Małgorzata Kirschenstein Charakterystyka sum opadów na obszarze północno zachodniej Polski w przekroju rocznym Celem niniejszej pracy jest charakterystyka dobowych sum opadów ze 185 stacji na obszarze północno zachodniej Polski w latach 1961 1980. Do badań wybrano obszar, który obejmuje Pojezierze Pomorskie po Pradolinę Toruńsko Eberswaldzką na południu i przyległą od wschodu część dorzecza dolnej Wisły. Wybór tego obszaru nie jest przypadkowy. Z literatury wynika, że tak określony obszar znajduje się pod wpływem cyrkulacji atmosferycznej znad M. Bałtyckiego, który nie ogranicza się do wąskiej strefy wybrzeża, lecz jest możliwy do stwierdzenia na całym obszarze północno zachodniej Polski (Ewert 1979, 1984, 1997). Ponadto, rozkład opadów na tym obszarze jest również efektem położenia północnej części pojezierzy w zasięgu oddziaływania drugorzędnego strefowego maksimum opadów, położenia obszaru Bałtyku w zasięgu częstych wędrówek układów niskiego ciśnienia, hipsometrii i orografii terenu oraz cyrkulacji atmosferycznej. Przedstawione powyżej czynniki powodują, że rozkład opadów na obszarze północno zachodniej Polski charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem (rys. 1). Średnia roczna suma opadów (ze 185 stacji) wynosi 631mm i waha się od 496 mm (w Lisewie) do 908 mm (w Kręgu). Zakres zmienności rocznych sum opadów jest więc duży i wynosi 412 mm. Istotnym czynnikiem, który wpływa na rozkład opadów na obszarze północno zachodniej Polski jest zróżnicowana rzeźba terenu. Przebieg linii najwyższych wyniesień Pojezierza Pomorskiego z SW na NE i ich prawie równoległe ułożenie do wybrzeża Bałtyku powoduje, że warunki występowania opadów na skłonie północno zachodnim są korzystniejsze, niż na skłonie południowo wschodnim, dlatego też pas najwyższych średnich rocznych sum opadów (powyżej 700 mm) występuje na północno zachodnim skłonie Pojezierza. Występowanie wysokich opadów w zachodniej części wyróżnionego po- Rys. 1. Średnie roczne sumy opadów [mm] na obszarze północno zachodniej Polski (1961 1980)
186 Małgorzata Kirschenstein wyżej pasa, związane jest ze stopniowym wzrostem wysokości n.p.m., w stosunku do terenów położonych na zachód. W związku z tym, w przypadku napływu powietrza z sektora zachodniego może dojść do wymuszonego wznoszenia powietrza i w rezultacie do wzrostu sum opadów, nie przekraczają one jednak 700 mm. Dopiero na Wysoczyźnie Łobeskiej (przekraczającej nieznacznie wysokość 100 m n. p. m.) i w północno zachodniej części Pojezierza Drawskiego (na zachód od rzeki Parsęty, gdzie występują duże deniwelacje i urozmaicone formy terenu) średnie roczne sumy opadów przekraczają 700 i 740 mm. Wysokie opady, powyżej 800 mm występują na Wysoczyźnie Polanowskiej (na zachód od rzeki Wieprzy, na terenach leżących na wysokości 75 100 m n.p.m.) oraz na południowo wschodnich krańcach Równiny Słupskiej (położonej poniżej 50 m n.p.m.). Wyróżniona strefa wysokich opadów, występująca na północno zachodnim skłonie przebiega, więc nie na najwyższych wyniesieniach Pojezierza Pomorskiego, lecz w pewnej odległości 50 20 km (zmniejszającej się ku wschodowi) od wybrzeża Bałtyku, na terenach nisko położonych, poniżej 120 m n.p.m. Teren ten jest pochylony w stronę morza i porozcinany licznymi dolinami rzek. Występują tu także liczne przybrzeżne jeziora oraz rozległe torfowiska, m.in. w pradolinie Łeby i nad Jeziorem Łebskim. Ponadto przebieg strefy wysokich opadów na niektórych odcinkach jest zgodny z przebiegiem progu terenowego Pojezierza Pomorskiego. A. Ewert (1984) uważa, że próg Pojezierza Pomorskiego nie jest główną przyczyną wysokich opadów. Sprzyja on tylko wyzwoleniu innego efektu będącego właściwą przyczyną, mianowicie efektu konwergencji brzegowej (w niektórych miesiącach) oraz położenia północnych krańców kolejnych wysoczyzn (na granicy wysoczyzn pojeziernych i nizin nadmorskich) tak, że nie zasłaniają się wzajemnie w przypadku napływu powietrza z zachodu. W wąskim pasie wzdłuż wybrzeża średnie roczne sumy opadów są niższe od 700 mm. Na wschód od Ustki, na terenie Słowińskiego Parku Narodowego roczne sumy opadów przekraczają już 740 mm, ponadto strefa wysokich opadów dochodzi tu prawie do linii brzegowej Bałtyku. Na Pobrzeżu Kaszubskim sumy opadów ponownie zmniejszają się od 700 mm w części zachodniej do 540 mm w kierunku Zatoki Gdańskiej, ponadto izohiety silnie zagęszczają się, świadcząc o dużych zmianach opadów. Zmiany te związane są z formami terenu z krawędzią Wysoczyzny Żarnowieckiej i progiem oddzielającym wyniesienia pojezierne od Pobrzeża Kaszubskiego. Na krańcach zachodnich i wschodnich pasa wysokich opadów izohiety mają przebieg południkowy, co wskazuje na przewagę adwekcji mas powietrza o kierunku równoleżnikowym oraz wpływ rzeźby terenu na kształtowanie stosunków opadowych. Natomiast na skłonie południowo wschodnim opady zmniejszają się wraz ze zmniejszaniem się wysokości nad poziomem morza. Jednak spadek opadów w kierunku Wisły jest większy niż na południe w kierunku Noteci. Jest to szczególnie widoczne w dorzeczu Drawy i na Pojezierzu Wałeckim (wysokość tego terenu waha się w granicach 120 168 m n.p.m.), gdzie izohiety wyraźnie wyginają się ku południowi. Przyczyną wyższych tu opadów jest wzrost wysokości nad poziomem morza, w stosunku do obszarów położonych zarówno na zachód jak i na wschód (Pojezierze Krajeńskie). Również na Pojezierzu Myśliborskim sumy opadów są wyższe (powyżej 580 mm), w stosunku do obszarów znajdujących się od niego bezpośrednio na zachód. Występowanie wyższych
Charakterystyka sum opadów na obszarze północno zachodniej Polski... 187 tu opadów związane jest także z orografią terenu (wyniesienia pojezierne osiągają wysokość 20 40 m i tylko w niewielu miejscach przekraczają 100 m n.p.m.). Najniższe opady (poniżej 540 mm) występują nad Wisłą (Żuławy Wiślane do Gdańska, Dolina Kwidzyńska, wschodnia część Pojezierza Starogardzkiego i Kotlina Grudziądzka) oraz nad Odrą i na Równinie Pyrzycko Stargardzkiej. Na wschód od Wisły, w kierunku Pojezierza Mazurskiego średnie roczne sumy opadów wzrastają wraz ze wzrostem wysokości n. p. m. Na krańcach wschodnich Pojezierza Iławskiego i na Garbie Lubawskim średnie sumy przekraczają już 700 mm. Garb Lubawski różni się wyraźnie od terenów otaczających wysokościami bezwzględnymi, przekraczającymi 200 m n. p. m. Z analizy rozkładów średnich miesięcznych sum opadów wynikają następujące wnioski: 1. Występowanie niskich opadów w dolinach rzek Wisły i Odry jest widoczne we wszystkich miesiącach. Jedynie w maju i czerwcu opady nad Wisłą są wyższe (rys. 2.5 i 2.6). 2. Występowanie wysokich opadów na północno zachodnim skłonie Pojezierza Pomor- Rys. 2.1 2.6. Średnie miesięczne sumy opadów [mm] na obszarze północno zachodniej Polski (1961 1980)
188 Małgorzata Kirschenstein Rys. 2.7 2.12. Średnie miesięczne sumy opadów [mm] na obszarze północno zachodniej Polski (1961 1980) skiego we wszystkich miesiącach, poza majem i czerwcem (rys. 2.1 2.12). 3. W maju i czerwcu (rys. 2.5, 2.6), strefa wysokich opadów jest oddalona od wybrzeża i występuje na najwyższych wyniesieniach pojeziernych oraz na południowo wschodnim skłonie Pojezierza. W tym okresie pole opadów kształtuje się w dużym stopniu pod wpływem czynników lokalnych, mianowicie na wybrzeżu niskie opady (rzędu 40 56 mm) są konsekwencją ochładzającego wpływu Bałtyku i jest to widoczne w przebiegu izohiet, które zagęszczają się i układają równoleżnikowo do linii brzegowej, świadcząc o dużych zmianach opadów na tym obszarze. Natomiast pas wysokich opadów związany jest przede wszystkim z występowaniem korzystnych warunków do rozwoju konwekcji. W maju najwyższe opady (60 mm) występują na Pojezierzu Drawskim, Wysoczyźnie Polanowskiej, Pojezierzu Kaszubskim i Iławskim oraz w Kotlinie Toruńskiej. Podobna sytuacja występuje w czerwcu, lecz strefa wysokich opadów (70 mm) rozszerza się w kierunku Doliny Wisły i dalej na wschód na pojezierza Iławskie i Chełmińskie.
Charakterystyka sum opadów na obszarze północno zachodniej Polski... 189 Rys. 3.1. 3.6. Średnie sumy opadów [ mm] w porach roku i półroczach: ciepłym (V X) i chłodnym (XI IV), (1961 1980) 4. Od lipca do listopada (rys. 2.7 2.11) strefa najwyższych opadów położona jest w pobliżu wybrzeża, na terenach dość nisko położonych. Rozkład ten kształtowany jest przez wpływ kontrastów termicznych występujących na granicy ląd morze oraz według A. Ewerta (1984) rozwojem konwergencji brzegowej, która od sierpnia do listopada powoduje znaczny wzrost opadów. Od grudnia (2.12) strefa najwyższych opadów zaczyna ponownie oddalać się od wybrzeża. 5. Na mapach widoczne są także pewne cechy w przebiegu izohiet, które są charakterystyczne dla pewnych grup miesięcy, stąd można je pogrupować: od stycznia do czerwca (rys. 2.1 2.6) opady w strefie wybrzeża są niskie, a izohiety na ogół ułożone są równolegle do linii brzegowej. Jest to efekt ochładzającego wpływu Bałtyku, szczególnie widoczny w maju i czerwcu. Od czerwca przebieg izohiet na tym obszarze zmienia się i jest to związane ze wzrostem kontrastów termicznych na granicy ląd morze, wzrostem wpływu cyrkulacji zachodniej (widocznym w południkowym przebiegu izohiet na krańcach zachodnich wyniesień pojeziernych) oraz, według A. Ewerta (1984) wpływem konwergencji brzegowej.
190 Małgorzata Kirschenstein Wymienione czynniki, powodują znaczny wzrost opadów w okresie od lipca do listopada w bliskim sąsiedztwie wybrzeża. od września do listopada (rys. 2.9 2.11) występuje wyraźne zagęszczenie izohiet na grzbietach wyniesień pojeziernych, ponieważ w okresie tym, w miarę wzrostu wysokości nad poziomem morza opady na północno zachodnich stokach maleją i po przekroczeniu linii najwyższych wyniesień zmniejszają się dość szybko. W okresach: I IV i VII XII izohiety zagęszczają się i układają południkowo na zachód od większych wyniesień Pojezierza oraz na północnym wschodzie, w strefie pomiędzy wyniesieniami pojeziernymi a pobrzeżami w rejonie Zatoki Gdańskiej. Południkowy układ izohiet wskazuje na istotną rolę, jaką spełnia w tym okresie cyrkulacja zachodnia. Uwzględniając udział sum opadów pór roku w sumie rocznej (rys. 3.1. 3.4.) otrzymano, że najwięcej opadów spada latem (33,8%), następnie: jesienią (27,3%), wiosną (20,5%) i zimą (18,3%). Około 61 % opadów spada w półroczu ciepłym (rys. 3.5.). Należy również zwrócić uwagę na układ izohiet w porach roku, mianowicie układają się one w przybliżeniu równoleżnikowo wiosną i jesienią lub południkowo latem i zimą. Jesień i wiosna dzieli zatem obszar północno zachodniej Polski na część północną (o dużym udziale opadów jesieni, od 28 do 33%) i południową (o dużym udziale opadów wiosny, od 20,5 do 24%). Natomiast lato i zima na część zachodnią (o dużym udziale opadów zimy, od 18 do 22%) i wschodnią (o dużym udziale opadów lata, od 34 do 41%). Otrzymane rozkłady świadczą o zmienności oddziaływania wyróżnionych czynników na opady, w zależności od pory roku. Literatura Ewert A., 1979, Roczny przebieg temperatury powietrza w Polsce, Przegl. Geogr., 51, 4, 717 728. Ewert A., 1984, Opady atmosferyczne na obszarze Polski w przekroju rocznym, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Słupsk. Ewert A., 1997, Zmiany kontynentalizmu termicznego w północno zachodniej Polsce w zależności od odległości od wybrzeża. Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, Seria A Geografia Fizyczna, 48, 45 55. dr Małgorzata Kirschenstein Zakład Meteorologii i Hydrografii Instytut Geografii Pomorska Akademia Pedagogiczna Słupsk