący, czy dzwonek piłkowany na stanowiskach na polanach reglowych). Obszar Natura 2000 Tatry ma szczególne znaczenie dla zachowania typów siedlisk przyrodniczych i gatunków o charakterze górskim i wysokogórskim i gatunków, a takze gatunków zwierząt o charakterze puszczańskim. Priorytetami w ochronie powinny być: Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 16

górskie bory świerkowe 9410, górskie bory świerkowe z limbą i modrzewiem 9420, reliktowe laski sosnowe 91Q0, jaworzyny 9180, zarośla kosodrzewiny 4070, wysokogórskie murawy acydofilne i nawapienne oraz wyleżyska śnieżne 6150 i 6170, piargi krzemianowe i wapienne 8110 i 8120 oraz wapienne ściany skalne 8210; warzucha tatrzańska i sasanka słowacka; kozica tarzańska, świstak tatrzański, sichrawa karpacka, darniówka tatrzańska, niedźwiedź brunatny; płochacz halny, pomurnik, drozd obrożny, głuszec, dzięcioł trójpalczasty, podróżniczek. Wymienione typy siedlisk i gatunki powinny być traktowane jako przedmioty specjalnej troski i wymogi ich zachowania powinny mieć pierwszeństwo w działaniach ochronnych prowadzonych na obszarze. Istniejące formy ochrony Obszar PLC120001 Tatry położony jest w całości na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego - TPN (21 164 ha), utworzonego Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 30 października 1954 r. Jest również tzw. ważną ostoją ptasią (IBA) o randze europejskiej - E 72. Wchodzi w skład dwustronnego (polsko-słowackiego) Tatrzańskiego Rezerwatu Biosfery, powołanego w 1992 r. Ogólna charakterystyka środowiska przyrodniczego Tatry, położone w centralnej części Karpat Zachodnich, stanowią najwyższy i najcenniejszy przyrodniczo masyw górski pomiędzy Alpami i Kaukazem. Polska, północna część Tatr obejmuje Tatry Wysokie, zbudowane ze skał krystalicznych i metamorficznych oraz Tatry Zachodnie, zbudowane ze skał osadowych, wapiennych. Charakterystyczne jest występowanie tzw. pięter klimatyczno-roślinnych: - piętra regla dolnego (do ok. 1200 m n.pm.), czyli piętra lasów mieszanych o umiarkowanie chłodnym klimacie, - piętra regla górnego (1200-1550 m n.p.m.), czyli piętra borów świerkowych o klimacie chłodnym, - piętra kosodrzewiny (1550-1800 m n.p.m.) z klimatem bardzo chłodnym - piętra alpejskiego (halnego), czyli piętra z dominacją muraw wysokogórskich (1800-2250 m n.p.m.) z klimatem umiarkowanie zimnym, - piętra subniwalnego, czyli turniowego (>2250 m n.p.m.), ze skąpą pokrywa roślinną, ograniczoną do wystąpień roślin zarodnikowych (głównie mchów i porostów) oraz luźnych, ubogich w gatunki muraw rozrzuconych wśród nagich skał. Około 70% powierzchni obszaru zajmują lasy i zarośla kosodrzewiny, pozostałe 30% to tereny otwarte. Ponad połowa powierzchni (11 500 ha), w tym całe piętra: subalpejskie, alpejskie i turniowe i część pięter regla górnego i dolnego podlega ochronie ścisłej, polegającej na ochronie procesów zachodzących w przyrodzie. Zróżnicowanie warunków klimatycznych wzdłuż gradientu wysokościowego, różnorodna rzeźba oraz podłoże geologiczne i gleby stanowią o ogromnym zróżnicowaniu siedlisk i roślinności, a w konsekwencji o bardzo dużej różnorodności biologicznej obszaru. Wiele gatunków zagrożonych i rzadkich w Polsce ma w Tatrach swoje jedyne krajowe stanowiska. Masyw Tatr to także centrum endemizmu w tej części Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 17

Europy. Stwierdzono tu m.in. występowanie 32 taksonów roślin naczyniowych, zaliczanych do endemitów karpackich, a także 4 endemiczne zespoły roślinne. Teren obfituje w formy geomorfologiczne, charakterystyczne dla rzeźby postglacjalnej. Znajduje się tu około 600 jaskiń. Zbiorowiska roślinne Zbiorowiska leśne Zbiorowiska leśne zajmują około 63% powierzchni obszaru (regiel dolny i regiel górny. Reprezentują je przede wszystkim zbiorowiska świerczyn, jedlin, buczyn oraz występujące w niewielkich płatach zbiorowiska jaworzyny górskiej, olszyny karpackiej, reliktowe laski sosnowe, bory świerkowo-limbowe rozwijające się przy górnej granicy lasu i laski jarzębinowo-wierzbowe (w piętrze kosodrzewiny). W reglu dolnym panowały kiedyś lasy bukowo-jodłowe; przewodnim zespołem była buczyna karpacka. Tylko na ubogich morenach regla dolnego Tatr Wysokich rosły lasy świerkowe. Obecnie regiel dolny zdominowany jest przez świerczyny, głównie sztuczne monokultury, nasadzone po zniszczeniu większości buczyn przez dawne górnictwo, hutnictwo i gospodarkę leśną. W piętrze regla górnego panuje bór świerkowy: bogatszy florystycznie na podłożu zasobnym w węglan wapnia i ubogi na podłożu krystalicznym. Zbiorowiska nieleśne Zbiorowiska nieleśne reprezentowane są przede wszystkim przez roślinność o charakterze naturalnym (jak zbiorowiska porostów epilitycznych na nagich skałach, roślinność szczelin skalnych, roślinność piargów, wyleżysk, mszarników, murawy wysokogórskie, ziołorośla i traworośla, borówczyska i bażynowiska, zarośla kosodrzewiny, młaki i torfowiska, zbiorowiska wodne i szuwarowe), jak i półnaturalnym (różne typy łąk i pastwisk od ubogich psiar do bujnych łąk mieczykowo-mietlicowych). W otoczeniu schronisk, szałasów, wzdłuż szlaków rozwija się roślinność synantropijna. Powyżej górnej granicy lasu rozwija się pas zarośli kosodrzewiny reprezentowany przez zespół kosówki, zróżnicowany na dwa podzespoły: na granicie i na wapieniu. W piętrze halnym dominującą formacją są murawy wysokogórskie, reprezentowane na podłożu kwaśnym przez klimaksowy zespół situ skuciny i boimki dwurzędowej, a na wapieniu przez jedno z najbogatszych florystycznie zbiorowisk w Tatrach zespół kostrzewy pstrej. Natomiast w piętrze turniowym (subniwalnym) głównym zbiorowiskiem roślinnym jest zespół boimki dwurzędowej. Wśród nieleśnych zbiorowisk roślinnych Tatr są 4 zespoły endemiczne (zespół boimki dwurzędowej, zespół kostrzewy pstrej, zespół kostrzewy pstrej i mietlicy alpejskiej, zespół skalnicy Wahlenberga). Trzy inne znane są jeszcze tylko z Niżnich Tatr. Flora Na terenie obszaru występuje około 3100 gatunków roślin i grzybów, w tym: około 1000 gatunków roślin naczyniowych, 650 gatunków mszaków, 554 gatunki grzybów i 870 gatunków porostów. Flora Tatr obejmuje wiele gatunków zagrożonych i rzadkich w Polsce oraz gatunków objętych ochroną prawną. Wiele z nich ma w Tatrach swoje jedyne stanowiska na terenie Polski. Tatry to także centrum endemizmu w tej części Europy; tylko wśród roślin kwiatowych stwierdzono tu występowanie 35 gatunków, zaliczanych do endemitów lub subendemitów karpackich (zachodniokarpackich i ogólnokarpackich). Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 18

Fauna Na świat zwierząt żyjących w TPN wpływają cechy klimatu i piętrowość szaty roślinnej. Charakterystyczną cechą fauny jest występowanie gatunków typowych dla gór i dalekiej północy (gatunki borealno górskie) oraz gatunków wyłącznie górskich. Fauna Tatr jest uboższa niż na niżu, a liczba gatunków maleje wraz ze wzrostem wysokości n.p.m. Stwierdzono dotychczas około 5100 gatunków. Wśród kręgowców najliczniejszą grupą są ptaki 111 gatunków lęgowych. Ssaki reprezentowane są przez 53 gatunki, gady przez 3 gatunki, płazy przez 7 gatunków i ryby przez 6 gatunków. Świat bezkręgowców jest jeszcze niedostatecznie poznany. Zidentyfikowano dotychczas około 4350 gatunków owadów, około 500 gatunków pajęczaków i 81 gatunków mięczaków. W Tatrach występuje wiele gatunków rzadkich i zagrożonych, oraz takich, które mają tu swoje jedyne lub jedne z nielicznych stanowisk w Polsce. Użytkowanie terenu Właściciele, zarządzający i użytkownicy terenu Większość obszaru (87%) stanowi własność Skarbu Państwa w zarządzie Tatrzańskiego Parku Narodowego. Niewielkie powierzchnie pozostają w zarządzie Nadl. Nowy Targ i RZGW Kraków. Część lasów to niepaństwowe tereny leśne, należące w większości do Wspólnoty Leśnej ośmiu wsi podtatrzańskich i przez nią użytkowane. Część polan reglowych jest również własnością prywatną. Zarządzającym obszarem Natura 2000 jest Dyrektor Tatrzańskiego Parku Narodowego. Leśnictwo W lasach parku narodowego, położonych na gruntach będących własnością Skarbu Państwa, w strefie ochrony ścisłej z założenia nie prowadzi się żadnych działań. Na terenie obszaru ochrony czynnej prowadzone są działania z zakresu przebudowy drzewostanów regla dolnego dla odtworzenia ich naturalnego składu oraz walki z kornikiem. W lasach na gruntach niepaństwowych prowadzona jest gospodarka leśna zgodnie z obowiązującym operatem urządzeniowym, pod nadzorem administracji parku narodowego. Utworzenie obszaru Natura 2000 nie będzie zasadniczo ograniczać gospodarowania w tych lasach, niemniej jednak operat urządzeniowy powinien zostać zweryfikowany pod kątem wymogów ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000. Rolnictwo Efektem wielowiekowego użytkowania pasterskiego obszaru jest blisko 120 polan reglowych, powstałych w miejscu wyciętych wcześniej lasów. Część tych polan jest własnością prywatną. Niektóre polany objęte są tzw. wypasem kulturowym. Użytkowanie pasterskie lub kośne - jest niezbędne dla utrzymania półnaturalnych siedlisk tych polan, stanowiących istotny wkład w bioróżnorodność obszaru. Użytkowanie turystyczne Obszar udostępniany jest bez ograniczeń ilościowych dla celów turystyki, głównie pieszej. Frekwencja wejść turystycznych na teren Tatrzańskiego Parku Narodowego kształtuje się aktualnie na poziomie około 2,5 mln rocznie, przy czym ruch turystyczny wykazuje tendencję do koncentracji w pewnych rejonach (np. rejon Morskiego Oka, Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 19

rejon Kasprowego Wierchu, Giewont, Dolina Kościeliska). Funkcjonowanie i obsługę ruchu turystycznego oraz potrzeby edukacyjne zapewniają znakowane szlaki turystyczne, schroniska górskie, miejsce biwakowe, punkty gastronomiczne, kolej linowa, ścieżki, punkty dydaktyczne, dyżurki TOPR. W obrębie parku znajdują się również drogi dojazdowe do budynków, drogi publiczne, w tym droga krajowa, oraz parkingi. Część terenu, przede wszystkim w rejonie Kasprowego Wierchu, wykorzystywana jest dla celów narciarstwa zjazdowego. Infrastruktura narciarska obejmuje trasy zjazdowe, nartostrady i pola narciarskie, wyciągi narciarskie ze stacjami. Bezpośredni wjazd na Kasprowy Wierch umożliwia narciarzom kolej linowa, o zwiększonej ostatnio przepustowości. Oprócz turystyki pieszej i narciarstwa na terenie Tatr uprawiane jest taternictwo powierzchniowe (wspinaczka) i taternictwo jaskiniowe. Wspinaczka koncentruje się w kilku udostępnionych dla tego celu dolinach. Niemniej jednak zdarzają się przypadki uprawiania tej aktywności w miejscach niedozwolonych (np. skałki reglowe). Taternictwo jaskiniowe jest teoretycznie kontrolowane przez administrację parku (wyznaczone jaskinie i limity wejść). Dla celów sportowych przeznaczone są skocznie narciarskie, boiska sportowe i trasa biathlonowa. Inne warunkowania socjoekonomiczne Tatry należą do tych szczególnych obszarów Natura 2000, które wyznaczone zostały na terenach już objętych ochroną w formie parków narodowych. Z uwagi na wysoki reżim tej formy ochrony i przynajmniej teoretyczne podporządkowanie celom ochrony przyrody wszelkiej działalności na terenie parku i jego różnych funkcji, utworzenie obszaru Natura 2000 teoretycznie nie powinno wpłynąć istotnie na dotychczasowy sposób użytkowania obszaru. W przypadku Tatr najważniejszą formą aktywności człowieka na tym obszarze, a równocześnie najważniejszym źródłem aktualnych i potencjalnych zagrożeń dla jego wartości przyrodniczych, jest turystyka (masowa i kwalifikowana). Tak więc w praktyce, zrównoważenia będzie wymagało użytkowanie turystyczne obszaru. Główne funkcje terenów znajdujących się na przedpolu Parku - powiat tatrzański - to funkcja turystyczna, usługi, leśnictwo, w mniejszym zakresie rolnictwo. Powiat liczy ponad 65 tys. mieszkańców. Osadnictwo, oprócz skupionych obszarów miasta Zakopanego i centrum Poronina, ma charakter zabudowy rozciągniętej wzdłuż dróg (dochodzącej do kilku kilometrów) oraz zabudowy rozproszonej na oddalonych od siebie polanach na południowych stokach Pogórza Gubałowskiego i Rowu Podtatrzańskiego. W powiecie istnieje 150 turystycznych obiektów z 12 000 miejscami noclegowych. Niezależnie, znaczna część zasobów mieszkaniowych miejscowej ludności przeznaczana jest na kwatery dla turystów. Główną atrakcją i celem wycieczek turystów odwiedzających powiat tatrzański są Tatry. Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 20

Strategia ochrony siedlisk przyrodniczych Zestawienie typów siedlisk przyrodniczych Tab. 1. Zasoby siedlisk przyrodniczych w obszarze Natura 2000 Tatry Kod siedliska Nazwa siedliska Powierzchnia (ha) Liczba płatów 3160 Naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne 1,5 ha min. 9 3220 Pionierska roślinność na kamieńcach i (min. 2,5 ha) (siedlisko b. żwirowiskach górskich potoków dynamiczne) 3240 Zarośla wierzbowe na kamieńcach i Zbiorowisko praktycznie nieobecne na żwirowiskach górskich potoków terenie TPN 4060 Wysokogórskie borówczyska bażynowe *4070 Zarośla kosodrzewiny (Pinetum mugo) 2256 ha całe piętro 4080 Subalpejskie zarośla wierzby lapońskiej lub śląskiej Salicetum silesiacae i Salix silesiaca- Alnus viridis 5130 Zarośla jałowca na murawach i wrzosowiskach 0,5 ha 1 6150 Wysokogórskie murawy acydofilne (Juncion trifidi) i bezwapienne wyleżyska śnieżne (Salicion herbaceae) 6170 Nawapienne murawy wysokogórskie (Seslerion ok. 1500 ha (tylko tatrae) i wyleżyska śnieżne (Arabidion podtyp-1) coeruleae) *6230 Górskie i niżowe murawy bliźniczkowe 6430 Ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) 6520 Górskie łąki konietlicowe użytkowane ekstensywnie (Polygono-Trisetion) *7110 Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą 7120 Torfowiska wysokie zdegenerowane lecz zdolne do regeneracji 7140 Torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio- Caricetea nigrae) *7220 Źródliska wapienne ze zbiorowiskami Cratoneurion commutati Min. 0,5 ha min. 8 7230 Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk 8110 Piargi i gołoborza krzemianowe 8120 Piargi i gołoborza wapienne ze zbiorowiskami Papaverion tatrici lub Arabidion alpinae *8160 Podgórskie i wyżynne rumowiska wapienne 8210 Wapienne ściany skalne ze zbiorowiskami Potentilletalia caulescentis 8220 Ściany skalne i urwiska krzemianowe ze zbiorowiskami z Androsacetalia vandellii 8310 Jaskinie nie udostępniane do zwiedzania dł. 110 km ok. 700 9110 Kwaśne buczyny (Luzulo-Fagenion) 9130 Żyzne buczyny (Dentario glandulosae-fagenion, Galio odorati-fagenion) 9140 Środkowoeuropejskie, subalpejskie i górskie lasy bukowe z jaworem oraz szczawiem Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 21

górskim 9150 Ciepłolubne buczyny storczykowe (Cephalanthero-Fagenion) *9180 Jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stromych stokach i zboczach *91E0 Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albae, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy źródliskowe) *91Q0 Reliktowe laski sosnowe (Erico-Pinion) 11,5 ha min. 15 9410 Górskie bory świerkowe (Piceion abietis) 6120 ha rozpowszechnione w całym obszarze, głównie w pasie wys. 1250-1500 m npm 9420 Górskie bory świerkowe z limbą i modrzewiem ok. 176 ha <5ha Ogólna ocena stanu i znaczenia siedlisk przyrodniczych Siedliska nieleśne 3160 Naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne. Woda zbiorników dystroficznych jest wyraźnie brunatna, o kwaśnym odczynie, i zawiera większe ilości substancji humusowych niz zbiorniki oligotroficzne. Gatunki typowe dla siedliska Potamogeton natans, Callitriche cophocarpa, C. hammulata, Typha latifolia, Menyanthes trifoliata, Scheuchzeria palustris, Calligeron richardsonii, Sparganium affine, Gonyostomum semen, Tabellaria flocculosa, Cryptomonas ssp., Staurodesmus dejectus. Zbiorniki dystroficzne tworzą jeden układ z otaczającymi je płem mszarnym i torfowiskami. Dystroficzne zbiorniki wodne są siedliskiem wyjątkowo rzadkim w Karpatach, warunkowanym specyficznymi warunkami edaficznymi, znanym z trzech stanowisk w Gorcach i właśnie w Tatrach (Toporowe Stawy, Wyżni i Niżni), stąd znaczenie obszaru w skali regionu alpejskiego dla zachowania tego typu siedliska. Zagrożenia: tylko naturalne procesy (bardzo powolne wypłycanie) 3220 Pionierska roślinność na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków. Siedlisko w Tatrach zajmuje bardzo małe powierzchnie - jedyne znaczące jego stanowisko znajduje się nad Rybim Potokiem i w górnym (granicznym) odcinku Białki. Na pozostałych potokach, zwłaszcza na Siwej Wodzie (potencjalnie 2 co do wielkości miejsce występowania tego siedliska w TPN), siedlisko wykształca się tylko na b. małych powierzchniach, co wynika ze zbyt dużego spadku i braku miejsca do tworzenia się kamieńców (stromych stoków). Są one obecne nieco niżej, na Siwej Wodzie np. tuż poniżej granic obszaru Natura 2000. Na pozostałych potokach kamieńce także są obecne, nie wyodrębniają się jednak w postaci wyraźnych, stałych powierzchni. Kamieńce są odnawiane w wyniku gwałtownych wezbrań wody, kiedy transportowany jest materiał skalny w dół biegu potoków. Wezbrania te umożliwiają także przenoszenie gatunków z wyższych partii Tatr. Zagrożenia: brak 4060 Wysokogórskie borówczyska bażynowe (Empetro-Vaccinietum). Naturalne formacje niskich krzewinek w piętrze alpejskim i subalpejskim, utworzone głównie przez gatunki z rodziny wrzosowatych (borówki, bażyna), a także dębik ośmiopłatkowy, Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 22

karłowate jałowce i inne niskie krzewy i krzewinki. Płaty tych formacji rozwijają się w miejscach o skrajnych warunkach mikrosiedliskowych (strome, kwaśne podłoże skalne, skraj murszejących górskich torfowisk, na których krzewinki wygrywają konkurencję z innych zdrewniałymi roślinami - kosówką, wierzbami). Definicji siedliska 4060, wyraźnie odpowiada jedno ze zbiorowisk wysokogórskich. Jest to borówczysko bażynowe Empetro-Vaccinietum. Dominują w nim krzewinki bażyna obupłciowa Empetrum hermaphroditum, borówka halna Vaccinium gaultherioides, czarna V. myrtillus i brusznica V. vitis-idaea, a w dolnej warstwie obficie występują mszaki i krzaczkowate porosty. Borówczyska bażynowe tworzą mozaikę niewielkich płatów przeplatających się z innymi subalpejskimi i alpejskimi zbiorowiskami subalpejskimi (m.in. zaroślami kosodrzewiny, murawami alpejskimi). Związane są często z murszejącymi torfowiskami, lub też występują na skalistym, eksponowanym podłożu, w miejscach eksponowanych na wiatr, ale bez długotrwale zalegającej pokrywy śnieżnej. Zagrożenia: Mechaniczne zniszczenie płatów, zarówno z przyczyn antropogenicznych (presja turystyczna- wydeptywanie, narciarstwo zjazdowe i snowboarding przy cienkiej pokrywie śnieżnej); oddziaływania naturalne: powstawanie kamienisto-błotnych potoków.!4070 Zarośla kosodrzewiny. Najbardziej typowa formacja roślinna piętra subalpejskiego. Tatry są najważniejszą ostoją tego siedliska w Polsce. Zwarte płaty kosówki, występujące na wysokości 1500-1800 m n.p.m, tworzą naturalne przejście między borami świerkowymi regla górnego a murawami wysokogórskimi, które stanowią charakterystyczny składnik krajobrazu wysokich gór. W dolnej części piętra subalpejskiego zarośla kosodrzewiny przemieszane są z biogrupami świerków. W miejscach lawiniastych i na skałach zarośla kosodrzewiny występują też na wysokości górnego regla. Górną warstwę roślinności tworzy krzewiasta sosna kosa kosodrzewina Pinus mugo o charakterystycznym, krzywulcowym pokroju i elastycznych, odpornych na zniszczenia mechaniczne gałęziach. Inne krzewy (np. jarzębina, wierzba śląska, porzeczka skalna, brzoza) występują na ogół w niewielkiej domieszce. Zarośla kosodrzewiny tworzą się zarówno na podłożu wapiennym, jak i krystalicznym. W zależności od podłoża runo ma odmienny charakter odmiana żyźniejsza charakteryzuje się większym udziałem gatunków ziołoroślowych, natomiast uboższa - borowych. Zagrożenia: Lokalnie silne przekształcenia płatów kosodrzewiny: w rejonie Hali Gąsienicowej i Hali Goryczkowej w wyniku użytkowania narciarskiego; w bezpośredniej bliskości schronisk położonych ponad górną granicą lasu (Pięć Stawów, Morskie Oko). Bezpośrednie niszczenie pędów kosówki wzdłuż szlaków turystycznych (przycinanie kosówki w celu utrzymania szlaku, mechaniczne zniszczenie pędów, wydeptywanie). Strefa oddziaływania turystyki pieszej jest jednak nie większa niż 5-10 m po obu stronach szlaku, co daje stosunkowe niewielką powierzchnią w porównaniu do całej powierzchni zajmowanej przez kosodrzewinę w Tatrach. Najpoważniejszym zagrożeniem dla zarośli kosodrzewiny w Tatrach jest zwiększanie presji związanej z narciarstwem w rejonie Kasprowego Wierchu. 4080 Subalpejskie zarośla wierzbowe wierzby lapońskiej lub śląskiej (Salicetum lapponum, Salicetum silesiacae). W skład siedliska wchodzą płaty niskich zarośli w piętrze subalpejskim, zdominowanych w Tatrach przez wierzbę śląską. Wykształcają się one na skalistym, często stromym i dość kwaśnym (lub z niewielką ilością węglanu wapnia) podłożu, na wysokości od ok. 1200 do ponad 1600 m n.p.m. Są to zarośla Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 23