Strona 1 z 30 ROPS Opole 1
WSTĘP Ubóstwo moŝna zdefiniować w najszerszy sposób jako zjawisko o określonym zasięgu występowania zarówno w aspekcie społecznym jak równieŝ przestrzennym, które implikuje na skutek czynników ekonomicznych i demograficznych dysfunkcje społeczne i dezorganizację Ŝycia rodziny i jednostki, skutkując zaburzeniami pełnienia ról społecznych. Wraz z rozpoczęciem w 1989r. procesu przemian społeczno ustrojowych zjawisko ubóstwa weszło w nową, dotąd nieznaną, fazę. Restrukturyzacja wszystkich gałęzi gospodarki narodowej wygenerowała, jako efekt uboczny, ale wkalkulowany w koszty społeczne, rosnące zjawisko bezrobocia, które okazało się być niemal najistotniejszym czynnikiem sprawczym szybkiej degradacji ekonomicznej zarówno jednostki, jak i rodziny wpływając na rozrost biedy i rozszerzenia się sfery ubóstwa. Głębokie implikacje bezrobocia na kształtowanie się nowej struktury społecznej, a co za tym idzie nowej warstwy ubogich, znajdują potwierdzenie w fakcie, iŝ przewaŝająca większość świadczeniobiorców pomocy społecznej, to osoby będące w dezaktywacji zawodowej i zarejestrowane w powiatowych urzędach pracy. Jednocześnie problem bezrobocia związany nierozerwalnie z brakiem stałych dochodów, najbardziej dotyka gospodarstwa domowe składające się z rodzin wielodzietnych i niepełnych, jak równieŝ z rodzin Ŝyjących z osobą niepełnosprawną bądź długotrwale chorą. Niniejsze opracowanie stanowi kontynuację analizy statystycznej głównych generatorów ubóstwa, które na potrzeby tej pracy zostały podzielone na dwie grupy czynników: czynnik społeczno ekonomiczny i czynnik społeczno demograficzny, w celu określenia skali zjawiska ubóstwa za pomocą wskaźnika miary rozwoju. Strona 2 z 30 ROPS Opole 2
CZYNNIK SPOŁECZNO EKONOMICZNY I SPOŁECZNO- DEMOGRAFICZNY 1.1 Czynnik społeczno - ekonomiczny Zjawisko ubóstwa, niezmiennie od wejścia w swoją nowa fazę, tj. od początku lat dziewięćdziesiątych XX w. jest głównie zdeterminowane czynnikiem społeczno- ekonomicznym. W Polsce, podobnie jak w pozostałych krajach europejskich, status ekonomiczny, w tym kondycja materialna jednostki czy wspólnego gospodarstwa domowego, jest skorelowana z miejscem na rynku pracy jego głównych Ŝywicieli. Ubóstwem są zagroŝone przede wszystkim te osoby, które pozostają poza rynkiem pracy na skutek bezrobocia lub uzyskują nieregularne niskie dochody. W najtrudniejszej sytuacji znajdują się te osoby, które Ŝyją na obszarach o szczególnie trudnej sytuacji zatrudnieniowej. Dotyczy to m.in. powiatów zachodnich województwa dotkniętych upadkiem monokulturowego przemysłu i państwowego rolnictwa, chociaŝ w pewnym stopniu trudna sytuacje zatrudnieniową rozładowały w regonie migracje zarobkowe, które spowodowały z jednej strony zahamowanie i w dalszej konsekwencji spadek bezrobocia ale równieŝ przyczyniły się do drenaŝu wykwalifikowanych i aktywnych zawodowo osób, poszukiwanych na rynku pracy. Sytuację tę w pełni oddaje struktura świadczeniobiorców pomocy społecznej, której konfiguracja jest odzwierciedleniem sytuacji społeczno gospodarczej powstałej w początkach lat dziewięćdziesiątych, która wykreowała nową strukturę klienteli ośrodków pomocy społecznej. Do końca lat osiemdziesiątych byli to przede wszystkim ludzie starzy, niepełnosprawni, rodziny wielodzietne, alkoholicy. Obecnie, pomimo wzrostu gospodarczego, przewaŝają ludzie stosunkowo młodzi, cieszący się dobrym zdrowiem, ale w przewaŝającej mierze z powodu utrwalonej postawy bezrobocia nie dysponujący wystarczającymi środkami na poziomie minimum socjalnego czy Strona 3 z 30 ROPS Opole 3
egzystencji. Oni to właśni generują zjawisko określane mianem nowej utrwalającej się biedy wynikającej z pauperyzacji w skutek bezrobocia. Z przeprowadzonych w 2004r. badań wśród 25 krajów wynika jednoznacznie, iŝ na terenie Polski występował największy odsetek osób Ŝyjących w gospodarstwach domowych, w których nie występowały osoby pracujące wykres nr 1 Osoby Ŝyjące w gospodarstwach domowych, w których nie występują osoby pracujące Źródło: Agnieszka Kalbarczyk za Komisją Europejską 2005. W okresie dwunastu miesięcy 2006r. 60% wszystkich świadczeniobiorców stanowiły osoby Ŝyjące w rodzinach, którym przyznano pomoc z tytułu bezrobocia. Strona 4 z 30 ROPS Opole 4
Tabela nr 1. Powody trudnej sytuacji Ŝyciowej świadczeniobiorców wg OPS 2006 r. Powód trudnej sytuacji Ŝyciowej liczba osób w rodzinie Rzeczywista liczba osób w rodzinie, którym udzielono pomoc 107 661 Bezrobocie 64 732 Udział w % 60% wykres nr 2. Powody trudnej sytuacji Ŝyciowej alkoholizm bezradność długotrwała choroba niepełnosprawność bezrobocie macierzyństwo sieroctwo 0 10000 20000 30000 40000 50000 60000 70000 80000 90000 liczba rodzin liczba osób w rodzinie Źródło: sprawozdania MIPS 03 za 2006r. Strona 5 z 30 ROPS Opole 5
Na podstawie wyŝej przedstawionych wstępnych porównań widać wyraźnie, iŝ na obszarze województwa opolskiego w 2006r. podobnie jak w minionych latach, istniała silna korelacja między ubóstwem a zjawiskiem bezrobocia mimo dynamicznie przebiegających procesów migracji zarobkowych. Jest to podstawowy czynnik odróŝniający ubóstwo okresu obecnego od lat osiemdziesiątych XX w., kiedy rolę sprawczą przypisywano głównie tzn. czynnikowi wewnętrznemu, tkwiącemu w indywidualnych cechach człowieka. Natomiast nowe ubóstwo, na które wpływają w sposób pośredni wskaźniki poziomu rozwoju ekonomicznego i przebiegi procesów społeczno ekonomicznych, jest zróŝnicowane terytorialnie i zazwyczaj przybiera najbardziej niepokojące rozmiary wśród mieszkańców regionów najuboŝszych ekonomicznie, a co za tym idzie o najwyŝszej stopie bezrobocia. Tak więc pod względem uwarunkowań lokalnych, największe prawdopodobieństwo ubóstwa występuje wśród mieszkańców powiatów o najwyŝszej liczbie bezrobotnych i najwyŝszym wskaźniku bezrobocia. Według stanu na koniec grudnia 2006r. liczba bezrobotnych w województwie opolskim wyniosła 60 058 osób. Opolszczyzna w skali kraju zalicza się do regionów o umiarkowanym natęŝeniu bezrobocia. Na koniec grudnia 2006 roku wskaźnik bezrobocia ukształtował się na poziomie 16,3% tj. na 9 miejscu w kraju i był niŝszy w stosunku do grudnia 2005r. o 2,3%. Natomiast w obrębie województwa najwyŝszą stopę bezrobocia według stanu na koniec 2006r. odnotowano w powiatach: Brzeg -24,8% Namysłów -24,7% Nysa -24,5% Wśród powiatów o najniŝszym wskaźniku poniŝej średniej wojewódzkiej znalazły się: Strona 6 z 30 ROPS Opole 6
m.opole - 8,5-% Olesno -10,0% Krapkowice -11,4% K-Koźle -13,7% Strzelce Op.-14,8% Opole -15,5% Identyfikacja Przyczyn Ubóstwa Z kolei pozostałe powiaty charakteryzowały się umiarkowanym poziomem bezrobocia tj.: Prudnik - 20,2% Głubczyce - 18,7% Kluczbork - 17,2% Strona 7 z 30 ROPS Opole 7
Mapa nr 1 Stopa bezrobocia w woj. opolskim wg powiatów stan na 2006r. Namysłów Kluczbork Olesno Brzeg Opole m. Opole Nysa Krapkowice Strzelce Op. Prudnik K - Koźle Głubczyce Legenda: niski umiarkowany wysoki 0,00-15,50 15,51 24,00 24,01 30,00 Strona 8 z 30 ROPS Opole 8
Wg danych statystycznych dotyczących liczby bezrobotnych ( stan na koniec grudnia 2006r.) 46,4% rozwaŝanej populacji stanowiły osoby zamieszkałe na terenach wiejskich, tj. 27 885 osób. W związku z powyŝszym prawdopodobieństwo wpadnięcia w sferę ubóstwa na wsi jest wciąŝ bardzo wysokie. Jednak naleŝy podkreślić, struktura spoŝycia Ŝywności w gospodarstwach domowych powiązanych z rolnictwem pozwala ocenić sytuację ludności zamieszkałej na wsi jako mimo wszystko lepszą niŝ ludności miejskiej. SpoŜycie Ŝywności, z naturalnych przyczyn, jest większe na wsi, a wydatki mieszkaniowe zdecydowanie niŝsze. Wg badań przeprowadzonych przez ROPS w 2006r, których tematem było zjawisko bezdomności wynika, iŝ istnieje silna korelacja między pozostawaniem w bezdomności a funkcjonowaniem poza formalnym zatrudnieniem, co skutkuje równieŝ wykluczeniem społecznym i ubóstwem. Zdecydowana większość badanych osób (83%) nie pracuje zarobkowo. Pracę zarobkową wykonywało zaledwie 15% respondentów. Aktywizacja zawodowa i społeczna bezdomnych utrudniana jest równieŝ przez fakt, iŝ zaledwie 42,3% jest zarejestrowanych jako osoby bezrobotne w powiatowych urzędach pracy. wykres nr 3 Bezdomni zarejestrowani w pup iŝ Bezdomni niezarejestrow a ni 54,3% Bezdomni zarejestrow ani 42,3% Brak odpow iedzi 3,4% Źródło: Diagnoza problemu bezdomności na podstawie badania Socjodemograficzny obraz zbiorowości instytucjonalnych bezdomnych Opolszczyzny ROPS 2006 Strona 9 z 30 ROPS Opole 9
Bardzo istotnym czynnikiem decydującym o pozycji danej osoby na rynku pracy, a co za tym idzie równieŝ o jej miejscu w strukturze społeczno ekonomicznej, która determinuje ryzyko wpadnięcia w sferę ubóstwa, jest poziom wykształcenia. Na koniec IV kwartału 2006r. najwięcej, bo 67% bezrobotnych stanowiły osoby z wykształceniem niepełnym podstawowym, podstawowym i zasadniczym zawodowym. Osoby z wykształceniem ogólnokształcącym, policealnym i średnim zawodowym to 28%, natomiast bezrobotni z wykształceniem wyŝszym to zaledwie 5% omawianej populacji. Wykres nr 4 Bezrobotni wg wykształcenia, stan na koniec 2006r. ogólnokształcące, policealne i średnie zawodowe 28% wyŝsze 5% zasadnicze, pełne i niepełne podst. 67% Ryzyko ubóstwa jest więc duŝe w przypadku gdy głowa rodziny posiada wykształcenie pełne i niepełne podstawowe jak równieŝ zasadnicze. Osoby legitymujące się właśnie takim wykształceniem najliczniej generują tzw. Strona 10 z 30 ROPS Opole 10
populację długotrwale bezrobotnych, czyli zarejestrowanych w powiatowych urzędach pracy jako pozostający bez pracy 12 miesięcy i dłuŝej. Zaznaczyć jednak naleŝy, iŝ na przestrzeni siedmiu lat odnotowano drastyczny wzrost udziału bezrobotnych legitymujących się wyŝszym wykształceniem z 2% w 1999r. do poziomu 5% w 2006r. Przyczyny tego zjawiska moŝna upatrywać w niedostosowaniu zmian kształcenia do zmian zachodzących w gospodarce, doprowadzając do generacji absolwentów skazanych na dezaktywację zawodową juŝ u progu Ŝycia zawodowego. 1.2 Czynnik społeczno demograficzny Kolejnym czynnikiem warunkującym ubóstwo, jest czynnik społeczno demograficzny. Z badań statystycznych wynika, iŝ istnieje silna korelacja między Ŝyjącymi w ubóstwie, bądź zagroŝonymi nim a takimi zmiennymi jak: proporcja osób zarobkujących w rodzinie a pozostających na utrzymaniu, strukturą rodziny ( np.: rodziny wielodzietne i niepełne, Ŝyjące z osobą niepełnosprawną). Korelacje te były silniejsze w okresie PRL, kiedy występowało zjawisko stosunkowo wysokiej niwelacji róŝnic między warstwami społecznymi i zawodowymi. Natomiast linie ubóstwa, biorąc pod uwagę kryterium demograficzne, przebiegały niemalŝe w poprzek całej struktury społecznej. W okresie gospodarki rynkowej czynnik społeczno demograficzny pomimo tego, iŝ nadal odgrywa znaczącą rolę, wskazuje, Ŝe związki między cechami demograficznymi a sferą ubóstwa są juŝ słabsze. Powodowane jest to wyodrębnieniem się w latach dziewięćdziesiątych XX w. znaczących róŝnic pomiędzy warstwami społecznymi i zawodowymi, a stopień zagroŝenia ubóstwem jest coraz mocniej zdeterminowany właśnie miejscem jakie dana jednostka zajmuje w tych strukturach. Strona 11 z 30 ROPS Opole 11
Ze sprawozdań MPiPS- 03 ( za okres 12 miesięcy 2006r.) odzwierciedlających strukturę świadczeniobiorców pomocy społecznej, przy uwzględnieniu kryterium społeczno demograficznego wynika, iŝ najsilniej dotknięte i zagroŝone ubóstwem są: 1) osoby Ŝyjące w rodzinach wielodzietnych i niepełnych, 2) osoby niepełnosprawne lub Ŝyjące w rodzinach z osobą niepełnosprawną, 3) osoby przewlekle chore lub Ŝyjące w rodzinach z osobą przewlekle chorą. W okresie 12 miesięcy 2006 roku 33,7% rodzin objętych wsparciem stanowiły rodziny wielodzietne i niepełne, które zakwalifikowano do przyznania pomocy. W rodzinach tych Ŝyło 51,2% wszystkich świadczeniobiorców, z czego 63,6 % stanowiły osoby Ŝyjące w rodzinach wielodzietnych, a 36,4% w rodzinach niepełnych. Procentowy rozkład w populacji podopiecznych ops na przestrzeni siedmiu lat wykazuje stabilizację z niewielkimi zmianami. Tak wysoki wskaźnik udziału w ogólnej strukturze świadczeniobiorców pomocy społecznej wynika ze wspomnianej juŝ wcześniej zaleŝności dotyczącej liczebności rodziny, a ściślej proporcji między osobami zarobkującymi a pozostającymi na utrzymaniu. Tę drugą grupę członków gospodarstwa domowego stanowią najczęściej dzieci małoletnie, oraz te, które po uzyskaniu pełnoletniości kontynuują dalszą edukację w systemie dziennym i pozostają na utrzymaniu rodziców. Strona 12 z 30 ROPS Opole 12
Tabela nr 2. Powody trudnej sytuacji Ŝyciowej. Powód trudnej sytuacji Ŝyciowej Rzeczywista liczba rodzin i osób w rodzinie Udział w % Rodziny niepełne i wielodzietne Udział w % W tym: rodzin 36 522 100,0 12 303 33,7 2006 r. Liczba Osób w rodzinie 107 661 100,0 55 091 51,2 Rodziny wielodzietne Rodziny niepełne 6028 6275 35 055 20 036 Niepełnosprawność Udział w % 8 041 22,0 19 655 18,3 Długotrwała choroba Udział w % ŹRÓDŁO MP i PS 03 9 017 24,7 22 055 20,5 To właśnie obecność i liczebność dzieci, a ściślej osób zarobkujących i będących na utrzymaniu wpływa znacząco na materialny status rodziny. Ponadto niekorzystne implikacje przemian społeczno ustrojowych, przejawiające się w spadku poziomu Ŝycia, urynkowienia zasad uŝytkowania mieszkań dotknęły wszystkie gospodarstwa domowe ale w szczególności te rodziny, które juŝ w poprzednim systemie ustrojowym miały trudności Strona 13 z 30 ROPS Opole 13
materialne. Do tej kategorii rodzin zaliczyć naleŝy właśnie rodziny wielodzietne i niepełne, których Ŝywiciele charakteryzują się przewaŝnie niskim wykształceniem, słabymi kwalifikacjami zawodowymi i niską mobilnością przestrzenną i zawodową. Wymienione cechy wydatnie utrudniają dostrojenie się do warunków wolnorynkowych i zwiększają prawdopodobieństwo utraty pracy lub uniemoŝliwiają jej podjęcie, a pracującym osłabiają szanse poprawy ich sytuacji płacowej. W 2006 roku na 6 675 rodzin, którym udzielono wsparcia z powodu bezradności w sprawach opiekuńczo - wychowawczych i prowadzeniu gospodarstwa domowego 99% stanowiły rodziny wielodzietne i niepełne. Na przestrzeni siedmiu lat analizowany udział wzrósł aŝ o 13 punktów procentowych. Wykres nr 5. Rodziny, którym przyznano wsparcie w ops w 2006r. z tytułu bezradności rodziny niepełne 65% pozostałe rodziny 1% rodziny wielodzietne 34% Strona 14 z 30 ROPS Opole 14
Według badań statystycznych przeprowadzonych przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Opolu, wśród rodzin wielodzietnych objętych pomocą, 18,3% stanowiły gospodarstwa o dochodach powyŝej 300 zł przy jednoczesnym 21% udziale rodzin bez dochodu i o dochodach do 100 zł. Natomiast wśród ogólnej liczby rodzin, którym w 2006r udzielono wsparcia 26,6% stanowiły rodziny o dochodach powyŝej 300 zł i 30,8% gospodarstwa bez dochodu lub dochodach do 100 zł. W rodzinach niepełnych 23,4% stanowiły gospodarstwa o dochodach przekraczających 300 zł, a odsetek rodzin bez dochodu i o dochodach do 100 zł. wyniósł 21,6%. Tabela nr 3. Liczba rodzin objętych pomocą społeczną w 1999 i 2006 roku wg wartości dochodu na 1 członka rodziny Dochód na 1 członka rodziny W % Rodziny ogółem W % Rodziny wielodzietne W % Rodziny niepełne ogółem 1999r. 2006r. a) 42 486 b) 100,0 a) 35 886 b) 100,0 a) 4 286 b) 100,0 a) 4 338 b) 100,0 a) 4 440 b) 100,0 a) 5 284 b) 100,0 Bez dochodu 1999r. 2006r. a) 5 185 b) 12,2 a) 5 515 b) 15,4 a) 129 b) 3,0 a) 68 b) 1,6 a) 487 b) 11,0 a) 276 b) 5,2 Do 100 zł. 1999r. 2006r. a) 7 591 b) 17,9 a) 5529 b) 15,4 a) 1 012 b) 23,6 a) 841 b) 19.4 a) 944 b) 21,3 a) 867 b) 16,4 Strona 15 z 30 ROPS Opole 15
Od 101 200 zł. 1999r. 2006r. a) 12 327 b) 29,0 a) 7943 b) 22,1 a) 1 969 b) 46,0 a) 1386 b)32,0 a) 1 529 b) 34,4 a) 1514 b) 28,7 Od 201-300 zł. 1999r. 2006r. a) 8 805 b) 20,7 a) 7342 b) 20,5 a) 854 b) 19,9 a) 1247 b) 28,7 a) 1 142 b) 25,7 a) 1392 b) 26,3 Ponad 300 zł. 1999r. 2006r. a) 8 578 b) 20,2 a) 9557 b) 26,6 a) 322 b) 7,5 a) 796 b) 18,3 a) 338 b) 7,6 a) 1235 b) 23,4 a) w liczbach b) w % wykres nr 6 Liczba rodzin objętych pomocą społeczną w 1999 i 2006 roku wg wartości dochodu na 1 członka rodziny 35% 30% 131,68 140 120 25% 102,33 99,03 100 20% 76,21 80 15% 60 10% 40 5% 20 0% brak dochodu i dochodu do 100 zł. od 101-200 zł. od 201-300 zł. ponad 300zł. 0 1999r. 2006r dynamika Strona 16 z 30 ROPS Opole 16
wykres nr 7 Liczba rodzin objetych pomocą w 1999r. wg dochodów miesięcznych na 1 członka rodziny. 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 brak dochodu i od 101-200 zł. od 201-300 zł. ponad 300zł. rodziny dochodu ogółemdo 100 zł. rodziny wielodzietne rodziny niepełne Wykres nr 8 Liczba rodzin objętych pomocą w 2006r. wg dochodów miesięcznych na 1 członka rodziny 35 30 25 20 15 10 5 0 brak dochodu i dochodu do 100 zł. od 101-200 zł. od 201-300 zł. ponad 300zł. rodziny ogółem rodziny w ielodzietne rodziny niepełne Strona 17 z 30 ROPS Opole 17
Ubóstwo rodzin wielodzietnych i niepełnych stanowi obecnie powaŝną kwestię społeczną z uwagi na fakt, iŝ przede wszystkim dotyczy dzieci, szczególnie w rodzinach wielodzietnych. To niekorzystne zjawisko, oprócz aspektu materialnego, implikuje zjawisko ekskluzji społecznej ( wyłączenia), doprowadzając do zepchnięcia, nierzadko całej rodziny, na margines Ŝycia społecznego. I tak urealnienie opłat za korzystanie z róŝnego typu placówek opiekuńczo wychowawczych typu Ŝłobki, przedszkola czy zajęcia pozaszkolne, w wydatny sposób zawęziły dostępność dla dzieci z ubogich rodzin, uniemoŝliwiając wieloaspektowe uczestnictwo we wszystkich formach Ŝycia społecznego. W wielu przypadkach ograniczenia edukacyjne skutkują utrudnieniami szans Ŝyciowych i zawodowych, co w konsekwencji doprowadza do zjawiska dziedziczenia niskiego statusu społecznego z pokolenia na pokolenie, bądź nawet degradacji w hierarchii społecznej, co moŝemy zaobserwować szczególnie w bieŝącym okresie, kiedy wzrost gospodarczy nie stymuluje odchodzenia od długotrwałego bezrobocia. Jednocześnie podkreślić naleŝy, iŝ w sytuacji kiedy mamy do czynienia na Opolszczyźnie ze zjawiskiem starzenia się populacji przy jednoczesnym spadku jej liczebności na skutek ujemnego bilansu przyrostu naturalnego, jak równieŝ niekorzystnego salda migracji, właśnie rodziny wielodzietne stanowią podstawowy gwarant reprodukcji prostej, umoŝliwiającej odnawialność populacji. Rodziny, które uzyskały wsparcie z tytułu długotrwałej choroby stanowiły w 2006r. 24,7% ogółu rodzin objętych pomocą, z czego 20,8% to rodziny bez dochodu lub o dochodach do 100zł. W trudnej sytuacji są równieŝ niepełnosprawni lub osoby Ŝyjące z osobą niepełnosprawną bądź długotrwale chorą. Wg szacunków statystycznych liczbę niepełnosprawnych w województwie opolskim określa się na ok. 110 000 osób (za GUS ) tj. blisko 10,2% ludności regionu i ok. 2,0% niepełnosprawnych w Polsce. Strona 18 z 30 ROPS Opole 18
Wartość ta, zdaniem demografów będzie wykazywała stałą dynamikę wzrostową jako wynik m.in. postępu cywilizacyjnego. Z kolei wg sprawozdań MP i PS 03 w ciągu 2006 roku 22,01% stanowiły rodziny, którym udzielono pomocy finansowej lub w naturze z tytułu niepełnosprawności. W 1999r. analogiczny wskaźnik wyniósł 18,49%, tj. 3,52 punktów procentowych mniej jak obecnie. Natomiast rodziny, które zakwalifikowano do udzielenia wsparcia z tytułu długotrwałej choroby stanowiły w 2006r. 24,7% ogółu rodzin. Udział tego wskaźnika w analizowanym okresie w stosunku do 1999r. wzrósł o 6,2 punktów procentowych. Wzrostową dynamikę udzielonej pomocy z tytułu niepełnosprawności naleŝy upatrywać we wzroście liczby osób niepełnosprawnych na terenie Opolszczyzny, jak równieŝ nasileniu się procesu pauperyzacji rodzin Ŝyjących z osobą niepełnosprawną. Jednak aby moŝna było powiedzieć coś więcej na temat tego zjawiska, konieczne wydaje się przeprowadzenie badań socjologicznych jak równieŝ pogłębionej analizy demograficznej i aktywności ekonomicznej ludności województwa. Dla najbardziej miarodajnego opisania sytuacji osób analizowanej kategorii na lokalnych rynkach pracy, moŝna posłuŝyć się liczbą niepełnosprawnych bezrobotnych zarejestrowanych w powiatowych urzędach pracy, jak równieŝ liczbą ofert pracy skierowanych do tej grupy osób. Strona 19 z 30 ROPS Opole 19
Tabela nr 4. Liczba niepełnosprawnych bezrobotnych i ofert pracy za 2006r. Liczba Liczba Powiat bezrobotnych bezrobotnych Bezrobotni Oferty pracy na 1 ofertę na 1 ofertę pracy w 1999r. pracy w 2006rr Woj. 1790 426 1,6 4,2 Brzeg 323 81 1,0 3,99 Głubczyce 96 5 2,8 19,20 K Koźle 195 33 5,2 5,91 Kluczbork 110 28 6,0 3,93 Krapkowice 61 8 2,1 7,63 Namysłów 119 31 0,8 3,84 Nysa 299 30 2,3 9,97 Opole 329 182 1,4 1,81 Olesno 69 11 2,5 6,27 Prudnik 81 9 1,2 9,00 Strzelce Op. 108 8 1,8 13,50 Aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych, która determinuje w znacznym stopniu moŝliwość podniesienia standardów socjalno bytowych, uwarunkowana jest ponadto orzeczeniem o niezdolności do wykonywania jakiejkolwiek pracy, bądź orzeczeniem o pracy tylko w warunkach specjalnych, co często utrudnia zatrudnienie jeśli w pobliŝu miejsca zamieszkania nie ma zakładu pracy chronionej. W związku z tym w zakresie zatrudnienia osób niepełnosprawnych, w obecnej sytuacji, wysoce kreatywną rolę, obok otwartego rynku pracy, odgrywa wciąŝ chroniony rynek pracy, w ramach którego działają wspomniane juŝ zakłady pracy chronionej. Według danych statystycznych, na koniec 2006r. w obrębie województwa działało 26 zakładów pracy chronionej, natomiast w 1999r. 39. Strona 20 z 30 ROPS Opole 20
Tabela nr 5. Liczba zakładów pracy chronionej. Powiat RYNEK CHRONIONY Zakłady chronione Zakłady chronione W 1999r. W 2006r. Woj. 39 26 Brzeg 4 3 Głubczyce 2 1 K Koźle 4 3 Kluczbork 3 2 Krapkowice 1 0 Namysłów 0 1 Nysa 5 4 Opole 12 8 Olesno 1 1 Prudnik 2 1 Strzelce Op. 5 2 Praca dla osób niepełnosprawnych, oprócz wymiaru ekonomicznego, zapobiegającego ubóstwu, posiada równieŝ bardzo waŝny aspekt społeczny. Stanowi mianowicie najskuteczniejszy sposób rehabilitacji, umoŝliwiając tym samym pełne uczestnictwo we wszystkich formach Ŝycia społecznego, zapobiegając jednocześnie zjawisku ekskluzji i dziedziczenia, w wielu przypadkach, niskiego statusu społecznego przez następne pokolenia. Strona 21 z 30 ROPS Opole 21
PODSUMOWANIE Identyfikacja Przyczyn Ubóstwa Do pomiaru ubóstwa powszechnie stosowane są takie miary jak: - minimum egzystencji opierając się na koszyku dóbr, niezbędnych do podtrzymania funkcji Ŝyciowych, - ustawowa granica ubóstwa stanowiąca kwotowy próg dochodów, poniŝej którego przysługuje wsparcie ze strony samorządu lub państwa, - minimum socjalne - wskaźnik określający koszty utrzymania gospodarstw domowych na podstawie "koszyka dóbr" słuŝących do zaspokojenia potrzeb bytowo-konsumpcyjnych, jak równieŝ kulturalnych. W niniejszym opracowaniu oparto się jednak przy ocenie ubóstwa na wskaźniku miary rozwoju, który jest wypadkową najistotniejszych czynników zarówno ekonomicznych jak równieŝ społecznych na poziom Ŝycia mieszkańców województwa. Wg danych Głównego Urzędu Statystycznego w oparciu o zastosowanie miary minimum egzystencji na przestrzeni dziewięciu lat tj. od 1999r. odnotowywano w Polsce stały wzrost grupy osób zagroŝonych ubóstwem. W skali całego kraju ponad 12% osób w 2005r. Ŝyło poniŝej minimum egzystencji, to znaczy poniŝej granicy tych potrzeb, których zaspokojenie nie moŝe być odłoŝone w czasie, a konsumpcja niŝsza od ustalonego poziomu prowadzi do biologicznego wyniszczenia i zagroŝenia Ŝycia. Strona 22 z 30 ROPS Opole 22
wykres nr 9 Procentowy udział osób Ŝyjący w Polsce w latach 1996-2005 poniŝej minimum egzystencji Zastosowanie minimum socjalnego lub egzystencji wprawdzie pozwala na uchwycenie i pomiar zjawiska pauperyzacji, jednak z uwagi na to, iŝ ubóstwo stanowi wysoce złoŝone zjawisko generowane głównie przez dwa czynniki tj. społeczno ekonomiczny i społeczno demograficzny, a konkretniej przez zmienne wchodzące w zakres tych czynników, mianowicie: wskaźnik bezrobocia, wskaźnik rodzin wielodzietnych i niepełnych jak równieŝ wskaźnik gospodarstw domowych Ŝyjących z osobą niepełnosprawną lub długotrwale chorą, zasadne jest posłuŝenie się metodą tzw. wskaźnika miary rozwoju. Jego zastosowanie pozwala na wieloaspektowe określenie stopnia występowania, bądź zagroŝenia ubóstwem w poszczególnych gminach powiatach i regionach. Trójstopniowy podział skali pozwala na określenie obszarów terytorialnych dotkniętych w sposób znaczny ubóstwem (osiągających poziom Strona 23 z 30 ROPS Opole 23
wskaźnika od wartości 0, 000 do 0,55000) poprzez obszary o umiarkowanym natęŝeniu występowania zjawiska (mieszczące się w przedziałach od 0,55001 do 0,76001), aŝ do obszarów o względnie niskim poziomie występowania czy teŝ zagroŝenia ubóstwem (osiągających wartość zbliŝona do 1). Z wyników powyŝszych badań nie naleŝy jednak odczytywać wprost wielkości wskaźnika rozwoju ekonomicznego czy potencjału świadczącego o zamoŝności mieszkańców. Wyniki badań bezpośrednio wskazują jedynie na sferę występowania i zagroŝenia zjawiskiem ubóstwa, jak równieŝ skalę tego zjawiska w ujęciu terytorialnych jednostek samorządowych, tj. gmin, powiatów i regionów. Z badań przeprowadzonych przez ROPS w Opolu w 2006r. wg metody miary rozwoju, wynikało iŝ w 2005r. Opolszczyzna i woj. śląskie były regionami o najmniejszym stopniu występowania ubóstwa w skali kraju. Wśród regionów o najwyŝszym stopniu zagroŝenia ubóstwem znalazły się następujące województwa: lubuskie, zachodniopomorskie, pomorskie, kujawsko pomorskie, warmińsko mazurskie, świętokrzyskie, lubelskie i podkarpackie. Pozostałe regiony Polski osiągnęły umiarkowany stopień zagroŝenia. Graficzny obraz występowania i zagroŝenia ubóstwem w 2005r. wg regionów przedstawia mapa nr 2. Strona 24 z 30 ROPS Opole 24
Strona 25 z 30 ROPS Opole 25
Pomimo stosunkowo niskiego zagroŝenia ubóstwem Opolszczyzny na tle kraju, wewnątrz regionu analizowane zjawisko, podobnie jak wskaźnik bezrobocia, wykazuje duŝe zróŝnicowanie terytorialne. Najczęściej dotyka mieszkańców gmin i powiatów zachodnich regionu tj. powiatu nyskiego, brzeskiego i namysłowskiego, wśród których występuje równieŝ najwyŝsza stopa bezrobocia. Z badań przeprowadzanych przez ROPS w Opolu podobnie jak z badań Głównego Urzędu Statystycznego wynika, iŝ od 1999r. do 2006r. pauperyzacja społeczeństwa wykazywała duŝą dynamikę wzrostową. O ile w 1999r. na terenie Opolszczyzny występowało 13 gmin, wśród których występował najwyŝszy wskaźnik zagroŝenia ubóstwem to w 2006r. analogiczną wartości wskaźnika osiągnęło juŝ 20 gmin, dynamika wyniosła. o 153,9%. Natomiast w analogicznym okresie czasu, liczba gmin charakteryzująca się najniŝszym wskaźnikiem zagroŝenia ubóstwem spadła z 38 do 33 a wskaźnik dynamiki wyniósł 86,8%. Wykres nr 10. Liczba gmin w ujęci zagroŝenia ubóstwem w podziale na zagroŝenie niskie, średnie i wysokie 1999 2006 wraz z dynamiką. 40 180,00 35 30 25 dynamika; wysokie; 153,85 20 120,00 15 10 5 dynamika; niskie; 86,84 dynamika; średnie; 90,00 0 niskie średnie wysokie 1999r. 2006r. dynamika 60,00 Strona 26 z 30 ROPS Opole 26
Lp Jednostka terytorialna Wskaźnik ubóstwa Lp Jednostka terytorialna Wskaźnik ubóstwa I POWIAT BRZEG 0,2493 VIII POWIAT NYSA 0,1426 1. m.brzeg 0,6409 1. g, Korfantów 0,4987 2. g.lewin Brzeski 0,4448 2. g. Nysa 0,6173 3. g.grodkow 0,4563 3. g. Otmuchów 0,6498 4. g. Skarbimieraz 0,6150 4. g. Paczków 0,4035 5. g. Lubsza 0,5077 5. g. Głuchołazy 0,4533 6. g. Olszanka 0,5504 6. g. Kamiennik 0,2007 II POWIAT GŁUBCZYCE 0,2528 7. g. Łambinowice 0,4203 1. g. Baborów 0,2246 8. g. Pakosławice 0,4122 2. g. Głubczyce 0,5943 14. g. Skoroszyce 0,5130 3. g.kitetrz 0,5703 IX POWIAT OPOLE 0,8729 4. g. Branice 0,6895 X m. Opole na p. powiatu 0,8075 III POWIAT K-KOŹLE 0,7418 1. g. Niemodlin 0,5203 1. m. K-Koźle 0,7397 2. g. Ozimek 0,8855 2. g. Bierawa 0,8462 3. g. Chrząstowice 0,8454 3. g. Cisek 0,8632 4. g. Dąbrowa 0,7053 4. g.pawłowiczki 0,7773 5. g. Dobrzeń Wielki 0,8618 5. g.polska Cerekiew 0,5145 6. g. Komprachcice 0,8412 6. g.reńska Wieś 0,8982 7. g. Łubniany 0,8177 IV POWIAT KLUCZBORK 0,6323 8. g. Murów 0,6931 1. g.kluczbork 0,8310 9. g. Popielów 0,6540 2. g. Lasowice 0,8786 10. g. Prószków 0,9225 3. g. Byczyna 0,4092 11. g. Tarnów Opolski 0,7808 4. g. Wołczyn 0,5365 12. g. Tułowice 0,6153 V POWIAT KRAPKOWICE 0,8482 13. g. Turawa 0,9171 1. g. Gogolin 0,7563 XI POWIAT OLESNO 0,9005 2. g. Krapkowice 0,7855 1. g. Zębowice 0,8539 3. g. Zdzieszowice 0,8058 2. g. Dobrodzień 0,8697 4. g. Strzeleczki 0,8646 3. g. Praszka 0,7748 5. g. Walce 0,9318 4. g. Rudniki 0,7987 VI POWIAT NAMYSŁÓW 0,1750 5. g.gorzów 0,7076 1. g. Namysłów 0,6365 6. g. Olesno 0,9001 2. g. Domaszowice 0,3532 7. g. Radłów 0,8012 3. g. Świerczów 0,2918 XII POWIAT PRUDNIK 0,5007 4. g. Pokój 0,4629 1. g. Prudnik 0,5450 5. g. Wilków 0,2648 2. g.głogówek 0,7746 VII POWIAT STRZELECKI 0,8737 3. g. Biała 0,8143 1 g. Kolonowskie 0,7785 4. g. Lubrza 0,5515 2 g.leśnica 0,8715 3. 3 m. Strzelce Op. 0,7692 4. 4 m. Ujazd 0,7532 5. 5 m. Zawadzkie 0,8787 6. 6 g. Izbicko 0,8958 7. 7 g. Jemielnica 0,8598 Strona 27 z 30 ROPS Opole 27
Mapa nr 3 WSKAŹNIK ZAGROśENIA UBÓSTWEM WG gmin Stan na 1999 rok Wilków Byczyna Namysłów Namysłów Domaszowice Świerczów Pokój Lubsza m. Brzeg Popielów g. Brzeg Wołczyn Kluczbork Murów Kluczbork Lasowice Wielkie Gorzów Praszka Śląski Olesno Olesno Radłów Rudniki Paczków Kamiennik Otmuchów Pakosławice Nysa Grodków Skoroszyce Nysa Głuchołazy Olszanka Brzeg Legenda: Poziom występowania i zagroŝenia ubóstwem Niemodlin Łambinowice Prudnik Lewin Brzeski Korfantów Biała Tułowice Prudnik Lubrza Dąbrowa Dobrzeń Wielki Komprachcice Prószków Głubczyce Łubniany Krapkowice Walce Głubczyce Turawa Chrząstowice Tarnów Op. Gogolin Strzeleczki Krapkowice Głogówek Branice Pawłowiczki Baborów Kietrz Opole Ozimek Strzelce Op. Izbicko Zdzie- Polska Ujazd szowice Cerekiew Leśnica K-Koźle K-Koźle Reńska Wieś Cisek Zębowice Strzelce Opolskie Kolonowskie Bierawa Dobrodzień Jemielnica Zawadzkie 0,000 0,5500 0,5501 0,7600 0,7601 1,0000 Strona 28 z 30 ROPS Opole 28
Strona 29 z 30 ROPS Opole 29
Strona 30 z 30 ROPS Opole 30