EUGENIUSZ PUGACEWICZ Północnopodlaskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, 17-230 Białowieża, ul. Kolejowa-Wejmutka Awifauna lęgowa Bagna Wizna Bagno Wizna stanowi najbardziej na południe wysuniętą część Kotliny Biebrzańskiej, mezoregionu fizycznogeograficznego wchodzącego w skład makroregionu Niziny Północnopodlaskiej (Kondracki 1981). Od południowego basenu Biebrzy oddziela je koryto Narwi. Jego powierzchnia wynosi ok. 177 km 2 (ryc. 1). Pierwszych danych na temat ptaków lęgowych Bagna Wizna dostarczyli Dyrcz i in. (1972, 1984, 1985), Domaszewicz, Lewartowski (1973) i Romanowski (1982). Nieliczne informacje z lat 70. i początku lat 80. minionego stulecia zawiera również książka Tomiałojcia (1990). Po dłuższej przerwie, dalsze badania awifauny tego terenu zostały podjęte pod koniec lat 80. i w pierwszej połowie lat 90. (Lewartowski, Ruprecht 1990, Grużewska i in. 1992, Zub, Schaffer 1994, Górski 1997, Górski, Nowakowski 1998). Fragmentaryczne dane z ostatniego okresu zawierają również doroczne raporty Komisji Faunistycznej (1991, 1994a, 1995, 1996, 1997, 1998, 2000). W niniejszym opracowaniu podjęto próbę podsumowania aktualnej wiedzy o awifaunie lęgowej Bagna Wizna. Opis sporządzono w oparciu o wyniki własnych badań (Pugacewicz 1998a) oraz publikowane i niepublikowane dane innych osób. Przedstawiono tu skład gatunkowy awifauny zamieszkującej ten obszar w latach 1971-2000 oraz omówiono liczebność i rozmieszczenie poszczególnych gatunków. Teren badań. Kotlina Bagna Wizna powstała w okresie zlodowacenia środkowopolskiego (Kondracki 1972). Za wyjąt- 17
kiem części północno-wschodniej, gdzie znajduje się duża mineralna wyspa, stanowi ona rozległą płaską równinę, którą miejscami urozmaicają różnej wielkości mineralne wzniesienia (tzw. grądy). Teren wznosi się na wysokość 96-124 m n.p.m. Pod względem hydrologicznym Bagno Wizna dzieli się na dwie główne części: madową, kształtowaną przez wody zalewowe Narwi, oraz torfowiskową, która została ukształtowana w warunkach silnego podsiąkania wód podziemnych napływających do kotliny z otaczających ją wysoczyzn (Dembek i in. 1998). Dolina madowa zajmuje północną część omawianego terenu. Jej szerokość wynosi 1-2,5 km, a powierzchnia ok. 35 km. Poniżej ujścia Biebrzy ma ona charakter naturalny. Powyżej ujścia Biebrzy koryto zostało uregulowane. Cała dolina ma 2 dowa jest regularnie zalewana wodami Narwi. Cechuje się mozaikowym układem niewysokich aluwialnych wzniesień i różnej głębokości obniżeń zajętych przez starorzecza i długotrwałe zastoiska wodne oraz okresowe rozlewiska rzeczne. Narew na badanym odcinku ma długość 40 km, szerokość 30-150 m, a jej średni spadek wynosi 0,1 m na lkm biegu. Prawie cała dolina madowa jest wykorzystywana rolniczo, jako łąki kośne i pastwiska. W części północno-wschodniej oddziela ją od torfowiska taras ponadzalewowy. Torfowiska niskie zajmują ok. 70% powierzchni Bagna Wizna. Główny ich kompleks, o miąższości torfów dochodzącej do 6,5 m, zajmuje 89 km (Dembek i in. 1998). Na początku lat 2 60. ubiegłego wieku został on w całości zmeliorowany. System odwadniający składa się z 4 równoleżnikowych odprowadzalników, uchodzących do nich co 500 m południkowych rowów zbiorczych, które przyjmują wody z rowów podstawowych o rozstawie 150-200 m. Zachodnia część torfowiska leży w zasięgu regularnych wylewów Narwi i ma charakter łęgu zastoiskowego; pozostała część nie jest zalewana. Większość łąk torfowych jest regularnie użytkowana, jednak lokalnie, w szczególności na obrzeżach strefy zalewowej, występują różnej wielkości płaty nieużytków łąkowych, na których odtworzyła się lub zaczęła się odtwarzać kępkowa struktura roślinności, właściwa dla tego terenu przed melioracją. Rye. 1. Teren badań. 1 - powierzchnie krajobrazowe, 2 - osiedla, 3 - lasy, 4 - drogi, 5- rzeki, 6 - rowy, 7 - granica terenu badań - Study area. 1- landscape sites, 2 - settlements, 3 - forests, 4 - roads, 5 - rivers, 6 - ditches, 7 - boundary of the study area 19
We wschodniej części Bagna Wizna, koło wsi Maliszewo-Łynki, znajduje się nieduże Jezioro Maliszewskie (85 ha). Około połowę jego powierzchni pokrywa pływające na osadach gytii pło torfowe, które jest w znacznym stopniu porośnięte szuwarem trzcinowym. Średnia głębokość jeziora wynosi 0,8 m (Dembek i in. 1998). Lokalnie, głównie na obrzeżach Bagna Wizna, znajdują się stare torfianki, a koło Ożarów małe stawy rybne. Lasy pokrywają około 20% powierzchni Bagna Wizna. Są one silnie rozdrobnione. Dominują w nich drzewostany olszowe i brzozowe, a sosnowe występują głównie w części północno-wschodniej. Przeważają drzewostany w wieku poniżej 50 lat. Najwięcej starodrzewi powyżej 80 lat znajduje się w Olszynie Pniewskiej przy południowo-zachodniej granicy terenu badań. Część lasów jest chroniona w trzech częściowych rezerwatach przyrody: Wielki Dział" w Olszynie Pniewskiej oraz Bagno Wizna I" i Bagno Wizna II" w okolicach Grądów-Woniecka. Tereny zabudowane zajmują powierzchnię ok. 115 ha. Przeciętne zaludnienie wynosi około 7 osób na lkm. Pola uprawne znajdują się głównie na wyspie mineralnej w części północ 2 no-wschodniej. Charakterystyka krajobrazowych powierzchni próbnych. Grądy" (GR, 504 ha) - zmeliorowane torfowisko poza strefą zalewów rzecznych. Dominowały zbiorowiska trawiaste, miejscami z domieszką luźnokępkowych turzyc. Łąki użytkowane zajmowały 92% powierzchni. Obrzeża rowów zbiorczych i 45% rowów podstawowych porośnięte gęstymi łanami pokrzyw i roślin baldaszkowych, a w części południowej także wąskimi pasami trzcin. Wzdłuż odprowadzalnika i wszystkich rowów zbiorczych pasowe zadrzewienia (olsza, topola, świerk i brzoza) w wieku ok. 35 lat, o łącznej powierzchni ok. 15 ha. Bronowo" (BR, 565 ha) - zmeliorowane torfowisko na pograniczu strefy zalewowej. W 1998 r. około 40% obszaru zalały wody Narwi, które z łąk spłynęły zupełnie po 20 maja. W części niezalewanej dominowały zbiorowiska trawiasto-turzycowe, na pograniczu strefy zalewowej - ziołoroślowe i ziołoroślowo-turzycowe, a wewnątrz tej strefy wysokie szuwary turzycowe i mannowe, miejscami z domieszką mozgi. Łąki użytkowane zajmowały około 70% powierzchni. Większość rowów była w różnym stopniu zarośnięta; poza strefą zalewową pokrzywami i roślinami baldaszkowymi, a w obrębie tej strefy przeważnie trzcinami. Wzdłuż 4 rowów zbiorczych w części wschodniej występowały pasowe zadrzewienia (głównie olsza z domieszką brzozy, topoli i wierzb) w wieku ok. 25 lat, o łącznej powierzchni ok. 7 ha. 20
Krzewo" (KR, 632 ha) - dolina madowa z dość licznymi zadrzewieniami. W całości leżała w obrębie strefy zalewowej Narwi. Poza doliną madową obejmowała przylegające do niej fragmenty torfowisk. Na aluwialnych wzniesieniach dominowała roślinność trawiasta i ziołoroślowa. Okresowo zalewane obniżenia porastały szuwary turzycowe, mannowe i mózgowe. Starorzecza i zastoiska wodne, o łącznej powierzchni ok. 26 ha, w różnym stopniu zarośnięte były szuwarami wielkoturzycowymi, trzcinowymi i oczeretowymi. Rzeka w granicach powierzchni miała 8,7 km długości, płynęła silnie meandrującym korytem o szerokości 30-80 m i zajmowała ok. 39 ha. Na długich odcinkach jej brzegi porastały zadrzewienia wierzbowe w różnym wieku. Małe zadrzewienia liściaste i pojedyncze drzewa oraz nieduże zakrzewienia występowały również w innych częściach powierzchni. Łącznie pokrywały one około 23 ha. Większość obszaru, za wyjątkiem torfowiska w części północno-zachodniej o powierzchni około 20 ha, użytkuje się jako łąki kośne i pastwiska. Pulwy" (PU, 566 ha) - dolina madowa o małej ilości zadrzewień. W całości leżała w obrębie strefy zalewowej Narwi. Obejmowała wyłącznie dolinę madową, graniczącą od zachodu z krawędzią wysoczyzny, a od wschodu z tarasem ponadzalewowym. Rzeźba dna doliny i ogólny charakter roślinności były podobne do opisanego na powierzchni KR, ale nie występowały tutaj zupełnie szuwary trzcinowe. Starorzecza i zastoiska wodne zajmowały około 55 ha. Rzeka w granicach powierzchni miała 4,6 km długości, płynęła dość słabo meandrującym korytem o szerokości 30-140 m i zajmowała około 28 ha. Zadrzewienia, o łącznej powierzchni około 10 ha, budowane głównie przez wierzby w wieku poniżej 25 lat, występowały głównie w części północnej i wzdłuż wschodniej granicy. Cała dostępna część doliny użytkowana jako pastwiska i łąki. Materiał i metody. Wstępne obserwacje przeprowadzono na Bagnie Wizna w latach 1990-1993 i 1995. Podstawowy materiał do tego opracowania zebrano podczas badań wykonanych w latach 1998 i 2000. W 1998 r. objęto nimi większość obszaru Bagna Wizna (ok. 145 km ), poza tarasem zalewowym Narwi 2 powyżej mostu w Rusi oraz wyspą mineralną w części północno-wschodniej. Pozostałą część skontrolowano w 2000 r. Charakterystykę awifauny uzupełniono o nieliczne dane publikowane oraz materiały niepublikowane udostępnione przez osoby prowadzące na tym terenie eksploracje ornitologiczne. 21
Tab. 1. Skład gatunkowy, liczebność i rozmieszczenie awifauny lęgowej Bagna Wizna w latach 1971-2000. (+) - gatunki stwierdzone poza latami 1998-2000. KL- kategoria lęgowości wg PAO (1986): A - gniazdowanie możliwe, B - gn. prawdopodobne, C - gn. pewne. MOL - metoda oceny liczebności: I -inwentaryzacja, E - ekstrapolacja, S-szacowanie. NL-2-17 par, SL - 18-177 par, L- 178-1770 par, BL-ponad 1770 par. TN - torfowisko niezalewane, TZ - torfowisko zalewane, DM - dolina madowa, JM - Jez. Maliszewskie, LS - lasy powyżej 5 ha, IN - inne (środowiska otwarte tarasu ponadzalewowego i grądów, osiedla ludzkie, torfianki), * - łącznie z obrzeżami Bagna Wizna - Species composition, number and distribution of the Wizna Bagno marsh avifaune in 1971-2000. (+) - species recorded outside the years 1998-2000. KL - breeding category according to PAO (1986): A - possible nesting, B - probable nesting, C - sure nesting. MOL - method of number estimation: I - catalouging, E - extrapolation, S - estimation. NL - 2-17 pairs, SL - 18-177 pairs, L - 178-1770, BL - over 1770 pairs. TN - non-flooded peatbog, TZ - flooded peatbog, DM - alluvial soil valley, JM - the Maliszewskie Lake, LS - forests over 5 ha, IN - other (open environments of high, not inundated terrace and deciduous forest, settlements, peat-holes), * - together with fringes of the Wizna Bagno marsh Gatunek - Species KL MOL Liczebność Środowisko w latach - Environment 1998-2000 - Number in 1998-2000 TN TZ DM JM LS IN 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Tachybaptus ruficollis C I 7 - - 86% - - + Podiceps cństatus C I 6-9 - - 100% - - - Podiceps grisegena C I 2 - - 100% - - - Podiceps nigricollis C I 36-38 - - 100% - - - Botaurus stellaris B I 5 - + + + - -
Ixobrychus minutus B (+) - - (+) - - Nycticorax nycticorcuc C (+) - - (+) - - Árdea cinerea C I 1-100% - - - Ciconia nigra C I 3 - - - - 100% Ciconia ciconia C I 136* + + + + + Cygnus olor C I 32 - + 84% + - Anser anser C (+) - - - (+) - Anas penelope A I 0-6 - - 100% - - Anas strepera C I 42-45 - - 100% - - Anas crecca C I 10-12 - - 91% - + Anas platyrhynchos c I+E 600-750 + + + + + Anas acuta c I 12-14 - - 100% - - Anas querquedula c I 320-400 - + 85% - - Anas clypeata c I 95-120 - + 92% - - Aythya ferina c I 30-50 - - 100% - Aythya nyroca c (+) - - (+) - - Aythya fuligula c I 50-60 - - 100% - - Pernis apivorus c I 3 - - - - 100% Milvus migrans B ( ) + - - - - (+)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Milvus milvus B I 0-1 - - - - 100% - Haliaeetus albicilla C I 2 - - - - 100% - Circaetus gallicus A I 0-1 - - - - 100% - Circus aeruginosus C I 27-28 - + + + - + Circus cyaneus B ( + ) - (+) - - - - Circus pygargus C I 29-30 + + (+) + - + Accipiter gentilis C I 4-5 - - - - 100% - Accipiter nisus c I 6 - - - - 100% - Buteo buteo c I 69-70 + + + + 85% + Aquila pomarina c I 5-6 - - - - 100% - Falco tinnunculus c I 3 - ( + ) 100% - - - Falco subbuteo c I 2 - - - - 100% - Tetrao tetrix B (+) (+) - - - ( + ) Perdix perdix C S SL + - + - - + Coturnix coturnix B E 100-120 77% - + - - + Phasianus colchicus C I 20-30 + + + - - + Rallus aquaticus B I 50-65 - + + + - + Porzana porzana B I 45-60 - + 79% (+) - - Forzaría parva B I 1-2 - - - 100% - - Crex crex C E 700-800 + + + - - +
Gallínula chloropus B I 11 - - 100% - - Fúlica otra C I 42-50 - + 89% (+) - Grus grus C I 19-20 - + - + 90% Recuruirostra avosetta C (+) - - - - Charadñus dubius C I 9 - - 100% - - Charadñus hiaticula C I 37-39 - - 100% - - Vanellus vanellus C I 1000-1050 + + 94% + - Calidris alpina C I 2 - - 100% - - Philomachus pugnax C I 15-18 - - 100% - - Gallinago gallinago C I+E 300-350 - + 62% + + Gallinago media C I 67 - + 93% - - Scolopax rusticóla B S SL - - - - 100% Limosa limosa C I 530-550 + + 91% - - Numenius arquata C I 30-31 + + + - - Tringa totanus C I 350-355 - + 92% - - Tringa stagnatilis C I 4-5 - - 100% - - Tringa ochropus B I 2-3 - - - - 100% Actitis hypoleucos B I 4-5 - - 100% - - Larus minutus C (+) - - (+) - - Larus ridibundus C I+E 4200 - - 100% ( ) + -
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Larus canus C ( + ) - - ( + ) - - - Sterna hirundo C I 53-55 - - 100% - - Sterna albifrons C I 28 - - 100% - - - Chlidonias hybridus C I 106 - - 100% - - - Chlidonias niger C I 175-180 - - 100% - - - Chlidonias leucopterus C I 46-51 - 1+) 100% - - - Columbia livia f. urbana C S SL - - - - - 100% Columba palumbus c E+S L + - + + + + Streptopelia decaocto B I NL - - - - - 100% Streptopelia turtur B S SL - - - - 100% - Cuculus canorus B E+S SL + + + + + + Tyto alba B I NL - - - - - 100% Bubo bübo C I 2-3 - - - - 100% - Strix aluco B S NL - - - - + + Asió otus B s NL - - - - + + Asió flammeus C I 1 (+) + - - - - Capńmulgus europaeus B s NL - - - - 100% - Apus apus C s SL - - - - - 100% Alcedo atthis C I 3 - - 100% - - -
Merops apiaster C I 0-1 - - - - - 100% Coradas garrulus B (+) - - - - - Upupa epops C I 30-40 - - + - + + Jynx torquüla C S SL - - + - + + Picus canus B I 1 - - - - 100% - Picus viridis C I 10-15 - - + - + - Dryocopus martius C I 12-15 - - - - 100% - Dendrocopos major C S SL + - + - + - Dendrocopos medius C I 10 - - - - 100% - Dendrocopos leucotos B I 1 - - - - 100% - Dendrocopos minor C I 40-45 + + + - 82% - Lullula arbórea B I SL - - - - + + Alauda arvensis C E 5000-6000 + + + - - + Riparia riparia C I 550-600 - - 90% - - + Hirundo rustica C S L - - + - - + Delichon urbica C S L - - + - - + Anthus campestris B I NL - - - - - 100% Anthus trivialis C S L + - + + + + Anthus pratensis C E 1200-1400 70% + + + - +
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Motacilla flava C E 1500-1800 + + 77% - - + Motacilla alba C S SL - - + - - + Troglodytes troglodytes C S SL - - - - 100% - Prunella modularis B S L - - + + + - Brithacus rubecula C S L/BL + - + - + + Luscinia luscinia C E+I 650-750 + - + + + + Luscinia svecica B I 9 - - (+) - + + Phoenicurus ochruros B S SL - - - - - 100% Phoenicurus phoenicurus B I NL - - - - + + Saxicola rubetra C E 1300-1400 80% + + + - + Oenanthe oenanthe C I 4-6 - - - - - 100% Turdus merula C S+E L + + + + + - Turdus pilaris C E+I 700-800 65% + + - + + Turdus philomelos C S+E L + - + + + - Turdus iliacus C I 10 - - - - 100% - Turdus viscivorus C I 8-10 - - - - 100% - Locustella naevia C E+I 160-220 55% + + + - + Locustella fluviatilis C E+I 350-400 + + + - + - Locustella luscinioides C I 56-65 - + + + - -
Acrocephalus paludicola C I 50-60 - 100% (+) - - Acrocephalus schoenobaenus C E 1800-2000 + + + + - Acrocephalus palustris C E 3100-3400 85% + + + + Acrocephalus scirpaceus C I 100-120 - + + + - Acrocephalus C I 60-65 - + 70% + - arundinaceus Hippolais icteñna C S+E L + + + + Sylvia nisoria C E+I 250-300 60% - + - + Syluia curruca C E+I L + - + - + Sylvia communis c E 1100-1400 60% + + + + Sylvia borin c S+E L + - + + + Sylvia atricapilla c S+E L + - + - + Phylloscopus sibilatrix c S L - - - - 100«Phylloscopus collybita c S L + - + - + Phylloscopus trochilus c S L - - + + + Regulus regulus B s SL - - - - 100 Muscícapa striata C s SL + - + - + Ficedula hypoleuca B s NL - - - - 100 Ficedula parva B I 1 - - - - 100 Panurus biarmicus C I 10-11 - - - 100% -
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Aegithalos caudatus C s SL - - - - 100% - Parus palustris C s SL - - - - + + Parus montanus C s L + - + + + - Parus cristatus B s SL - - - - 100% - Parus ater B s SL - - - - 100% - Parus caeruleus C S+E L + - + - + + Parus major C S+E L + - + - + + Sitta europaea C S+I SL - - - - 100% - Certhia familiaris c S SL - - - - 100% - Remiz pendulinus c I 85-95 - + 78% + + + Oriolus oriolus c S+E L + + + - + + Lanius collurio c E+I 400-450 65% + + - + + Lanius minor c ( ) + - - - - - Lanius excubitor c I 9-10 + - + - + + Garrulus glandarius c S SL - - - - 100% - Pica pica c I+E 140-180 + + + + - + Corvus monedula c S SL - - - - -.100% Corvus frugilegus c I 50 - - - - - 100% Corvus corone c I 100-120 + + 73% - + +
Corvus corax C I 11 + - + - + - Sturnus vulgaris c S L + - + - + + Passer domesticus c s L - - - - - 100% Passer montarais c s L - - + - - + Fringüla coelebs c S+E BL + + + + + + Serinus serinus B I 2 - - - - - 100% Carduelis chloris C S+E L + - + - + + Carduelis carduelis C S+E L + - + - + Carduelis spinus B I NL - - - - 100% - Carduelis cannabina C S+E L + + + - + + Loxia curvirostra C I 1 - - - - 100% - Carpodacus erythrinus C E+I 230-300 + + + + + + Pyrrhula pyrrhula C S SL - - - - 100% - Coccothraustes coccothraustes C S SL - - + - + + Emberiza citrinella C S+E BL + - + + + + Emberiza hortulana B S NL - - - - - 100% Emberiza schoeniclus C E 1800-2000 + + + + + + Miliaria calandra C I 2 - - - - - 100% Liczba gatunków - Number of species 177 56 53 113 44 91 81
W 1998 r. badania trwały od trzeciej dekady marca do pierwszej dekady lipca, a w 2000 r. od drugiej dekady maja do końca czerwca. W tym okresie na całym obszarze wykonano inwentaryzację wybranych gatunków, badania ilościowe całych zgrupowań awifauny, a także zebrano wyrywkowe dane na temat pozostałych gatunków. Inwentaryzacją objęto większość gatunków wodno-błotnych, ptaki drapieżne i wybrane gatunki z innych grup ekologicznych. Liczebność ptaków wodno-błotnych ustalono zgodnie z zaleceniami Borowiec i in. (1981). Pozostałe gatunki zinwentaryzowano podczas 2-4 kontroli całego terenu, przy czym 3-4 kontrole przeprowadzono w środowiskach o bogatszej awifaunie, czyli w dolinie madowej, na zalewanych torfowiskach i Jez. Maliszewskim oraz w starszych lasach. Na pozostałym obszarze, obejmującym głównie zmeliorowane łąki torfowe, wykonano tylko dwie kontrole. Spostrzeżenia terenowe notowano na mapach topograficznych w skali 1:25 000 i 1:10 000. Na powierzchniach krajobrazowych wykonano po 6 liczeń podstawowych, które trwały 1-3 dni, oraz po 2-3 szybkie" liczenia wieczorno-nocne w maju. Na 1 km powierzchni przypadało przeciętnie 15,5 h obserwacji (zakres 14,2-18,7 h/km ). 2 2 Na całych powierzchniach regularnie kartowano wszystkie gatunki terytorialne, za wyjątkiem skowronka Alauda aruensis na powierzchniach GR i BR. Na tych powierzchniach, wobec małego zróżnicowania krajobrazu, przeciętne zagęszczenie tego ptaka ustalono na mniejszych ich wycinkach (105 ha na pow. BR i 70 ha na pow. GR) na podstawie jednorazowych liczeń wykonanych na przełomie kwietnia i maja, kiedy aktywność głosowa samców jest największa. Umożliwia ona wykrycie ok. 90% ptaków (dane własne niepubl.), co uwzględniono przy formułowaniu ocen liczebności. W odniesieniu do wszystkich gatunków terytorialnych za zajęte rewiry uznano tylko te, w których gniazdowanie było co najmniej prawdopodobne według kryteriów Polskiego Atlasu Ornitologicznego (1986). Liczebność większości gatunków nieterytorialnych oceniano w oparciu o zalecenia Borowiec i in. (1981). Liczebność brzegówki Ripańa ńpańa ustalono na podstawie cenzusów wykonanych w 10 koloniach, w których w pierwszej połowie czerwca stwierdzono średnio ok. 45% zajętych norek. Wartość tę przyjęto za wskaźnik dla całej lokalnej populacji. Rezultatem przeprowadzonych badań było zebranie zróżnicowanego materiału, który pozwalał na opracowanie ocen liczebności o różnym stopniu dokładności w przypadku poszczególnych gatunków. Przyjęto trzy metody ustalania ocen li- 32
czebności: 1) w oparciu o wyniki inwentaryzacji sporządzono oceny liczebności tych gatunków, które były rejestrowane na całym obszarze. 2) w drodze ekstrapolacji wskaźników zagęszczeń stwierdzonych na powierzchniach krajobrazowych oceniono liczebność gatunków licznych, które występowały wyłącznie lub w większości w krajobrazie otwartym. 3) metodą zgrubnego" szacowania, na podstawie wyrywkowych danych z całego terenu, określono liczebność pozostałych gatunków, które gniazdowały głównie w lasach i osiedlach ludzkich. Zastosowano tu zobiektywizowaną skalę liczebności (Tomiałojć 1971). W przypadku niektórych eurytopowych gatunków zastosowano kombinację różnych metod. Wyniki W tabeli 1 wymieniono wszystkie gatunki ptaków, których gniazdowanie na Bagnie Wizna, według kryteriów Polskiego Atlasu Ornitologicznego (1986), było pewne, prawdopodobne bądź możliwe w latach 1971-2000. Dla wszystkich gatunków gniazdujących w latach 1998-2000 podano liczbowe lub słowne oceny liczebności. Jeśli pozwalały na to zebrane dane ilościowe, wskazano te środowiska, w których w tych sezonach stwierdzono ponad połowę populacji. W tekście omówiono wyłącznie gatunki wymagające komentarza. Dane ilościowe z powierzchni krajobrazowych zestawiono w tabeli 2. Bączek Ixobrychus minutus. W lipcu 1973 stwierdzono pojedyncze osobniki nad Narwią (Domaszewicz, Lewartowski 1973), co sugeruje dawniejsze gniazdowanie bączka na tym terenie. Ślepowron Nycticorcuc nycticorcuc. W 1979 r. znaleziono kolonię 9 gniazd w nadrzecznych zakrzewieniach wierzbowych koło Krzewa (Romanowski 1982). Gęgawa Anser anser. Gniazdowanie stwierdzono tylko w 1992 r. na J. Maliszewskim, gdzie na początku lipca obserwowano rodzinę. Świstun Anas penelope. Ptaki, których zachowanie wskazywało na możliwość gniazdowania odnotowano w południowej części pow. PU (4 pary od początku maja do końca czerwca) oraz pod Krzewem i Lisnem (pojedyncze samce w połowie maja, powracające do miejsc, z których zostały wypłoszone). Według Komisji Faunistycznej gniazdowanie świstuna na Bagnie Wizna w 1998 r. było niepewne. Jednak fakt położenia tego terenu pomiędzy południowym basenem Biebrzy i przełomową doliną 33
Tab. 2. Liczba rewirów lub par lęgowych ptaków na powierzchniach próbnych badanych w 1998 r. - Number of territories or breeding pairs in plots checked in 1998 Nazwa powierzchni - Name of area Gatunek - Species Grądy Bronowo Krzewo Pulwy (504 ha) (565 ha) (632 ha) (566 ha) 1 2 3 4 5 Tachybaptus ruficollis - - - 3 Podiceps cristatus - - 2-3 4-6 Podiceps grisegena - - - 2 Podiceps nigricollis - - - 35-37 Botaurus stellaris - - 1 - Árdea cinérea - 1 - - Cygnus olor - 1 8 9 Anas penelope - - 0-1 0-4 Anas strepera - - 14-16 14-15 Anas crecca - - 3 5-6 Anas platyrhynchos 7-9 14 94-104 75-80 Anas acuta - - 2 8-9 Anas querquedula - 15-17 79-82 90-95 Anas clypeata - 2 9 60-65 Aythya ferina - - 10-15 12-15 Aythya fuligula - - 10-11 25-30 Circus aeruginosus - 2 6,5 - Circus pygargus - 2 - - Buteo buteo 3,5 - - - Falco tinnunculus - - - 1 Perdix perdix - - - 2 Coturnix coturnix 5-6 8 - - Phasianus colchicus - - 7 - Rallus aquaticus - 2 1 5 Porzana porzana - 12-13 3-4 14-15 Crex crex 25 52 35 8 34
1 2 3 4 5 Gallínula chloropus - - 3 3 Fúlica atra - 1 7 15-17 Grus grus - 1 - - Charadrius dubius - - 3 1 Charadrius hiaticula - - 3 20-21 Vanellus vanellus - 10 155-161 240-247 Calidris alpina - - - 2 Philomachus pugnax - - 2 12-13 Gallinago gallinago - 23-25 39-40 45-47 Gallinago media - 2 18 29 Limosa limosa 3-4 5 31-33 184-190 Numenius arquata 5,5 5 1 - Tringa totanus - 1 29 95-98 Tringa stagnatilis - - - 3 Actitis hypoleucos - - 1 1 Larus ridibundus - - 2 4200 Sterna hirundo - - 5 38 Stema albifrons - - 1 13 Chlidonias hybridus - - - 106 Chlidonias niger - - 32 75-80 Chlidonias leucopterus - - - 35-40 Columba palumbus 9-11-12 2 Cuculus canorus 1 1 2 0,5 Asió flammeus - 1 - - Alcedo atthis - - 1 - Jynx torquilla - - - 0,5 Dendrocopos major 0,5 - - - Dendrocopos minor - 0,5 1 1 Alauda arvensis 223-245 243-270 172-174 140-142 Riparia riparia - - 363 75-80 Delichon urbica - - - 19 35
1 2 3 4 5 Anthus trivialis 7-8 1-1,5 Anthus pratensis 34 167-169 7 - Motacilla flava 1 76-78 207-209 202-204 Motacilla alba - - 4 3 Prunella modularis - - 1 - Erithacus rubecula 1 - - 1 Luscinia luscinia 18 1 27 14-15 Saxícola rubetra 71-72 57-59 3 7 Turdus merula 11 1 6 - Turdus pilaris 33-35 7-9 17-18 7-9 Turdus philomelos 12-2 - Locustella naevia 4-6 16-20 7 - Locustella fluviatilis 11-12 1 - - Locustella luscinioides - 3 7 9 Acrocephalus paludicola - 25 - - Acrocephalus schoenobaenus 1 185-186 217-218 168-169 Acrocephalus palustris 181-183 71,5 57-60 23 Acrocephalus scirpaceus - 1-3 28 2 Acrocephalus arundinaceus - 1 19-20 4-5 Hippolais icterina 34,5 5 7 4-5 Sylvia nisoria 14 3,5 5 5 Sylvia curruca 8-10 0,5 8 2,5 Sylvia communis 52-53 31 48-50 30 Sylvia borin 15,5-16,5-9 7 Sylvia atricapilla - - 3,5 - Phylloscopus collybita 0-1 - 4 1 Phylloscopus trochilus - - 5 12 Muscícapa striata 1-1 - Parus montanus - - 6 1 36
1 2 3 4 5 Parus caeruleus 1,5-2 3 Parus major 6-7 0,5 3 3 Remiz pendulinus - 1 17 4-5 Oriolus oriolus 7 2 4 0,5 Lanius collurio 16 15 7-8 6 Pica pica 2 0,5 19,5-21,5 7 Corvus corone 8 3 21 2 Corvus corax 1 - - - Sturnus vulgaris 1 - - 3 Fringilla coelebs 65-66 12 10,5 5 Carduelis chloris 13-2 - Carduelis carduelis 24-26 1 1 1 Carduelis cannabina - 1 19-20 2 Carpodacus erythrinus 2 18 34-35 6 Coccothraustes coccothraustes - - 1 - Emberiza citrinella 62-63 9 3 6 Emberiza schoeniclus 5-6 155-158 197-198 160-161 Narwi, gdzie w ostatnich latach odnotowano kilka przypadków gniazdowania (Komisja Faunistyczna 2000), wobec stałej obecności ptaków obu płci w porze lęgowej w odpowiednim biotopie, nakazuje zakładać przynajmniej możliwość gniazdowania tego gatunku w tym sezonie na Bagnie Wizna. Podgorzałka Aythya nyroca. O gnieżdżeniu się tej kaczki pod Wizna w drugiej połowie lat 70. XX wieku piszą Dyrcz i in. (1984). Kania ruda Miluus miluus. 21. 06. 2000 obserwowano parę polujących ptaków na południe od Grądów-Woniecka (P. Orzechowski - infor. ustna), co sugeruje możliwość okupowania rewiru na tym terenie. Gadożer Circaetus gallicus. Pod koniec kwietnia 1997 oraz 12. 05. 1998 i 16. 05. 1999 obserwowano pojedyncze polujące ptaki w północno-wschodniej części Bagna Wizna (T. Kułakowski, P. Orzechowski - inf. ustne). W tej części znajdują się 37
siedliska (mozaika borów suchych i wilgotnych oraz olsów) podobne do tych, w jakich stwierdzono gniazda w Puszczy Białowieskiej (Pugacewicz 1996). W tym miejscu 27. 04. 1998 r. w starym borze znaleziono na sośnie stare gniazdo o budowie typowej dla tego gatunku. Wobec tych faktów gniazdowanie gadożera na Bagnie Wizna, zapewne tylko nieregularne, należy uznać za możliwe. Błotniak zbożowy Circus cyaneus. Jedynie w 1993 r. przez prawie cały sezon lęgowy obserwowano samca i samicę na nieużytkowanych łąkach w zachodniej części Bagna Wizna (A. Domaszewicz - inf. ustna). Cietrzew Tetrao tetrix. Występował na Bagnie Wizna prawdopodobnie do początku lat 80. XX w., na co wskazują dane ankietowe z kół łowieckich (Pielowski i in. 1993). Szablodziób Recurvirostra avosetta. W 1994 r. stwierdzono 3 pary lęgowe pod Wizna (Le warto wski 1995). Mewa mała Larus minutus. W 1995 r. stwierdzono 2 prawdopodobnie lęgowe pary pod Wizna (Komisja Faunistyczna 1996) oraz widziano 17. 07. pod Bronowem lotnego, lecz nie w pełni wyrośniętego młodego ptaka (dane własne niepubl.). Mewa pospolita Larus canus. W 1981 r. 1 para gnieździła się pod Wizna (Tomiałojć 1990). Ponadto 17. 07. 1995 koło Bronowa obserwowano 2 lotne, lecz nie w pełni wyrośnięte młode ptaki. Sowa błotna Asio flammeus. W 1989 r. na Bagnie Wizna stwierdzono ok. 15 par (Lewartowski, Ruprecht 1990). W latach 1990-1997 była regularnie obserwowana na 1-5 stanowiskach w zachodniej części torfowiska (P. Orzechowski - inf. ustna, dane własne niepubl.). Kraska Coracias garrulus. Ostatnie stanowisko lęgowe, zlokalizowane koło Rudników, utrzymywało się do początku lat 90. (P. Orzechowski - inf. ustna, Pugacewicz 1998b). Pliszka żółta Motacilla flava thunbergii. W 1998 r. koło Wi- zny stwierdzono parę lęgową (widziano oba ptaki z pokarmem dla młodych) współtworzoną przez samca tego podgatunku. 1 Trzy inne terytorialne samce, w tym jednego z samicą, odnotowano na pograniczu doliny madowej i łęgu zastoiskowego na wysokości Bronowa i powyżej ujścia Gaci. Ponadto 20.05.2000 śpiewającego ptaka stwierdzono koło Zajek. Wodniczka Acrocephalus paludicola. W 1989 r. na Bagnie Wizna naliczono 40-47 par (Dyrcz, Czeraszkiewicz 1995), w 1995 r. - 50-52 pary (Górski, Nowakowski 1998), a w 1997 r. - 69 par (Górski 1997). 38
Dzierzba czarnoczelna Lanius minor. W 1997 r. stwierdzono parę z gniazdem koło Sulina (Komisja Faunistyczna 1998). Krzyżodziób świerkowy Loxia curuirostra. 24. 05. 2000 w borach na E od Góry Strękowej obserwowano samicę i 3 jeszcze nie w pełni wyrośnięte młode żebrzące o pokarm. Dyskusja. W latach 1971-2000 na Bagnie Wizna stwierdzono 177 gatunków ptaków, których gniazdowanie według kryteriów PAO (1986) było pewne, prawdopodobne bądź możliwe (świstun, gadożer). Stanowi to 74% gatunków współcześnie gniazdujących na ziemiach polskich (Komisja Faunistyczna 1994b) oraz 83% gatunków gnieżdżących się na Nizinie Północnopodlaskiej (dane własne niepubl.). Za gatunki, które wyginęły na tym obszarze uznano bączka, podgorzałkę, kanię czarną, cietrzewia i kraskę. Zanik ich lęgowisk jest związany z obserwowanym w całej Polsce postępującym spadkiem liczebności tych gatunków (Tomiałojć 1990, Pielowski i in. 1993, Tucker i in. red. 1994, Górski i in. 1995, Adamski i in. 1999). Do gatunków nowo przybyłych, które dopiero od niedawna zaczęły gniazdować na Bagnie Wizna, zaliczono brodźca pławnego, rybitwę białowąsą, sierpówkę, wąsatkę i kulczyka. Grupę gatunków gnieżdżących się na tym obszarze sporadycznie lub wyjątkowo tworzą ślepowron, czapla siwa, gęgawa, kania ruda, gadożer, błotniak zbożowy, szablodziób, mewa mała, mewa pospolita, dzierzba czarnoczelna i krzyżodziób świerkowy. Zatem liczbę gatunków gniazdujących na Bagnie Wizna regularnie lub z dużą regularnością można ocenić na ok. 160. Pod względem bogactwa gatunkowego awifauny lęgowej Bagno Wizna pozytywnie wyróżnia się wśród innych terenów o podobnym charakterze krajobrazu i zbliżonej wielkości (116-322 km ) w Polsce, na których stwierdzono w wieloleciu 143-165 2 gatunków lęgowych (Chmielewski i in. 1995, Chylarecki i in. 1992, Pugacewicz 1995, Winiecki i in. 1997, Rzępała i in. 1999). W świetle tych danych można stwierdzić, że Bagno Wizna odznacza się jakościowo najbogatszą awifauną lęgową wśród obszarów dolinowo-bagiennych w swej klasie wielkości w skali całej Polski. Istotną rolę w awifaunie lęgowej Bagna Wizna odgrywają ptaki wodno-błotne. Na tym obszarze w latach 1998-2000 stwierdzono występowanie 55 gatunków, a w całym omawianym okresie 63 gatunki lęgowe z tej grupy ekologicznej, co stanowi 77% krajowej słodkowodnej awifauny wodno-błotnej (Ferens, Wasilewski 1977). Dla porównania, w dolinie Baryczy, Noteci, środkowej Warty, dolnej Pilicy i na innych odcinkach 39
Tab. 3. Znaczenie wiźnieńskich populacji wybranych gatunków ptaków. PCKZ - Polska Czerwona Księga Zwierząt (Głowaciński 2001); Gatunki zagrożone w skali globalnej (SPEC 1) i europejskiej (SPEC 2 i 3) według Tucker i in. (1994). Gatunek - Species Procent populacji krajowej - Percent of national population PCKZ Gatunki zagrożone w skali globalnej europejskiej Podiceps nigńcollis Anas crecca Coturnix cotumbc + Porzana porzana Gallinago gallinago Larus ridibundus Sterna hirundo Sterna albifrons + + Bubo bubo 1-2% + + Luscinia Locustella Acrocephalus paludicola luscinia Acrocephalus schoenobaenus Sylvia nisońa naeuia Panurus biarmicus + Carpodacus erythrinus + + 40
Anas strepera + Vanellus vanellus Chlidonias niger + Chlidonias leucopterus 2-5% Asio flammeus + + Acrocephalus palustris Anas querquedula + + Anas Circus clypeata pygargus Crex crex + Charadñus + hiaticula 5-10% Calidñs alpina + + Gallinago media + + Limosa limosa + Numenius arquata + + Tringa totanus + Anas acuta + + Philomachus + pugnax 10-30% Tringa stagnatilis + Chlidonias hybridus + + 41
doliny Narwi stwierdzono w wieloleciu 42-56 lęgowych gatunków wodno-błotnych (Lewartowski i in. 1983, Chmielewski i in. 1995, Bednorz, Kupczyk 1995, Pugacewicz 1995, Witkowski i in. 1995, Winiecki i in. 1997, Rzępała i in. 1999). Więcej gatunków lęgowych z tej grupy ekologicznej stwierdzono tylko na Bagnach Biebrzańskich - 67 w wieloleciu (Dyrcz i in. 1984, dane własne niepubl.). Bagno Wizna nie było dotychczas wymieniane jako odrębny obiekt wśród terenów o szczególnym znaczeniu dla ptaków wodnych i błotnych (Wesołowski, Winiecki 1988), terenów ważnych dla ornitologii i ochrony ptaków w Polsce (Dyrcz 1989) 2 oraz ostoi ptaków w Polsce (Gromadzki i in. 1994), jak również wśród terenów ważnych dla ptaków w Europie (Grimmet, Jones 1989). Tymczasem z zaprezentowanych w niniejszym artykule danych wynika, że Bagno Wizna jest aktualnie jedną z najważniejszych ostoi ptaków wodno-błotnych w naszym kraju (por. Górski, Nowakowski 1998). W tabeli 3 wyszczególniono wszystkie gatunki, których wiźnieńskie populacje stanowią powyżej 1% populacji krajowych. Wyróżniono je w oparciu 0 najnowsze oceny liczebności zawarte w opracowaniach Tucker i in. red. (1994), Hagemeijer, Blair red. (1997) oraz Głowaciński red. (2001). Na Bagnie Wizna, pomimo jego niewielkiej powierzchni, stwierdzono aż 36 takich gatunków, co stanowi niemal 15% awifauny krajowej (Komisja Faunistyczna 1994b). Było wśród nich 26 gatunków wodnych i błotnych, czyli 32% polskiej słodkowodnej awifauny wodno-błotnej (Ferens, Wasilewski 1977). Na szczególną uwagę zasługują te gatunki, których wiźnieńskie populacje tworzą powyżej 5% stanu krajowego. Są to: rożeniec, cyranka, płaskonos, błotniak łąkowy, derkacz, sieweczka obrożna, biegus zmienny, dubelt, batalion, rycyk, kulik wielki, krwawodziób, brodziec pławny i rybitwa białowąsa. Wśród gatunków o dużym znaczeniu ilościowym w krajowej awifaunie są dwa gatunki zagrożone w skali globalnej (derkacz 1 wodniczka) i 14 zagrożonych w skali europejskiej (Tucker i in. red. 1994) oraz 14 gatunków znajdujących się na liście polskiej czerwonej księgi zwierząt (Głowaciriski red. 2001) (tab. 3). Przedstawione powyżej fakty predestynują ten obszar do objęcia ochroną prawną jako składnik projektowanego światowego rezerwatu biosfery Dolina Biebrzy i Narwi" oraz obszaru Konwencji Ramsar obejmującej tereny bagienne o międzynarodowym znaczeniu jako siedliska ptaków wodnych i błotnych. Powinna to być taka forma ochrony, która zabezpieczy Bagno Wizna przed ewentualną regulacją koryta Narwi i meliora- 42
cją doliny mad owej i równocześnie będzie sprzyjać zachowaniu obecnych ekstensywnych form jej użytkowania rolniczego, a także umożliwi przeprowadzenie niezbędnych zabiegów hydrotechnicznych zmierzających do poprawienia warunków bytowania ptaków torfowiskowych, co jest przedmiotem aktualnie przygotowywanego przez PTOP projektu renaturyzacji zmeliorowanego głównego torfowiska (Dembek i in. 1998, Pugacewicz 1998a). Footnotes: 1 Akceptacja Komisji Faunistycznej SO PTZool. 2 W tym opracowaniu uwzględniono jedynie fragment doliny Narwi naprzeciw Wizny. Niepublikowane obserwacje przekazali do tego opracowania A. Domaszewicz, A. Górski, R. Kapowicz, T. Kułakowski, J.J. Nowakowski i P. Orzechowski, którym pragnę w tym miejscu podziękować. SUMMARY Breeding avifauna of the Wizna Bagno marsh Actual knowledge about breeding birds of the Wizna Bagno marsh, the southmost part of the Biebrza River Basin (NE of Poland, Fig. 1), is presented in the paper. Species composition of the avifauna occurring in the area in the years 1971-2000, as well as number and distribution of all breeding species in 1998-2000 are included. Altogether 177 bird species which nested surely, probably or possibly (Tab. 1) were recorded in the given period in the area. It is 74% of actual Polish breeding avifauna. The Wizna Bagno marsh has the richest avifauna, with respect to quality, among other areas of the comparable size at the moment in Poland. Water and marshland birds were represented by 63 species, which is 77% of freshwater waterfowl of the country. Its main breeding areas were situated in the Narew River valley (alluvial soils), where density of some species was particulary high (Tab. 2). Populations of 36 species nesting in the Wizna Bagno marsh are together over 1% of country birds (Tab. 3). Local populations of Anas acuta, Anas querquedula, Anas clypeata, Circus pygargus, Crex crex, Charadrius hiaticula, Calidris alpina, Philomachus pugnax, Gallinago media, Limosa, limosa, Numenius arquata, Tringa totanus, Tringa stagnatilis and Chlidonias hybridus number over 5% of country birds. 43
Among endangered species 2 are thretened on global scale {Crex crex and Acrocephalus paludicola), 14 threatened in Europe and 14 of them are listed in the Polish Red Data Book of Animals. High ornithological values of the Wizna Bagno Marsh predestine this area to be protected by law as a part of the Dolina Biebrzy i Narwi" Biosphere Reserve as well as a Ramsar Convention site. PIŚMIENNICTWO Adamski A., Lontkowski J., Maciorowski G., Rodziewicz M., Stawarczyk T., Wacławek K. 1999. Rozmieszczenie i liczebność rzadszych gatunków ptaków drapieżnych w Polsce w końcu 20. wieku. Not. Orn. 40: 1-22. Bednorz J., Kupczyk M. 1995. Fauna ptaków doliny Noteci. Prace Zakł. Biol. i Ekol. Ptaków U AM, 4: 3-94. Borowiec M., Stawarczyk T., Witkowski J. 1981. Próba uściślenia metod oceny liczebności ptaków wodnych. Not. Orn. 22: 47-61. Chmielewski S., Kusiak P., Sosnowski J. 1993. Awifauna lęgowa tarasu zalewowego dolnej Pilicy. Not. Orn. 34: 247-276. Chylarecki P., Winiecki A., Wypychowski K. 1992. Awifauna lęgowa doliny Warty na odcinku Uniejów-Spławie. Prace Zakł. Biol. i Ekol. Ptaków U AM, 1: 7-55. Dembek W., Okruszko H., Oświt J., Nazaruk G., Ostrzyżek S., Szulecka W., Kania J. 1998. Przyrodnicze, hydrologiczne i organizacyjne zasady renaturalizacji i ochrony Bagna Wizna. PTOP, Białystok (msc). Domaszewicz A., Lewartowski Z. 1973. Obserwacje awifauny rzeki Narwi i jej doliny. Not. Przyr. 7, 10: 3-36. Dyrcz A. 1989. Tereny ważne dla ornitologii i ochrony ptaków w Polsce. Przegl. Zool. 33: 417-437. Dyrcz A., Okulewicz J., Tomiałojć L., Witkowski J. 1972. Ornitofauna lęgowa Bagien Biebrzańskich i terenów przyległych. Acta orn. 14: 343-422. Dyrcz A., Okulewicz J., Witkowski J., Jesionowski J., Nawrocki P., Winiecki A. 1984. Ptaki torfowisk niskich Kotliny Biebrzańskiej. Opracowanie faunistyczne. Acta orn. 20: 1-108. Dyrcz A., Okulewicz J., Witkowski J. 1985. Changes in bird communities as the effect of peatland management. Pol. ecol. Studies 11, 1: 79-85. Dyrcz A., Czeraszkiewicz R. 1993. Liczebność, zagrożenia i sposoby ochrony populacji lęgowej wodniczki (Acrocephalus paludicola) w Polsce. Not. Orn. 34: 231-246. 44
Ferens B., Wasilewski J. 1977. Fauna słodkowodna Polski. 3. Ptaki Aves. PWN, Warszawa-Poznań. Głowaciński Z. (red.) 2001. Polska Czerwona Księga Zwierząt. PWRiL, Warszawa. Górski A. 1997. Raport końcowy programu badawczego Występowanie, liczebność i wybiórczość siedliskowa wodniczki (Acrocephalus paludicola) w Polsce w 1997 roku". OTOP, (msc). Górski A., Dombrowski A., Kot H. 1995. Program aktywnej ochrony kraski. MTOF. Siedlce. Górski A., Nowakowski J.J. 1998. Podlasie. W: Krogulec J. (red.). Ptaki łąk i mokradeł Polski: stan populacji, zagrożenia i perspektywy ochrony. IUCN, Warszawa, ss. 169-193. Grimmet R.F.A., Jones T.A. 1989. Important bird areas in Europę. ICBP Tech. Publ. No 9. ICBP. Cambridge. Gromadzki M., Dyrcz A., Głowaciński Z., Wieloch M. 1994. Ostoje ptaków w Polsce. OTOP. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Gdańsk. Grużewska T., Górska G., Zielińska K., Górski A., Grużewski M. 1992. Inwentaryzacja przyrodnicza gminy Wizna. Urząd Wojewódzki w Łomży (msc). Hagemeijer W.J.M., Blair M.J. (eds). 1997. The EBCC atlas of European Breeding Birds: their distribution and abundance. T. and A.D. Poyser, London. Komisja Faunistyczna. 1991. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1989. Not. Orn. 32: 125-142. Komisja Faunistyczna. 1994a. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1992. Not. Orn. 35: 157-170. Komisja Faunistyczna. 1994b. Ptaki Palearktyki Zachodniej; nazewnictwo i status krajowy. Not. Orn. 35. Komisja Faunistyczna. 1995. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1994. Not. Orn. 36: 345-358. Komisja Faunistyczna. 1996. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1995. Not. Orn. 37: 301-317. Komisja Faunistyczna. 1997. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1996. Not. Orn. 38: 291-311. Komisja Faunistyczna. 1998. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1997. Not. Orn. 39: 151-174. Komisja Faunistyczna. 2000. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1998. Not. Orn. 41,1: 29-53. Kondracki J. 1972. Polska Północno-Wschodnia. PWN, Warszawa. Kondracki J. 1981. Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. Lewartowski Z. 1995. Szablodziób wreszcie lęgowy w Polsce. Orlik 5: 3. 45
Lewartowski Z., Piotrowska M., Pugacewicz E. 1983. Ornitologiczna waloryzacja doliny Narwi na odcinku Suraż-Żółtki. Nauka i Praktyka 1-2: 133-155. Lewartowski Z., Ruprecht A.L. 1990. Analiza pokarmu sowy błotnej Asio flammeus (Pontoppidan, 1736) z Bagna Wizna w Kotlinie Biebrzańskiej. Przegl. Zool. 34: 519-525. Nowakowski J.J., Górski A. 2000. Pierwszy lęg żołny Merops apiaster na północnym Podlasiu. Chrońmy Przyr. Ojcz. 56, 2: 102-103. Pielowski Z., Kamieniarz R., Panek M. 1993. Raport o zwierzętach łownych w Polsce. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa. Polski Atlas Ornitologiczny. 1986. Instrukcja zapisu obserwacji i wypełniania formularzy atlasowych. Komunikat 2. SO IE PAN, Gdańsk. Pugacewicz E. 1995. Awifauna lęgowa doliny górnej Narwi. Ptaki Płn. Podlasia, 1: 27-70. Pugacewicz E. 1996. Lęgowe ptaki drapieżne polskiej części Puszczy Białowieskiej. Not. Orn. 37: 173-224. Pugacewicz E. 1998a. Waloryzacja ornitologiczna Bagna Wizna. PTOP, Białystok (msc). Pugacewicz E. 1998b. Stan populacji kraski (Coracias garrulus) na Nizinie Północnopodlaskiej w latach 1960-1996. Kulon 3, 1: 17-34. Romanowski J. 1982. Kolonia lęgowa ślepowronów (Nycticorax nycticorax) nad Narwią. Not. Orn. 22, 3-4: 57-59. Rzępała M., Kasprzykowski Z., Goławski A., Górski A., Dmoch A. 1999. Awifauna Doliny Dolnej Narwi. Not. Orn. 40: 23-44. Tomiałojć L. 1971. Uwagi o stosowaniu ocen częstości" i liczebności ptaków. Przegl. Zool. 15: 79-91. Tomiałojć L. 1990. Ptaki Polski - rozmieszczenie i liczebność. PWN, Warszawa. Tucker G.M., Heath M.F., Tomiałojć L., Grimmet R.F.A. red. 1994. Birds in Europe: their conservation status. BirdLive International, Cambridge. Wesołowski T., Winiecki A. 1988. Tereny o szczególnym znaczeniu dla ptaków wodnych i błotnych w Polsce. Not. Orn. 29: 3-25. Winiecki A., Grzybek J., Krupa A., Mielczarek S. 1997. Awifauna lęgowa doliny środkowej Warty - stan aktualny i kierunki zmian. Not. Orn. 38: 87-120. Witkowski J., Orłowska B., Ranoszek E., Stawarczyk T. 1995. Awifauna doliny Baryczy. Not. Orn. 36: 5-74. Zub K., Schaffer N. 1994. Tam derkacz wrzasnął z łąki... Łowiec Polski 7: 11. 46