Program Profilaktyki Kleszczowego Zapalenia Mózgu dla mieszkańców...

Załącznik do Uchwały Nr... Rady Miejskiej w... z dnia... Program Profilaktyki Kleszczowego Zapalenia Mózgu dla mieszkańców... na lata... Autorzy: Stowarzyszenie Zdrowych Miast Polskich

Spis treści Wstęp... 3 Opis problemu zdrowotnego... 6 a) Problem zdrowotny... 6 b) Epidemiologia... 12 c) Populacja... 14 d) Obecne postępowanie... 15 e) Uzasadnienie potrzeby wdrożenia Programu... 17 Cele Programu... 18 a) Cel główny... 18 b) Cele szczegółowe... 18 c) Oczekiwane efekty... 19 d) Mierniki efektywności... 19 Adresaci Programu... 20 a) Oszacowanie populacji... 21 b) Tryb zapraszania do Programu... 21 Organizacja Programu... 21 a) Części składowe, etapy i działania organizacyjne... 21 b) Planowane interwencje... 24 c) Kryteria i sposób kwalifikacji uczestników... 25 d) Zasady udzielania świadczeń w ramach Programu... 25 e) Sposób powiązania działań Programu ze świadczeniami zdrowotnymi... 25 f) Sposób zakończenia udziału w Programie... 25 g) Bezpieczeństwo planowanych interwencji... 25 h) Kompetencje/ warunki niezbędne do realizacji Programu... 26 i) Dowody skuteczności planowanych działań... 26 j) Informacje nt. podobnych programów zdrowotnych... 28 Koszty realizacji Programu... 28 Monitorowanie i ewaluacja... 30 a) Ocena zgłaszalności do Programu... 30 b) Ocena efektywności Programu... 30 Piśmiennictwo... 31 2

Wstęp Działania jednostek samorządu terytorialnego (JST) w zakresie profilaktyki i promocji zdrowia spełniają rolę pomocniczą w stosunku do profilaktycznych świadczeń zdrowotnych oferowanych w ramach powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego i finansowanych przez płatnika publicznego (Narodowy Fundusz Zdrowia i Ministerstwo Zdrowia). Realizacja programów polityki zdrowotnej powinna przyczynić się do osiągnięcia celu strategicznego, czyli poprawy zdrowia i związanej z nim jakości życia ludności poprzez zapewnienie mieszkańcom miasta/gminy dostępu do usług medycznych w zakresie profilaktyki zdrowotnej, oddziaływanie na czynniki kształtujące zdrowie oraz prowadzenie edukacji zdrowotnej. Zalecane przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) nowoczesne podejście do polityki zdrowotnej w zakresie promocji zdrowia, profilaktyki zachorowań oraz monitorowania czynników wpływających na stan zdrowia społeczności lokalnych wymaga uwzględnienia tych zagadnień w lokalnych programach polityki zdrowotnej jako działań uzupełniających względem świadczeń zdrowotnych zapewnianych przez organy do tego powołane czyli Ministerstwo Zdrowia i Narodowy Fundusz Zdrowia. Zgodnie z art. 7 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (t.j.: Dz. U. z 2013 r. poz. 594 z póź. zm.) do zadań miasta/gminy należy zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty samorządowej w zakresie ochrony zdrowia. Powiat wykonuje określone ustawami zadania publiczne o charakterze ponadgminnym w zakresie promocji i ochrony zdrowia na podstawie ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (t.j.: Dz. U. z 2013 r. poz. 595). Na podstawie art.14 ust.1 pkt.2 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (t.j.: Dz. U. z 2013 r. poz. 596 z póź. zm.) jednym z określonych ustawowo zadań samorządu województwa jest promocja i ochrona zdrowia. Zgodnie z art. 48 ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (t.j. Dz. U. z 2015 r. poz. 581), jednostki samorządu terytorialnego mogą opracowywać, wdrażać, realizować i finansować programy zdrowotne. Szczególnie dotyczy to projektów, które odpowiadają na ważne zjawiska epidemiologiczne, problemy zdrowotne dotykające całej lub określonej grupy 3

świadczeniobiorców i umożliwiają wyeliminowanie lub ograniczenie tych problemów poprzez wdrażanie nowych przedsięwzięć profilaktycznych. Zgodnie, z ww. ustawą do zadań własnych JST w zakresie zapewnienia równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej należy w szczególności: a. opracowywanie, realizacja oraz ocena efektów programów zdrowotnych wynikających z rozpoznanych potrzeb zdrowotnych i stanu zdrowia mieszkańców gminy; b. inicjowanie i udział w wytyczaniu kierunków przedsięwzięć lokalnych zmierzających do zaznajamiania mieszkańców z czynnikami szkodliwymi dla zdrowia oraz ich skutkami; c. podejmowanie innych działań wynikających z rozeznanych potrzeb zdrowotnych i stanu zdrowia mieszkańców. Ocena działań JST w zakresie ochrony zdrowia mieszkańców uzasadnia przyjęcie zaproponowanych kierunków działania tj.: systematycznej aktualizacji informacji o potrzebach i uwarunkowaniach zdrowotnych mieszkańców, koordynacji zadań związanych z realizacją polityki zdrowotnej, profilaktyki i promocji zdrowia oraz upowszechniania zachowań zdrowotnych przez działania edukacyjne adresowane do konkretnych grup wiekowych. Opisany poniżej zakres Programu nie obejmuje całości problematyki zdrowia mieszkańców lecz odnosi się do rzeczywistych kompetencji JST. Przedstawiony zakres pozwala skoncentrować się na dziedzinach, w których JST mogą podejmować konkretne działania. Na podstawie dotychczasowych analiz i doświadczeń konieczne jest - w uzupełnieniu do działań Narodowego Funduszu Zdrowia - podejmowanie przez JST następujących inicjatyw: 1. Działania zdrowotne (eliminujące czynniki ryzyka) poprzez zmiany w stylu życia ludności, edukację zdrowotną, kształtowanie środowisk życia, pracy i nauki sprzyjających zdrowiu. Realizacja zadań z zakresu profilaktyki i promocji zdrowia w odniesieniu do wszystkich grup wiekowych: dzieci i młodzieży, dorosłych oraz osób starszych. 4

2. Rozpoznawanie potrzeb zdrowotnych i stanu zdrowia mieszkańców poprzez m.in. analizę danych epidemiologicznych oraz ocenę efektów istniejących programów zdrowotnych. 3. Zapewnienie mieszkańcom dostępu do usług medycznych w zakresie profilaktyki zdrowotnej oraz zapewnienie informacji o działających w mieście placówkach systemu ochrony zdrowia poprzez m.in. infolinie informacyjne, współpracę z mediami, imprezy zdrowotne, kampanie edukacyjne. 4. Inicjowanie i monitorowanie działań lokalnej wspólnoty samorządowej w zakresie promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej poprzez pobudzanie działań na rzecz indywidualnej i zbiorowej odpowiedzialności za zdrowie, wspomaganie i udział w wytyczaniu kierunków przedsięwzięć lokalnych zmierzających do zaznajomienia mieszkańców z czynnikami szkodliwymi dla ich zdrowia oraz tego skutkami. W trakcie opracowywania niniejszego Programu zastosowane zostały m.in. następujące zasady: skuteczność działań, systemowość, współdziałanie, wzmacnianie środowisk wspierających zdrowie, uczestnictwo społeczności lokalnej, innowacyjność, podejmowanie spójnych decyzji. 1. Skuteczność działań zadania opisane w Programie dotyczą konkretnych przedsięwzięć, w których sprecyzowane są cele, adresaci oraz oczekiwane rezultaty. W zakresie profilaktyki i promocji zdrowia efekty działań nie stają się szybko widoczne, szczególnie w obszarze zachowań i postaw ludzkich np. dotyczących stylu życia. 2. Stosowanie zasady współdziałania wynika ze współpracy różnych podmiotów i instytucji działających w obszarze zdrowia. 3. Wśród działań na rzecz wzmacniania środowisk wspierających zdrowie należy zwrócić uwagę na stworzenie społeczeństwu lokalnemu warunków do działań na rzecz zdrowia, a w szczególności na popieranie zdrowotnych postaw, również przez rozwijanie wiedzy i umiejętności. Aby promować zdrowie należy odejść od traktowania mieszkańców jako biernych odbiorców programów, a wręcz angażować i uznać ich za aktywnych udziałowców w procesie kształtowania zdrowia społeczeństwa lokalnego. Uczestnictwo społeczności lokalnej w sprawach zdrowia odbywa się m.in. poprzez 5

dokonywanie wyboru stylu życia i korzystanie z dostępnych świadczeń zdrowotnych. 4. Zasada innowacyjności wynika z faktu, iż promocja zdrowia wymaga stałych poszukiwań, nowych pomysłów i metod działania. 5. Stosowanie zasady systemowości oznacza, że program dąży do objęcia swoim działaniem wszystkich obszarów mających związek ze zdrowiem. Jego celem jest stworzenie systemu, a nie zbioru działań jednorazowych i rozproszonych. 6. Podejmowanie spójnych decyzji politycznych pozwala na budowanie zdrowotnej polityki społecznej. Opis problemu zdrowotnego a) Problem zdrowotny Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) to choroba ośrodkowego układu nerwowego przenoszona przez kleszcze Ixodidae, wywoływana przez wirus RNA z grupy Flaviviridae. Choroba ta może zakończyć się zgonem lub długotrwałymi powikłaniami neurologicznymi 1. KZM uznawane jest za chorobę sezonową, jednak ze względu na zmiany klimatyczne sezonowość tych zakażeń się zaciera (łagodniejsze zimy powodują bowiem, że kleszcze nie zapadają w hibernację bo zasypiają dopiero poniżej 5-7 C). Według danych Państwowego Zakładu Higieny w 2014 roku 1/3 przypadków zachorowań miała miejsce w IV kwartale roku. Kleszczowe zapalenie mózgu jest poważnym problemem dla międzynarodowego zdrowia publicznego. Zachorowania na KZM odnotowywane są na dużym obszarze geograficznym od północno-wschodniej Francji i Skandynawii do północno-wschodnich Chin i północnej Japonii 2. 1 WHO State of the art off vaccine research and development, http://www.who.int/cacine_reserch, 2005. 2 A. Domnich, D. Panattoa, E. Klementievna Arbuzovab, A. Signoria, U. Avioc, R. Gasparinia & D. Amiciziaa, Department of Health Sciences; University of Genoa; Genoa, Italy "Immunogenicity against 6

Obecnie wyróżnia się trzy typy wirusa z grupy Flaviviridae 3 : Europejski występujący w Polsce i przenoszony przez Ixodesricinus Syberyjski przenoszony przez Ixodespersulcatus Dalekowschodni przenoszony przez Ixodespersulcatus Typowe dla kleszczy środowisko bytowania w Polsce to lasy liściaste z wilgotną, próchniczną ściółką oraz lasy mieszane. Szacuje się, że ok. 3-15% kleszczy może być zakażonych wirusem. Odsetek ten jest jednak różny w zależności od miejsca występowania pasożyta. Kleszcze mogą zarażać w każdym ze swoich stadiów rozwojowych (żerując na zakażonym zwierzęciu) i pozostają zakażone do końca swojego życia. Roślinność 4 występująca na danym terenie odgrywa istotną rolę w ocenie ryzyka zachorowań na KZM. Z wysoką aktywnością kleszczy wiążą się: obszary przejściowe pomiędzy różnymi typami roślinności (ekotony) - brzegi lasów graniczące z łąkami, polany, błonia, zagajniki, miejsca zarośnięte paprociami, jeżynami, bzem, leszczyną. Zwiększone występowanie pasożyta zanotowano ponadto na terenach trawiastych, porośniętych niskimi krzakami, w ogródkach przydomowych i parkach osiedlowych. Sposoby zakażenia: Do zakażenia człowieka dochodzi w wyniku ukłucia przez zakażonego kleszcza. Innym naturalnym sposobem zakażenia, choć znacznie rzadziej występującym, jest zakażenie drogą pokarmową po spożyciu niepasteryzowanego mleka koziego, owczego lub krowiego. Zakaźne mogą być również produkty pochodzenia mlecznego, takie jak jogurty, sery i masło. Zakażenia te obserwowane są jedynie na terenach, gdzie przygotowuje się sery tradycyjnie z niepasteryzowanego mleka. Epidemie tzw. mleczne najczęściej rejestrowane są w Czechach i w Austrii. Pierwsza opisana epidemia mleczna w Polsce miała miejsce w roku 1974 w woj. olsztyńskim (obecnie teren woj. warmińskomazurskiego). Ponadto, wirus KZM zachowuje swoją zjadliwość w powietrzu, Far Eastern and Siberian subtypes of tick-borne encephalitis (TBE) virus elicited by the currently available vaccines based on the European subtype: Systematic review and metaanalysis", 2014. 3 W. Gut, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego-Państwowy Zakład Higieny, Zakład Wirusologii, 2014. 4 Przegląd Epidemiologiczny 2008, Badania ekologiczne ryzyka zachorowań na KZM w Polsce. 7

w temperaturze pokojowej nawet przez około 6 godzin, co może być przyczyną zakażeń aerozolowych przez nabłonek. Kleszczowe zapalenie mózgu rozwija się po okresie inkubacji, który trwa od 4 do 28 dni (średnio 8 dni). Przy zakażeniu drogą pokarmową okres wylęgania jest krótszy i trwa 3-4 dni. Zakażenie przebiega dwufazowo: w pierwszej fazie wirus znajduje się we krwi, w drugiej dociera do ośrodkowego układu nerwowego. Pierwsza faza choroby rozpoczyna się nagle i objawia się niecharakterystycznymi, grypopodobnymi objawami z towarzyszącą gorączką, bólami głowy oraz nudnościami i wymiotami. Ta faza choroby trwa 1-8 dni (średnio 4 dni). Choroba kończy się na pierwszej fazie u 13-26% zakażonych. Niestety tylko niektórzy chorzy pamiętają ugryzienie kleszcza, dlatego zdiagnozowanie ostatecznej przyczyny zachorowań na zapalenie mózgu jest bardzo trudne. U pozostałych zakażonych choroba rozwija się dalej. Po 1-33 dniach (średnio 8 dni) dobrego samopoczucia i braku objawów chorobowych KZM przechodzi w fazę neurologiczną. Pojawia się gorączka sięgająca 40 C, silne bóle głowy, nudności, wymioty, objawy oponowe oraz bóle mięśni i stawów. W drugiej fazie choroba może przybrać postać: Oponową. Przebiega ona najłagodniej, z objawami typowymi dla limfocytarnego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. Tę postać KZM obserwuje się u ok. 49% chorych. Charakteryzuje się ona wysoką gorączką, nudnościami, wymiotami, silnymi bólami głowy oraz nadwrażliwością na światło. Objawy oponowe to sztywność karku, objawy Brudzińskiego i Kerniga (są one charakterystyczne chociaż nie zawsze występują u pacjenta). Objawy postaci oponowej KZM utrzymują się od 7 do 14 dni i stopniowo ustępują. Oponowo-mózgową. Ma znacznie cięższy przebieg z cechami zapalenia mózgu. Mogą w niej wystąpić: ataksja, zaburzenia koncentracji, zaburzenia pamięci, nadmierna drażliwość, zaburzenia świadomości o różnym nasileniu (od spowolnienia lub zamroczenia do stanu śpiączkowego), a niekiedy nawet porażenie nerwów czaszkowych i mięśni oddechowych. Oponowo-mógowo-rdzeniową. Jest to postać najcięższa, występująca u ok. 10% chorych. Przebiega z cechami uszkodzenia rogów przednich rdzenia kręgowego i wiotkim porażeniem kończyn (częściej górnych, niż dolnych, ale 8

obserwuje się również porażenie czterokończynowe). Objawy ustępują powoli jednak często nie cofają się całkowicie. U części chorych może wystąpić porażenie mięśni oka, atonia pęcherza moczowego, a w najcięższych przypadkach porażenie mięśni oddechowych. Zajęcie rdzenia przedłużonego oraz pnia mózgu znacznie pogarsza rokowania i z powodu porażenia ośrodka oddechowego wymaga zastosowania oddychania zastępczego. Śmierć następuje zwykle w 5 7 dobie od wystąpienia objawów neurologicznych i często jest następstwem wystąpienia zespołu opuszkowego i rozległego obrzęku mózgu. Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, mózgu i korzeni nerwowych. Przebiega z objawami oponowymi objawami ogniskowego uszkodzenia OUN oraz korzeni nerwowych i nerwów obwodowych. Najczęściej dochodzi do uszkodzenia splotu barkowego z niedowładem kończyny górnej. Postać ta występuje rzadko, a niedowład cofa się powoli i nie zawsze ustępuje całkowicie. Postępowanie medyczne w przypadku KZM obejmuje jedynie leczenie objawowe. Leczenie kleszczowego zapalenia mózgu polega tylko na leczeniu objawowym tj. stosowaniu leków przeciwbólowych i przeciwzapalnych, zmniejszających ciśnienie wewnątrzczaszkowe, a w ciężkich przypadkach również kortykosteroidów. Nie ma żadnej innej możliwości leczenia KZM. Dlatego tak ważne jest zapobieganie zakażeniu wirusem KZM poprzez unikanie ukąszenia kleszcza oraz przede wszystkim przez szczepienia uodparniające. Aktualnie w Europie stosuje się dwie szczepionki przygotowane z izolowanych europejskich szczepów wirusa KZM. Zaletami szczepionek przeciwko KZM są: wysoka skuteczność, wysoki poziom bezpieczeństwa i praktycznie brak ryzyka powikłań poszczepiennych 5. W Austrii, w której powszechnie stosuje się szczepionki uodparniające odnotowano istotny spadek zapadalności na KZM. Podobne wyniki wskazały badania przeprowadzone w Polsce odkąd w 1993 roku wszyscy pracownicy nadleśnictw mają obowiązek szczepień przeciw KZM odnotowano duży spadek zachorowań na KZM wśród tej grupy ryzyka. 5 S. Pancewicz i wsp., Aspekty epidemiologiczno-kliniczne a profilaktyka KZM, VIA MEDICA, 2006. 9

W Polsce największa liczba zakażonych kleszczy występuje w rejonach: białostockim, podlaskim i warmińsko-mazurskim, jednak populacja zakażonych kleszczy rozprzestrzenia się również w kierunku Polski centralnej (mazowieckie). W Polsce rejestruje się zachorowania na kleszczowe zapalenie mózgu od 1970 roku. Nadzór ten opiera się na zgłoszeniach lekarzy w szpitalach. WIRUSOWE ZAPALENIE MÓZGU, PRZENOSZONE PRZEZ KLESZCZE, lata 2013-2014 w Polsce ogółem i z podziałem na województwa 6 Obszar zachorowań Liczba zachorowań Liczba zachorowań Liczba zachorowań Liczba zachorowań Liczba zachorowań w roku Zapadalność na 100 tys. Hospitalizacje I kwartał II kwartał III kwartał IV kwartał Polska 2013 2 17 114 94 227 0,59 227 (100%) Polska 2014 4 24 95 74 197 0,51 197 (100%) Dolnośląskie 1 2 6 2 11 0,38 11 Kujawsko-Pomorskie - - 1-1 0,05 1 Lubelskie - 1 2 2 5 0,23 5 Łódzkie 2 - - 1 3 0,12 3 Małopolskie - 1 1 1 3 0,12 3 Mazowieckie - 6 5 8 19 0,36 19 Opolskie - - 5-5 0,5 5 Podkarpackie - - - - - - - Podlaskie - 13 55 42 110 9,22 110 Pomorskie - - - 1 1 0,04 1 Śląskie - - - 2 2 0,04 2 Świętokrzyskie - - 3 1 4 0,32 4 Warmińsko- 1 1 16 13 31 2,14 31 Mazurskie Wielkopolskie - - 1 1 2 0,06 2 Zachodniopomorskie - - - -- - - - 6 Meldunki o zachorowaniach na choroby zakaźne, zakażeniach i zatruciach w Polsce, Biuletyn roczny 2014, http://www.pzh.gov.pl. 10

Kleszcze są najbardziej aktywne w maju i czerwcu (do początku lipca), a następnie we wrześniu. Jednakże do zakażenia może dojść w kolejnych miesiącach roku, nawet na początku grudnia, jeśli wcześnie nie przyjdą pierwsze mrozy. Ryzyko zachorowania wiąże się nie tylko z ekspozycją na pokłucia kleszczy w Polsce, ale także z podróżowaniem do rejonów endemicznych, krajów sąsiednich takich jak: Czechy, Austria, Niemcy. Wyjazdy związane z wypoczynkiem, 11

aktywnością na świeżym powietrzu mogą być obarczone ryzykiem zakażenia. Czynnikami sprzyjającymi kontaktom kleszczy z ludźmi są: popularne tereny rekreacyjne, uprawianie żeglarstwa śródlądowego oraz turystyki kajakowej. Istotne są korzystne warunki pogodowe czy status społeczno-ekonomiczny wpływający m.in. na częstsze przebywanie na świeżym powietrzu, także z racji wykonywanej pracy. Narażone są także osoby spożywające produkty z mleka niepasteryzowanego oraz osoby, które z powodów ekonomicznych mają utrudniony dostęp do nierefundowanych szczepień ochronnych. W ostatnich latach w Europie obserwuje się wyraźny wzrost występowania chorób przenoszonych przez kleszcze, w tym także boreliozy. Spotykane jest także zjawisko koinfekcji, polegającej na jednoczesnym przenoszeniu przez kleszcze różnych patogenów. Zjawisko to moduluje system odpornościowy chorego zacierając właściwy obraz kliniczny, utrudniając tym samym proces diagnozy i leczenia. W Polsce zachorowania na boreliozę cechuje już od wielu lat trend wzrostowy. W roku 2013 zanotowano w naszym kraju 12 763 przypadki przy zapadalności 33,12/100 tys. mieszkańców. W latach poprzednich liczba zgłoszonych przypadków nie przekraczała 10 tys. rocznie. Największą zapadalność obserwuje się w województwach: śląskim, podlaskim, małopolskim, mazowieckim i warmińskomazurskim. Przyczyny wzrostu zachorowalności na choroby odkleszczowe należy upatrywać w stale zmieniającym się zasięgu geograficznym bytowania kleszczy oraz wydłużaniu okresu ich żerowania, zmianach klimatu, zmianach ekonomicznych i społecznych w otoczeniu ludzi, a także zmianie sposobu spędzania czasu wolnego. Wzrastająca liczba rejestrowanych, potwierdzonych przypadków boreliozy może świadczyć także o poprawiającej się diagnostyce tej choroby i to zarówno na poziomie wywiadu lekarskiego, jak i diagnostyki laboratoryjnej. Przeciwko chorobie nie ma szczepionki, co potęguje problem i skutecznie uniemożliwia szybkie jego opanowanie 7. b) Epidemiologia Śmiertelność z powodu KZM wynosi do 5%. Choroba ta jest wskazywana jako jedna z ważnych przyczyn śmiertelności w Europie. Do tej pory wszystkie zgłoszone zachorowania na KZM wymagały hospitalizacji. 7 Główny Inspektorat Sanitarny (www.gis.gov.pl) na podstawie danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego-Państwowego Zakładu Higieny (www.pzh.gov.pl), Warszawa, 2013. 12

Aż 64% chorych zgłasza ukłucie przez kleszcza w pobliżu miejsca zamieszkania. Od 1993 roku wskaźnik zapadalności na KZM wynosi 200-300 przypadków rocznie. Seropozytywność wśród zawodowo narażonych mieszkańców endemicznych regionów wschodnich stwierdzono w zakresie 25-81%. Badania pokazują, że na KZM w Polsce częściej zapadają mężczyźni w średniej grupie wiekowej niż kobiety w analogicznej grupie. Wiąże się to z większą częstotliwością prac w lesie i rekreacyjnym zbieraniem owoców runa leśnego wśród płci męskiej. W Europie rejestruje się do 10 000 pełnoobjawowych zachorowań rocznie, najwyższy wskaźnik zapadalności na KZM występuje w Estonii, Słowenii, Łotwie, Litwie, Czechach i Rosji. Polska ma wskaźnik 0,51/100 000 mieszkańców. W 2014 roku na 196 przypadków KZM w Polsce, aż 105 miało miejsce w regionie podlaskim. Rok wcześniej w regionie tym zachorowało 111 osób, a zaszczepiło się 2 642 osoby, z czego 1 893 było po dwudziestym roku życia. W 2013 roku, w Polsce łącznie zaszczepiły się przeciwko wirusowi KZM 27 143 osoby, natomiast w 2012 roku było to prawie 47 tys. osób. W 2011 roku było to 32 561 osób, zaś w 2010 42 670 8. Zauważalny jest wzrost zachorowań na KZM wśród osób starszych na co wpływ ma sposób spędzania wolnego czasu wśród osób nieaktywnych już zawodowo. Zagrożone są również osoby, które często podróżują do miejsc endemicznych. Rocznie w Polsce choruje 200-300 osób (zapadalność 0,5-0,9 na 100 000 mieszkańców). Jest to 1/3 wszystkich zapaleń mózgu w naszym kraju. Źródło wykresu: dane Państwowego Zakładu Higieny, www.pzh.gov.pl 8 http://www.gis.gov.pl, http://www.pzh.gov.pl. 13

Zachorowania na KZM dotyczą również dzieci 9. Stanowią one w krajach europejskich 6-20% zachorowań dorosłych. Z wiekiem wzrasta ryzyko narażenia na zakażenie, widoczne jest zwiększenie zapadalności po 6 r.ż. Chłopcy chorują częściej niż dziewczynki. Przebieg zapalenia opon mózgowych w wyniku zakażenia pomimo, iż jest rzadszy niż u dorosłych, jest zadecydowanie cięższy i często wymaga leczenia na oddziale intensywnej terapii. U dzieci zakażonych wirusem KZM częściej występują niespecyficzne objawy co utrudnia rozpoznanie. Podejrzenie KZM powinno być rozważane u dzieci, które np. podczas wakacji przebywały na terenach endemicznych, a u których wystąpliły (jesienią bądź latem) objawy oponowe. U dzieci powyżej 7 r.ż. przebieg KZM może być bardzo ciężki (dzieje się tak u ok. 2%). Należy jednak zwrócić uwagę, że łagodny przebieg KZM u dzieci może mieć poważniejsze skutki niż u osoby dorosłej ze względu na rozwijający się jeszcze ośrodkowy układ nerwowy. Przebyta choroba może pozostawić długotrwałe deficyty neurologiczne (ok. 2% dzieci) i psychiczne. U ok. 25% dzieci stwierdza się długotrwałe zaburzenia uwagi i koncentracji. Nawet kilka lat po przebytym zakażeniu mogą pojawić się napady agresji, zaburzenia emocjonalne, rozdrażnienie, bóle głowy. Jednocześnie należy zwrócić uwagę, że dostępne dane są zaniżone z uwagi na fakt, iż nie wszystkie przypadki zachorowań na KZM są zgłaszane i rejestrowane. c) Populacja Populacja podlegająca jednostce samorządu terytorialnego i populacja kwalifikująca się do włączenia do Programu: Wariant 1: Według danych Głównego Urzędu Statystycznego populacji dzieci w wieku powyżej 1 r.ż - 15 r.ż. (III klasa szkoły gimnazjalnej) kwalifikujących się do włączenia do Programu w roku.., jest., a w kolejnych latach realizacji Programu należy założyć, że populacja ta nie powinna ulegać znaczącej zmianie. 9 J. Zajkowska, Kleszczowe zapalenie mózgu -ryzyko i skutki zachorowania u dzieci, Pediatria Po Dyplomie, 2014. 14

Wariant 2: Według danych Głównego Urzędu Statystycznego populacji młodzieży od 16 r.ż. (rozpoczynając od I klasy szkoły ponadgimnazjalnej) kwalifikującej się do włączenia do Programu w roku. jest... i osób dorosłych kwalifikujących się do włączenia do Programu w roku. jest...., a w kolejnych latach realizacji Programu należy założyć, że populacja ta nie powinna ulegać znaczącej zmianie. Wariant 3: Działania edukacyjne skierowane są do wszystkich dorosłych mieszkańców danej jednostki samorządu terytorialnego w liczbie ok.... Działania szkoleniowe w stosunku do personelu medycznego skierowane są do pielęgniarek i lekarzy POZ w liczbie ok.... d) Obecne postępowanie w omawianym problemie zdrowotnym ze szczególnym uwzględnieniem gwarantowanych świadczeń opieki zdrowotnej, finansowanych ze środków publicznych: Przeprowadzanie szczepień ochronnych w Polsce odbywa się zgodnie z obowiązującymi wymogami prawa. Podstawowym aktem prawnym dotyczącym szczepień ochronnych jest ustawa z dnia 5 grudnia 2008 roku o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. Ustawa określa sposób kwalifikacji do szczepień, prowadzenia i przekazywania dokumentacji medycznej dotyczącej szczepień oraz sprawozdawczości w tym zakresie. Z ustawą o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi powiązane są następujące dokumenty dotyczące tematyki szczepień ochronnych: 1. Komunikat Głównego Inspektora Sanitarnego w sprawie Programu Szczepień Ochronnych na rok 2015 z dnia 13 marca 2015 (Dz. U. MZ z 13 marca 2015 r. poz. 14). 2. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 stycznia 2015 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych. 3. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 sierpnia 2011 r. w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych. 15

4. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 15 listopada 2010 r. w sprawie sposobu przekazywania szczepionek świadczeniodawcom prowadzącym obowiązkowe szczepienia ochronne oraz sposobu przechowywania szczepionek stanowiących rezerwę przeciwepidemiczną kraju. 5. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 21 grudnia 2010 r. w sprawie niepożądanych odczynów poszczepiennych oraz kryteriów ich rozpoznawania. 6. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 16 września 2010 r. w sprawie wykazu zalecanych szczepień ochronnych oraz sposobu finansowania i dokumentowania zalecanych szczepień ochronnych wymaganych międzynarodowymi przepisami zdrowotnymi. Program Szczepień Ochronnych na rok 2015 składa się z następujących części: 1. Szczepienia obowiązkowe kalendarz szczepień *. a. Szczepienia obowiązkowe dzieci i młodzieży według wieku. b. Szczepienia obowiązkowe osób narażonych w sposób szczególny na zakażenie. 2. Szczepienia zalecane niefinansowane ze środków znajdujących się w budżecie ministra właściwego do spraw zdrowia *. *Finansowanie szczepień określonych w części I i II załącznika odbywa się na podstawie przepisów ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (t.j. Dz. U. z 2015 r. poz. 581). W aktualnym Programie Szczepień Ochronnych na rok 2015 szczepienia przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu (KZM) są jedynie zalecane, stąd wdrożenie Programu nie będzie kolidowało w jakimkolwiek zakresie z gwarantowanymi świadczeniami opieki zdrowotnej, finansowanymi ze środków publicznych. Szczepienie zalecane jest osobom przebywającym na terenach o nasilonym występowaniu tej choroby w szczególności: osobom zatrudnionym przy eksploatacji lasu, stacjonującemu wojsku, funkcjonariuszom straży pożarnej i granicznej, rolnikom, młodzieży odbywającej praktyki oraz turystom i uczestnikom 16

obozów i kolonii 10. Liczba dawek i cykl szczepienia odbywa się według wskazań producenta szczepionki. Uzyskana odporność utrzymuje się od 3-5 lat. Aktualnie w Europie stosuje się dwie szczepionki przygotowane z izolowanych europejskich szczepów wirusa KZM. Są one odpowiedzialne za indukowanie odporności przeciw KZM. Szczepionki są inaktywowane (zabite). Szczepienie podstawowe składa się z dwóch dawek szczepionki podawanych w odstępie miesiąca i trzeciej dawki podanej po roku. Dawki przypominające zalecane są po 3-5 latach, co pozwala na uzyskanie odporności u 96-98% szczepionych 11. Oprócz schematu podstawowego możliwy jest również schemat przyśpieszony, polecany gdy podstawowe uodpornienie jest rozpoczynane wiosną lub latem (na krótko przed wyjazdem w rejony endemiczne). Dane analizowane z Austrii wskazują, że w > 90% szczepionych osób przeciwko KZM, podanie dawki przypominającej powoduje, że poziom przeciwciał ochronnych pozostaje stabilny 6 lat. Wysokie miana przeciwciał utrzymują się 8 lat od ostatniej immunizacji. Zwiększenie odstępów między dawkami przypominającymi zmniejszy perspektywicznie koszty. Zalecenia dotyczące dawek przypominających są korygowane w kilku krajach. Obecnie tylko Szwajcaria zaleca odstęp 10 lat pomiędzy pierwotną serią szczepień, a kolejną dawka przypominającą 12. e) Uzasadnienie potrzeby wdrożenia Programu W Polsce kleszczowe zapalanie mózgu jest jednostką chorobową, która zgodnie z ustawą o zwalczaniu chorób zakaźnych podlega obowiązkowi zgłoszenia. W latach 2009-2010 Zakład Epidemiologii Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego Państwowego Zakładu Higieny przeprowadził badania aktywnego nadzoru nad kleszczowym zapaleniem mózgu na terenie 11 województw Polski (lubelskiego, małopolskiego, mazowieckiego, opolskiego, podkarpackiego, podlaskiego, pomorskiego, świetokrzyskiego, warmińsko-mazurskiego, 10 Program szczepień ochronnych na rok 2015, zał. do komunikatu Głównego Inspektora Sanitarnego. 11 S. Pancewicz i wsp., Aspekty epidemiologiczno-kliniczne i profilaktyka KZM, VIA MEDICA, 2006. 12 Vaccines against tick-borne encephalitis: WHO position paper, http://www.who.int/wer, 2011. 17

wielkopolskiego oraz zachodnio-pomorskiego) 13. Aktywny nadzór polegał na cotygodniowym sprawdzaniu rejestru przyjęć pacjentów z neuroinfekcją o prawdopodobnej wirusowej etiologii. Dzięki nadzorowi udało się wykryć poprzednio niewykryte ogniska kleszczowego zapalenia mózgu, w szczególności w województwach małopolskim, pomorskim oraz świętokrzyskim. Przeprowadzone badania wskazują na zaniżenie oficjalnych statystyk dotyczących liczby zachorowań na KZM, co spowodowane jest m.in. niską zgłaszalnością podejrzeń przypadków neuroinfekcji oraz niewielkim odsetkiem przesyłanych próbek do badań. Mając na uwadze powyższe, niezbędne jest przeprowadzenie szerokiej kampanii edukacyjnej w zakresie zapobiegania chorobom odkleszczowym oraz podejmowanie działań profilaktycznych poprzez szczepienia ochronne w celu zmniejszenia ryzyka zachorowania na KZM. W Austrii zaszczepiono 88% społeczeństwa, a w pozostałych krajach Europy od 15-30% ludności. Polska należy do krajów o najmniejszym odsetku zaszczepionych przeciwko KZM, nie przekracza on 1%. Fakt ten wynika z niskiej świadomości osób zagrożonych chorobą oraz z tego, że szczepienia w tym zakresie nie są refundowane. Podsumowując, należy stwierdzić, że szczepienia ochronne przeciwko KZM stanowią jedną z najbardziej skutecznych, wśród stosowanych metod przeciw zakażeniom wirusowym 14. Nie tylko zapobiegają wystąpieniu tej bardzo groźnej dla ludzi choroby, ale także są najtańszym sposobem ograniczenia związanych z tym kosztów medycznych, społecznych i ekonomicznych. Cele programu a) Cel główny Zmniejszenie zakresu infekcji kleszczowego zapalenia mózgu wśród mieszkańców danej JST. b) Cele szczegółowe 1. uzyskanie możliwie najwyższej frekwencji w zakresie szczepień; 2. zmniejszenie liczby zachorowań na infekcje KZM; 13 P. Stefanoff, Nadzór nad kleszczowym zapaleniem mózgu, Medical Tribune, 2011. 14 J. Zajkowska, P. Czupryna, Kleszczowe zapalenie mózgu-epidemiologia, patogeneza, obraz kliniczny, diagnostyka, profilaktyka i leczenie. Forum Zakażeń, 2013. 18

3. zmniejszenie ilości hospitalizacji z powodu KZM; 4. zmniejszenie liczby powikłań neurologicznych i psychologicznych z powodu przebytego KZM; 5. zwiększenie poziomu wiedzy ogółu mieszkańców JST w zakresie profilaktyki chorób odkleszczowych oraz rodziców w zakresie potrzeby wykonywania szczepień ochronnych zalecanych u swoich dzieci; 6. zwiększenie poziomu wiedzy personelu medycznego (pielęgniarek i lekarzy POZ) w zakresie profilaktyki chorób odkleszczowych. c) Oczekiwane efekty 1. zmniejszenie zachorowalności na KZM w perspektywie wieloletniej, 2. zmniejszenie liczby hospitalizacji z powodu KZM, 3. zwiększenie świadomości zdrowotnej w zakresie zasadności, bezpieczeństwa i korzyści ze szczepień przeciw KZM, 4. zmniejszenie transmisji wirusa w środowisku, 5. zmniejszenie powikłań neurologicznych i psychologicznych oraz dalszych ich konsekwencji. d) Mierniki efektywności odpowiadające celom Programu 1. liczba osób uczestniczących w Programie, 2. odsetek osób uczestniczących w Programie, 3. liczba osób zaszczepionych w Programie wg pełnego schematu szczepień, 4. liczba osób zaszczepionych w Programie bez pełnego schematu szczepień, 5. raporty opracowane przez realizatorów Programu wg przygotowanego schematu, 6. liczba osób uczestniczących w poszczególnych elementach Programu (spotkaniach edukacyjnych), 7. liczba osób uczestniczących w poszczególnych elementach Programu (szkoleniach dla personelu medycznego). Stały monitoring wskaźników zdrowotnych 1. współczynników umieralności na KZM, 2. współczynników zapadalności na KZM, 3. współczynników chorobowości ogólnej, 19

4. liczby hospitalizacji z powodu KZM, 5. liczby powikłań neurologicznych po przebytym KZM, 6. liczby powikłań psychologicznych po przebytym KZM, 7. ewaluacja poziomu wiedzy na temat chorób odkleszczowych i ich profilaktyki, w tym KZM (przeprowadzenie ankiety diagnozującej poziom wiedzy przed i po przeprowadzeniu działań edukacyjnych). Adresaci Programu (populacja Programu) Program przewiduje 3 warianty realizacji (w zależności od możliwości finansowych oraz specyficznych uwarunkowań epidemiologiczno demograficznych dla danego obszaru JST, dopuszcza się wybór jednego, dwóch lub trzech wariantów). Wariant 1: W pierwszym wariancie Program skierowany będzie do dzieci w wieku 1 r.ż - 15 r.ż. (rozpoczynając od 1 roku życia do III klasy szkoły gimnazjalnej), zamieszkałych na terenie danej jednostki samorządu terytorialnego. Wariant 2: W drugim wariancie Program skierowany będzie do młodzieży od 16 r.ż. (rozpoczynając od I klasy szkoły ponadgimnazjalnej) i osób dorosłych, zamieszkałych na terenie danej jednostki samorządu terytorialnego. Wariant 3: Trzeci wariant obejmuje: 1. Prowadzenie szerokiej kampanii edukacyjno-informacyjnej, dotyczącej zapobiegania chorobom odleszczowym w tym kleszczowemu zapaleniu mózgu (KZM). Akcja będzie skierowana do wszystkich mieszkańców danej jednostki samorządu terytorialnego. 2. Prowadzenie szkolenia dla personelu medycznego (pielęgniarki, lekarze POZ) w zakresie profilaktyki chorób odkleszczowych w tym KZM. 20

a) Oszacowanie populacji, której włączenie do Programu jest możliwe: Szacunkowa wielkość populacji objętej Programem wynosi (określona dla danej populacji JST): Wariant 1:... Wariant 2:... Wariant 3: 1... 2... b) Tryb zapraszania do Programu W celu zapewnienia wysokiej frekwencji (70-90%) w Programie, konieczny jest dobry dostęp do pełnej informacji o jego realizacji, uzyskiwanej wieloma kanałami informacyjnymi. Edukacja poprzez działania promocyjno-informacyjne: 1. Ulotki, plakaty rozdystrybuowane w jednostkach takich jak: podmioty lecznicze, żłobki, przedszkola, szkoły, tablice ogłoszeniowe. 2. Informacja o Programie zamieszczona na stronie internetowej JST. 3. Audycje telewizyjne, radiowe oraz artykuły prasowe poświęcone szczepieniom ochronnym w mediach lokalnych. Organizacja programu a) Części składowe, etapy i działania organizacyjne Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (t.j.: Dz. U. z 2015 r. poz. 581), projekty programów polityki zdrowotnej muszą zostać przekazane do rządowej Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji (AOTMiT) w celu uzyskania opinii 15. Agencja w zakresie realizacji zadań związanych z oceną świadczeń opieki zdrowotnej działa na zlecenie Ministra Zdrowia. Opiniuje ministerialne i samorządowe projekty programów zdrowotnych, a także prowadzi szeroko rozumianą działalność 15 http://www.aotm.gov.pl. 21

informacyjną i szkoleniową w zakresie oceny technologii medycznych w Polsce i na świecie. Jest instytucją państwową, opierającą się w swoich działaniach na wiarygodnych dowodach naukowych dotyczących skuteczności i bezpieczeństwa w oparciu o EBM (ang. Evidence Based Medicine). Stosuje zasady zgodne z wytycznymi HTA (ang. Health Technology Assessment) interdyscyplinarnej dziedziny wiedzy, ukierunkowanej na dostarczanie naukowych podstaw dla podejmowania racjonalnych decyzji z zakresu polityki zdrowotnej i praktyki klinicznej, łącząc m.in. wiedzę z zakresu medycyny, epidemiologii, biostatystyki, prawa, ekonomii oraz etyki. Po uzyskaniu opinii AOTMiT oraz zapewnieniu środków finansowych w budżecie JST Program będzie realizowany przez podmioty lecznicze wyłonione w drodze konkursu ofert, zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa i na podstawie kryteriów zatwierdzonych wewnętrznymi dokumentami JST lub poprzez udzielenie dotacji dla samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej. Z wyżej wymienionymi podmiotami, co do zasady będą zawierane umowy o realizację świadczeń zdrowotnych na ustalony okres czasu (zgodnie z podjętą strategią JST, a w przypadku zawarcia umów wieloletnich zgodnie z odrębną uchwałą w sprawie wieloletniej prognozy finansowej JST. Warunki konkursu i wymagania konkursowe dla oferentów będą zapewniać mieszkańcom JST szeroki dostęp do proponowanych, profilaktycznych świadczeń zdrowotnych oraz wysoką jakość świadczonych usług. Etapy Programu: 1. Opracowanie warunków konkursu ofert i kryteriów wyboru realizatorów Programu. 2. Wybór podmiotów realizujących Program w drodze postępowania konkursowego prowadzonego przez Komisję konkursową w oparciu o przepisy ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. 3. Szkolenia skierowane do mieszkańców JST dotyczące zapobiegania chorobom odkleszczowym, w tym KZM. 4. Szkolenia dla personelu medycznego (lekarzy i pielęgniarek POZ), informujące o Programie oraz aktualnych sposobach działań profilaktycznych w tym zakresie. 22

5. Realizacja programu: a) dotarcie z informacją o Programie do mieszkańców, spełniających kryteria włączenia (działania informacyjno-edukacyjne); b) rekrutacja do Programu (ulotki, plakaty rozdystrybuowane w takich jednostkach jak: podmioty lecznicze, żłobki, przedszkola, szkoły, tablice ogłoszeniowe; informacja o Programie na stronie internetowej JST; audycje telewizyjne i radiowe poświęcone szczepieniom ochronnym w mediach lokalnych z udziałem ekspertów, autorytetów w dziedzinie chorób zakaźnych); c) wywiad lekarski (ze szczególnym uwzględnieniem poprzednich szczepień ochronnych i ewentualnych działań niepożądanych), badanie lekarskie (kwalifikacja do szczepienia); d) szczepienia wg przyjętego schematu, zgodnego ze wskazaniami producenta szczepionki; e) szczepienia dzieci będą odbywać się pod nadzorem lekarzy i przy udziale rodziców, którzy wyrażą chęć zaszczepienia swojego dziecka znajdującego się wśród grupy osób objętych Programem (wymagana będzie pisemna zgoda rodziców); f) szczepienie wykonują osoby do tego upoważnione, posiadające uprawnienia zawodowe zgodnie z paragrafem 6 Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 18 sierpnia 2011 r. (Dz. U. Nr 182, poz. 1086) w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych. g) Realizator Programu będzie prowadził rejestr odczynów poszczepiennych. 6. Kampania edukacyjno-informacyjna, dotycząca zapobiegania chorobom odkleszczowym w tym KZM skierowana do wszystkich mieszkańców danej jednostki samorządu terytorialnego. a) Ulotki, plakaty rozdystrybuowane w takich jednostkach jak: podmioty lecznicze, żłobki, przedszkola, szkoły, tablice ogłoszeniowe. b) Zamieszczenie informacji o Programie na stronie internetowej JST. c) Audycje telewizyjne, radiowe, artykuły prasowe poświęcone szczepieniom ochronnym w mediach lokalnych. d) Spotkania edukacyjne, prowadzone przez ekspertów. e) Szkolenia dla personelu medycznego (pielęgniarek i lekarzy POZ). 23

f) Opracowanie broszury informacyjno-edukacyjnej dotyczącej profilaktyki chorób odkleszczowych w tym KZM. Organizatorzy szkoleń/spotkań edukacyjnych organizacje pozarządowe, podmioty lecznicze lub osoby fizyczne (wyłonione zgodnie z aktualnymi przepisami Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. - Prawo zamówień publicznych, Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych). 7. Monitorowanie realizacji Programu - nadzór nad realizacja Programu poprzez powołanie koordynatora merytorycznego Programu oraz nadzór administracyjny. 8. Przeprowadzenia ankiety badającej satysfakcję uczestników Programu. 9. Coroczna ewaluacja Programu, sporządzenie raportu końcowego z realizacji Programu. b) Planowane interwencje Szczepienia zapobiegające kleszczowemu zapaleniu mózgu (KZM) wg przyjętego schematu, zgodnego ze wskazaniami producenta szczepionki. Szczepienie składa się z 3 dawek. Pierwszą dawkę podaje się w dniu dowolnym (uwzględniając podane wcześniej szczepienia, zgodnie z kalendarzem szczepień), następną dawkę podaje się po 1-3 miesiącach. Jeżeli zachodzi konieczność uzyskania szybkiej odpowiedzi immunologicznej, drugą dawkę można podać po 2 tygodniach, od pierwszej dawki. Trzecią dawkę podaje się w ciągu 5-12 miesięcy po drugim szczepieniu. Działania informacyjno-edukacyjne dla mieszkańców oraz szkolenia edukacyjne dla personelu medycznego. Działania promocyjne dotyczące wdrożenia Programu. 24

c) Kryteria i sposób kwalifikacji uczestników Do Programu zostaną zakwalifikowane dzieci, młodzież i dorośli spełniający poniższe kryteria (zgodnie z wybranym wariantem realizacji Programu): 1. Zameldowanie/zamieszkanie na terenie danej JST. 2. Osoby niezaszczepione przeciwko KZM w okresie powyżej 5 lat. d) Zasady udzielania świadczeń w ramach Programu 1. Świadczenie w postaci kwalifikacji lekarskiej oraz wykonania szczepienia przeciwko KZM otrzyma osoba, która została zakwalifikowana do Programu. 2. Program będzie realizowany w wyznaczonych terminach (dniach tygodnia, godzinach) zgodnie z ofertą konkursową podmiotów leczniczych zakwalifikowanych do realizacji Programu. e) Sposób powiązania działań Programu ze świadczeniami zdrowotnymi Brak bezpośredniego powiązania, z uwagi na fakt, że szczepienia przeciwko KZM w Programie Sczepień Ochronnych na rok 2015 są szczepieniami zalecanymi, nierefundowanymi. f) Sposób zakończenia udziału w Programie i możliwości kontynuacji otrzymywania świadczeń zdrowotnych przez uczestników programu, jeżeli istnieją wskazania Pełne uczestnictwo w programie polega na zrealizowaniu schematu szczepień szczepionką przeciwko KZM. Zakończenie udziału w programie jest możliwe na każdym etapie Programu na życzenie osób zakwalifikowanych do Programu. g) Bezpieczeństwo planowanych interwencji 1. Program szczepień będzie realizowany przez podmioty lecznicze, które zostaną wybrane do realizacji Programu w drodze konkursu ofert. Szczepienie będzie przeprowadzone z zachowaniem wszelkich warunków, określonych dla prawidłowego wykonania szczepienia z uwzględnieniem zalecanego schematu producenta. 2. Szczepienie wykonają osoby do tego upoważnione, posiadające uprawnienia zawodowe zgodnie z paragrafem 6 Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 25

18 sierpnia 2011 r. (Dz. U. Nr 182, poz. 1086) w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych. 3. Szczepienia objęte Programem wykonywane będą z wykorzystaniem szczepionek dopuszczonych do stosowania w Polsce, zgodnie ze schematem i Charakterystyką Produktów Leczniczych. 4. Szkolenia, spotkania informacyjno-edukacyjne prowadzone będą przez wykwalifikowanych wykładowców, posiadających niezbędne kwalifikacje, wiedzę i doświadczenie. h) Kompetencje/warunki niezbędne do realizacji Programu 1. Świadczenia realizowane będą w pomieszczeniach, które pod względem technicznym i sanitarnym spełniają wymagania określone w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 26 czerwca 2012r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia i urządzenia podmiotu wykonującego działalność leczniczą (Dz. U. z 2012 r., poz. 739). 2. Program wraz z kampanią informacyjno-edukacyjną będzie realizowany przez fachowych pracowników zawodów medycznych oraz ekspertów, posiadających stosowne wykształcenie kwalifikacje zawodowe oraz wiedzę z zakresu chorób zakaźnych. 3. Materiały promocyjne, edukacyjne zostaną przygotowane z udziałem ekspertów w dziedzinie profilaktyki chorób zakaźnych, w tym KZM, co zapewni wysoki poziom merytoryczny opracowań. i) Dowody skuteczności planowanych działań 1. Dane z piśmiennictwa wskazują jednoznacznie, że KZM jest chorobą mogącą powodować trwałe powikłania, wymagającą działań zapobiegawczych i naprawczych. Europejska Grupa Doradcza (EAG) dla rozszerzonego programu szczepień Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) odnotowała rosnące znaczenie KZM w regionie europejskim, jako publicznego problemu w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Zaleciła, aby kraje w których występuje on endemicznie podjęły wysiłki w celu zwiększenia 26

zainteresowania zapobieganiu tej chorobie. Zgodnie z wytycznymi każdy kraj powinien zidentyfikować obszary o wysokim ryzyku zachorowań i określić zalecenia dotyczące stosowania szczepień ochronnych przeciwko KZM. Zalecenia Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) dotyczące stosowania szczepień przeciwko KZM zostały omówione szczegółowo przez SAGE na posiedzeniu w kwietniu 2011 roku 16. 2. Najskuteczniejszą metodą zapobiegania KZM jest szczepienie. Jego skuteczność sięga 99%. Szczepionka przeciw KZM stanowi jedną z najbardziej skutecznych wśród stosowanych przeciw zakażeniom wirusowym. Nie stwierdza się także istotnych różnic w odpowiedzi na szczepienie między różnymi grupami wiekowymi. 3. Zdaniem Pani Profesor Joanny Zajkowskiej z Kliniki Chorób Zakaźnych i Neuroinfekcji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, eksperta międzynarodowej grupy ISW-TBE, zajmującej się Kleszczowym Zapaleniem Mózgu, w Polsce ze szczepień ochronnych przeciwko KZM korzysta niewiele osób 17. Wprowadzenie Programu profilaktyki zakażeń kleszczowego zapalenia mózgu zwiększy zasób wiedzy jak chronić się przed kleszczami i zmniejszy ryzyko zachorowania w wyniku zakażenia oraz umożliwi skorzystanie z dostępnych szczepień ochronnych w tym zakresie. Szczepienia zapobiegawcze nie tylko przyczyniają się do ograniczania zachorowań i skutków społeczno-ekonomicznych związanych z chorobami zakaźnymi, ale także sprzyjają ogólnej poprawie zdrowia publicznego. Korzyści wynikające ze szczepień ochronnych, poparte są rzetelną analizą farmakoekonomiczną, wskazującą jednoznacznie, że koszt uzyskania życia w pełnym zdrowiu (koszt QALY) udaje się znacząco zmniejszyć realizując programy szczepień ochronnych. Mając na uwadze możliwe powikłania po przebyciu KZM, sięgające do 58% chorych 18 (co wpływa na koszty rehabilitacji chorych oraz ich izolacji społeczno-ekonomicznej) oraz koszty leczenia i hospitalizacji na oddziałach intensywnego nadzoru w cięższych 16 http://www.who.int/imminization/sage/previous/en/index.html, 2011. 17 http://www.mp.pl/szczepienia/aktualności. 18 J. Zajkowska, Kleszczowe zapalenie mózgu-ryzyko i skutki zachorowania u dzieci, Pediatria po dyplomie, 2014. 27

przypadkach, zastosowanie działań profilaktycznych w postaci edukacji oraz szczepień ochronnych jednoznacznie przekłada się na oszczędności finansowe płatnika publicznego (Narodowy Fundusz Zdrowia i Ministerstwo Zdrowia). Przykładem skuteczności prowadzonych działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania KZM oraz efektywności kosztowej jest europejski program zapobiegawczy realizowany w Słowenii 19. j) Informacje nt. podobnych programów zdrowotnych wykonywanych w gminie zgłaszającej program lub w innych jednostkach samorządu terytorialnego 1. Program nie był realizowany przez samorządy w zakresie szczepień ochronnych. Prowadzone są natomiast kampanie informacyjno-edukacyjne dotyczące profilaktyki chorób odkleszczowych. 2. Gmina Miasta Jaworzna opracowała Program Badania profilaktyczne dla mieszkańców Gminy Miasta Jaworzna w kierunku rozpoznania boreliozy (opinia pozytywna AOTiM nr 202/2014 z dnia 25 sierpnia 2014 r.). Koszty realizacji Programu 1. W okresie realizacji Programu należy ustalić roczny budżet jego realizacji oraz perspektywę wieloletnią. Wariant pierwszy i drugi Programu obejmuje koszt zakupu szczepionki, konsultacji lekarskich oraz koszty administracyjne prowadzenia Programu. Ceny szczepionek nie mogą odbiegać znacząco od cen rynkowych. 2. Na koszty wariantu trzeciego składają się: koszty działań edukacyjnoinformacyjnych dla mieszkańców, koszty przeprowadzenia szkoleń dla personelu medycznego oraz koszty opracowania i druku materiałów promocyjnych tj. plakatów, ulotek i broszury informacyjnej, a także prowadzenie akcji informacyjno-medialnej. 19 Cost-effectiveness of tick borne encephalitis vaccination in Slowenia adults, http://www.elsevier.com/locote/vaccine, 2012. 28

Koszty Programu w I roku realizacji: 1. Koordynacja Programu: a) nadzór merytoryczny na realizacją Programu, opracowanie ankiet ewaluacyjnych, opracowanie raportów rocznych z realizacji Programu i Raportu końcowego:... zł b) nadzór administracyjny: koszty administracyjne, ewaluacja Programu:... zł 2. Koszt realizacji świadczeń zdrowotnych: a) zakup szczepionki I dawki:... zł b) kwalifikacja i konsultacja lekarska:... zł c) koszt administracyjne prowadzenia Programu przez realizatora:... zł 3. Przygotowanie i przeprowadzenie spotkań edukacyjno-szkoleniowych dla mieszkańców... zł (zakłada się nieodpłatne udostępnianie sal przez JST). 4. Przygotowanie i przeprowadzenie szkoleń dla personelu medycznego (pielęgniarek POZ):... zł (zakłada się nieodpłatne udostępnianie sal przez JST). 5. Przygotowanie i przeprowadzenie szkoleń dla personelu medycznego (lekarzy POZ):... zł (zakłada się nieodpłatne udostępnianie sal przez JST). 6. Opracowanie, druk i rozpowszechnienie materiałów promocyjno edukacyjnych: a) plakat:... zł b) ulotka:...zł c) broszura informacyjno-edukacyjna:...zł d) artykuł prasowy:...zł e) audycja radiowa:...zł 29

f) reklama TV:...zł Środki finansowe przeznaczone na realizacją Programu pochodzą z budżetu JST (...). Koszt roczny realizacji Programu (wariant I /wariant II /wariant III) wynosi:.... Koszt całkowity realizacji Programu (wariant I /wariant II /wariant III) w latach:... wynosi:... zł. Monitorowanie i ewaluacja a) Ocena zgłaszalności do Programu Zgłaszalność do Programu zostanie oceniona na podstawie listy osób, które zakończyły cykl szczepień, zgodnie z przyjętym schematem. Podjęcie szerokich akcji informacyjnych oraz indywidualnych zaproszeń do uczestnictwa w Programie może wpłynąć na podniesienie frekwencji do 70-80% co będzie świadczyło o wysokiej efektywności Programu. Informacja o wysokości frekwencji będzie szacowana w trakcie trwania Programu (próba ponowienia zaproszeń w razie niskiej frekwencji) oraz po zakończeniu Programu na podstawie list uczestnictwa. Zgłaszalność do Programu zostanie oceniona także na podstawie wykazu osób, które uczestniczyły w spotkaniach informacyjno-edukacyjnych oraz list z wykazem personelu medycznego uczestniczącego w szkoleniach. b) Ocena efektywności Programu Ze względu na fakt, że przypadków zachorowań na KZM odnotowuje się stosunkowo niedużo (dane zaniżone ze względu fakt, iż nie wszystkie przypadki zachorowań na KZM są zgłaszane i rejestrowane), stąd, w krótkiej perspektywie czasowej efektywność Programu może być słabo widoczna. Doświadczenia krajów europejskich, w których szczepionka jest stosowana w szerszej skali skłaniają do szacunków znacznego obniżenia się liczby zachorowań na KZM. Wprowadzenie przez samorząd kompleksowego Programu pozwoli dodatkowo dokonać oceny skuteczności działań w oparciu o prowadzony rejestr, procedurę rejestracji i monitorowanie zakażeń w perspektywie kilkuletniej. Stanie się to poprzez współpracę z lekarzami POZ oraz z instytucjami odpowiedzialnymi za analizę danych epidemiologicznych, w tym z Wojewódzkimi i Powiatowymi Stacjami Sanitarno- Epidemiologicznymi. Program będzie corocznie ewaluowany przez Koordynatora 30