Niezwykła więź Kresów Wschodnich i Zachodnich

Niezwykła więź Kresów Wschodnich i Zachodnich

Niezwykła więź Kresów Wschodnich i Zachodnich Wpływ lwowian na rozwój nauki i kultury na Górnym Śląsku po 1945 roku praca zbiorowa pod redakcją Krystyny Heskiej-Kwaśniewicz, Alicji Ratusznej i Ewy Żurawskiej STUDIO NOA Uniwersytet Śląski Katowice 2012

Recenzent: Stanisław S. Nicieja Opracowanie redakcyjne: Beata Nycz Projekt okładki i opracowanie graficzne: Ireneusz Olsza Publikacja sfinansowana przez: Uniwersytet Śląski Śląska Izba Lekarska Stowarzyszenie w Katowicach w Katowicach Pokolenie Copyright 2012 by Uniwersytet Śląski w Katowicach ISBN 978-83-60071-51-9 Wydawca: STUDIO NOA Katowice Rybnik http://www.studio-noa.pl Wyd. I. Druk ukończono w czerwcu 2012 roku Skład i druk: STUDIO NOA Ireneusz Olsza e-mail: poczta@studio-noa.pl

Spis treści Wprowadzenie....................................................... 7 Słowo wstępne (Ks. dr Damian Zimoń Arcybiskup Senior).................. 9 Słowo wstępne (Prof. zw. dr hab. Wiesław Banyś Rektor Uniwersytetu Śląskiego)............................................................ 11 Artykuły Józef Krętosz Likwidacja kadry naukowej Lwowa w lipcu 1941 roku...................... 13 Maria Pawłowiczowa Ksiądz Władysław Komornicki i ksiądz Stanisław Frankl. Dwaj profesorowie lwowscy, o których należy pamiętać...................................... 22 Damian Bednarski Tradycje lwowskiego duszpasterstwa w Katowicach. Ksiądz Michał Rękas i ksiądz Jan Szurlej.................................................... 34 Joanna Januszewska-Jurkiewicz Kresowe rodowody kadry Uniwersytetu Śląskiego........................... 54 Lechosław Jóźków Lwowianie w lecznictwie Górnego Śląska................................. 72 Stanisław Grossmann Politechnika Lwowska. Alma Mater polskich politechnik..................... 86 Antoni Wilgusiewicz Lwowianie na Politechnice Śląskiej....................................... 91 Alojzy Czech Udział lwowian w działalności Wyższej Szkoły Nauk Społeczno-Gospodarczych w Katowicach........................................................ 103 Tadeusz Grabowski Znaczenie lwowiaków w tworzeniu śląskiego środowiska plastyków........... 114 Jolanta Szulakowska-Kulawik Lwowskie korzenie śląskiej muzycznej uczelni w Katowicach................. 117 Andrzej Linert Teatr śląsko-lwowski................................................... 120 Grażyna Golik-Szarawarska Lwowski rodowód Opery na Śląsku po II wojnie światowej. Rekonesans badawczy. 135

6 Spis treści Edward Różycki Z dziejów kontaktów kulturalnych Lwowa i Śląska w przestrzeni kultury książki. 154 Elżbieta Barnat-Lubas Śledztwo w sprawie zabójstwa profesorów polskich wyższych uczelni, członków ich rodzin oraz współmieszkańców we Lwowie w lipcu 1941 roku............. 160 Dokument Postanowienie z umorzenia śledztwa.................................... 168 Dyskusja Jan Longchamps de Bérier..................................... 221 Bogdan Kasprowicz.............................................. 222 Andrzej Koniakowski (Lwowscy fotografowie w odradzającej się fotografii artystycznej na Śląsku)........................................ 223 Jan Kwaśniewicz................................................. 225 Z b i g n i e w K o s t e c k i............................................... 225 Szczepan Łukasiewicz.......................................... 226 Antoni Wilgusiewicz (Lwowski Klub Sportowy Pogoń i jego związki z Górnym Śląskiem)................................................... 227 E l ż b i e t a S z p o n a r - R e g u l s k a.................................... 228 Marian Raganowicz.............................................. 230 Jerzy Hickiewicz (100-lecie Oddziału Elektrotechnicznego Politechniki Lwowskiej)........................................................... 232 Zbigniew Białkiewicz, Jerzy Hickiewicz (Roman Dzieślewski (1863 1924))......................................................... 239 Jerzy Hickiewicz (70. rocznica tajemnicy Czarnego Lasu).............. 243 Jerzy Hickiewicz (Prof. dr inż. Włodzimierz Krukowski (1887 1941)).... 249 Podumowanie (Ks. dr Marek Spyra)..................................... 255 Indeks osobowy...................................................... 257 Fotografie z konferencji naukowej i uroczystości odsłonięcia tablicy pamiątkowej......................................................... 266

Wprowadzenie 4 lipca 2011 roku minęło siedemdziesiąt lat od tragicznego w skutkach dla nauki polskiej mordu na Wzgórzach Wuleckich dokonanego przez hitlerowców na profesorach lwowskich. W środowisku katowickiego Oddziału Towarzystwa Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich, a także śląskich pracowników nauki, głównie z Uniwersytetu Śląskiego, związanych z Duszpasterstwem Akademickim, jeszcze jesienią 2010 roku narodziła się idea upamiętnienia w sposób szczególny tego wydarzenia 1. Zrazu myślano tylko o wmurowaniu tablicy ze stosowną inskrypcją w krypcie Katedry Chrystusa Króla w Katowicach, ale w trakcie spotkań i dyskusji postanowiono zorganizować także konferencję naukową poświęconą wielorakim więziom Lwowa z Górnym Śląskiem. Ideę wsparł natychmiast J. M. Rektor Uniwersytetu Śląskiego prof. zw. dr hab. Wiesław Banyś oraz J. E. Arcybiskup Metropolita Katowicki ks. dr Damian Zimoń. Tak więc inicjatywa grupy entuzjastów znalazła instytucjonalną pomoc. Konferencja odbyła się 27 maja 2011 roku w auli Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Śląskiego, gromadząc nadspodziewanie spore grono słuchaczy i tym samym potwierdzając słuszność przedsięwzięcia. Referaty swym zakresem objęły zasadniczo wszystkie aspekty życia naukowego, a także artystycznego na Górnym Śląsku po 1945 roku, na którym swoje piętno odcisnęli przybysze ze Lwowa. Spotkanie otworzyły dwa wystąpienia o charakterze historycznym omawiające genezę, okoliczności i przebieg mordu dokonanego na lwowskich uczonych (ks. prof. dr hab. Józef Krętosz, UŚ; prof. dr hab. Maria Pawłowiczowa, UŚ). Następnie omówiono obecność uczonych o lwowskich korzeniach na Uniwersytecie Śląskim (dr hab. Joanna Januszewska-Jurkiewicz, UŚ), lekarzy lwowiaków w lecznictwie górnośląskim i na Śląskim Uniwersytecie Medycznym (mgr Lesław Józków, Śląska Izba Lekarska), na Politechnice Śląskiej (mgr inż. Stanisław Grossmann i mgr Antoni Wilgusiewicz, Towarzystwo Miłośników Lwowa,) oraz ich wkład w tworzenie przed laty podwalin Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach (dr hab. Alojzy Czech, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach). Osobny blok wystąpień dotyczył uczelni artystycznych oraz teatru (prof. dr hab. Tadeusz Grabowski, ASP; prof. dr hab. Jolanta Szulakowska-Kulawik, AM; prof. dr hab. Andrzej Linert, UJ). Został także wygłoszony referat na temat twórców Apostolstwa Chorych, którzy przenieśli tę ideę ze Lwowa do Katowic (ks. dr Damian Bednarski, UŚ). Jesteśmy w pełni świadomi, że zarówno konferencja, jak i niniejsza publikacja nie wyczerpują bogatej tematyki więzi lwowsko-śląskich mających charakter historyczny. Stąd wyniknął właśnie tytuł sesji Niezwykła więź Kresów Wschodnich i Zachodnich. 1 Powołany został Komitet Organizacyjny, w skład którego weszli: mgr inż. Stanisław Grossmann (przewodniczący), ks. dr Marek Spyra (zastępca przewodniczącego), prof. dr hab. Tadeusz Aleksandrowicz, prof. dr hab. Julian Gembalski, prof. zw. dr hab. Krystyna Heska-Kwaśniewicz (sekretarz), ks. prof. dr hab. Józef Krętosz, prof. dr hab. Alicja Ratuszna, prof. zw. n. med. dr hab. Grzegorz Opala, mgr Ewa Żurawska, mgr Antoni Wilgusiewicz.

8 Wprowadzenie Określenie Górnego Śląska jako Kresów pojawiło się jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym. Wówczas to swym znakomitym piórem Zofia Kossak nakreśliła następujące słowa: Kresy i stolica, obwód i jądro, bardzo rzadko rozumieją się wza jem. Co tu bywa krwawą tragedią, tam się wydaje nieznacznym zatargiem. Ofiara czyjegoś życia nie jest powodem dostate cznym nawet do dyplomatycznego śniada nia. Co dla pierwszych jest całym światem, dla drugich przedstawia jedynie wąski od cinek zawikłanej sprawy. Kresowcy za wsze przesadzają mówi obojętnie stoli ca. Przypuśćmy, że tak. Lecz jak żebyś się czuła Warszawo pozbawiona muru»prze sadnych«i nieustępliwych kresowców. 2 Więzy owych kresowych ziem sięgają jeszcze czasów przed powstaniami i plebiscytem. Liczne są dowody solidarności Kresowian z walczącym Śląskiem, mimo iż w tym samym czasie toczyła się polsko-sowiecka wojna na Kresach Wschodnich Rzeczpospolitej. W mieście z lwem w herbie działał Komitet Obrony Kresów Zachodnich i Towarzystwo Przyjaciół Górnego Śląska, stąd wysyłano walczącym Ślązakom broń, pieniądze i żywność, tu odbywały się wiece solidarnościowe, gmina miasta Lwowa i kapituła Krzyża Obrony Lwowa ufundowały pierwszy sztandar powstańczy. W III powstaniu śląskim walczyło 25 kadetów lwowskich, a 6 zginęło. 3 We Lwowie wreszcie znaleźli schronienie tacy wybitni śląscy działacze niepodległościowi jak Joachim Sołtys z rodziną czy Jan Przybyła. Tu w 1914 roku doktorat z prawa uzyskał najwybitniejszy poeta powstańczy Jan Nikodem Jaroń. Te związki umacniały się przez całe dwudziestolecie międzywojenne, a w chwili wybuchu II wojny światowej we Lwowie szukała schronienia cała rzesza śląskich uciekinierów. Był wśród nich i autor Wyrąbanego chodnika Gustaw Morcinek. Lwowianka Beata Obertyńska we wstrząsających wspomnieniach W domu niewoli, pisała: Willa nasza jest pełna. Piętro zajęli uchodźcy z Poznańskiego i zakopiańscy górale, oficyny Żydzi i powstańcy śląscy. Razem około 60 osób. 4 Taka symboliczna wspólnota polskiego losu. Użyta tu przez autorkę Nieznanego kraju kategoria kresowości i pewnego tragizmu dziejowego wpisanego w los Kresowiaków sprawiły, że wytworzyło się wśród nich poczucie wspólnoty i przedmurza, co również potwierdziła konferencja. *** Trzeba byłoby zorganizować kilka takich sympozjów, na co zwrócono uwagę w żywej i merytorycznej dyskusji, której przebieg starano się wiernie odtworzyć w niniejszej publikacji, by całe zagadnienie omówić w sposób monograficzny. Od czegoś jednak trzeba było zacząć, a owa dramatyczna rocznica stała się właśnie impulsem do zorganizowania pierwszego, mamy nadzieję, tego typu spotkania. *** Książka powstała dzięki zaangażowaniu wielu osób. Redaktorki serdeczne wyrazy podziękowania kierują przede wszystkim w stronę sponsorów Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Stowarzyszenia Pokolenie oraz Śląskiej Izby Lekarskiej i pana Andrzeja Drogonia, dyrektora Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach, za wszelkie starania o uzyskanie dokumentu z umorzenia śledztwa przez Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Rzeszowie. 2 Z. Kossak, Laska Jakubowa (Jakobstaf). Wrażenia z V Jamboree, Warszawa 1938. 3 Por. na ten temat: J. Łączewski, Lwów a powstania śląskie, [w:] Encyklopedia powstań śląskich, Opole 1982, s. 281 283. 4 B. Obertyńska (M. Rudzka), W domu niewoli, posłowie A. Szostkiewicz, Warszawa 2005, s. 9.

Słowo wstępne Ks. dr Damian Zimoń Arcybiskup Senior Witam wszystkich bardzo serdecznie. Ze Lwowem jesteśmy, jako Kościół na Górnym Śląsku, związani ścisłymi więziami. Tyle cudownych spotkań, niezwykłych ludzi Nie możemy tej historii pominąć. Szczególnie zaś Profesorów lwowskich, którzy w tragiczny sposób odeszli w tym trudnym momencie dziejowym, jakim była II wojna światowa. Jako dawny student Uniwersytetu Jagiellońskiego myślałem, że tylko profesorów krakowskiej uczelni spotkał ten los. Tymczasem lwowskie środowisko naukowe poniosło jeszcze większe straty w tym okrutnym, a przecież także wspaniałym XX wieku. Dzisiejsze spotkanie ma ogólnopolski charakter. Taki fakt jak przypominanie Kresów Wschodnich i związanej z nimi historii jest bardzo ważny dla naszej tożsamości narodowej. Przecież Ukraina to niegdyś, mocą zawartej w 1658 roku unii, część Rzeczypospolitej Trojga Narodów, jak można przeczytać w wydanej ostatnio Historii Polski Adama Zamojskiego. Także dziś mamy liczne i różnorodne kontakty z tamtym regionem. Arcybiskup Metropolita Lwowski Mieczysław Mokrzycki przesłał na moje ręce list zapewniający o swojej życzliwości i duchowej obecności wśród nas. Aktualnie w Katowicach przebywa urodzony na Wschodzie biskup Kościoła rzymsko-katolickiego z Odessy Bronisław Biernacki. Tak więc ten dialog trwa nie tylko poprzez tragiczną śmierć. Ta śmierć przypomina nam życie i konieczność kontynuowania dorobku pokoleń. Dlatego warto i trzeba pamiętać oraz wspominać. Bardzo dziękuję za zaproszenie na dzisiejsze spotkanie i cieszę się, że tu jestem.

Słowo wstępne Prof. zw. dr hab. Wiesł aw Banyś Rektor Uniwersytetu Ś l ą skiego Chciałem wszystkich Państwa niezwykle serdecznie przywitać. Wszystkich razem i każdego z osobna. Tworzymy jedną wielką rodzinę tych, którzy nie pozwalają, aby pamięć o wspaniałych Profesorach lwowskich zaginęła, bo przecież człowiek o tyle istnieje, o ile pamiętają o nim inni. Lwów był, i nadal jest, wspaniałym, silnym ośrodkiem kulturalnym i akademickim z siedzibą założonej w 1843 roku Politechniki Lwowskiej oraz powstałego w 1661 roku Uniwersytetu Lwowskiego, jednej z najstarszych uczelni w Europie Środkowej. Lwowski ośrodek akademicki był nie tylko silny liczebnie, ale przede wszystkim miał bardzo wysoką rangę naukową, a lwowskie szkoły naukowe błyszczały między innymi w matematyce i logice. Światowy rozgłos zyskały osiągnięcia w zakresie budowy maszyn i w niektórych dziedzinach medycyny. Wszyscy pamiętamy o naszych wybitnych, światowej sławy uczonych, filozofach i logikach, profesorze Twardowskim, profesorze Tarskim i profesorze Leśniewskim, którzy pozostawili po sobie epokowe, przełomowe osiągnięcia w swoich dziedzinach nauki. Gdy wspominam historię tego niezwykłego miejsca, rodzi się we mnie uczucie smutku, rozrzewnienia i niespełnienia. Lwów miał przed sobą, dzięki swoim wybitnym Ludziom, przeogromne szanse i olbrzymie perspektywy. Stało się, niestety, inaczej i z tą brutalną rzeczywistością przyszło nam się zmierzyć i dalej żyć. Wszyscy Państwo, zgromadzeni w auli Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Śląskiego, macie w pamięci i pielęgnujecie historię wspaniałych Ludzi ze Lwowa. Niektórym z Nich, na szczęście, udało się przeżyć wojenne piekło. To dzięki Nim rozwinęły się takie ośrodki akademickie jak Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Uniwersytet Wrocławski, a w naszym regionie chociażby Politechnika Śląska czy Śląski Uniwersytet Medyczny. Dlatego pamięć o Lwowie jako wspaniałym ośrodku akademickim oraz o tym niesamowitym potencjale ludzkim nie może przeminąć. Jan Paweł II mówił, że człowiek nie jest wielki przez to co ma, tylko przez to, czym się dzieli. Chciałbym podziękować Państwu za to, że dzielicie się z innymi tym, co najcenniejsze. Darami Waszego serca, Waszą pamięcią, faktami, historią Po prostu za to, że jesteście tu, w Katowicach, że utrwalicie pamięć o wspaniałych Koleżankach i Kolegach ze Lwowa poprzez wmurowanie symbolicznej tablicy w krypcie Katedry Chrystusa Króla w Katowicach, składając hołd zamordowanym Profesorom i Ich Rodzinom. Niech przypomina o Nich następnym pokoleniom. To jest nie tylko nasz ludzki, polski

12 Słowo wstępne obowiązek, ale także nasza akademicka powinność. Oby taka zbrodnia nigdy więcej się nie powtórzyła. Wszystkim Państwu za to, co już zrobiliście, i za to, co będziecie jeszcze w przyszłości czynić, by pamięć o naszych wspaniałych Przyjaciołach ze Lwowa nie zaginęła, bardzo gorąco i serdecznie dziękuję, bo jak pięknie powiedziała nasza Noblistka, Wisława Szymborska umarłych wieczność dotąd trwa, dokąd pamięcią się im płaci. Chylę czoła przed wszystkimi z Państwa i życzę owocnej pracy.

A R T Y K U Ł Y Ks. Józef Krę tosz Uniwersytet Śląski Likwidacja kadry naukowej Lwowa w lipcu 1941 roku Lwów w okresie międzywojennym był prężnym, wielonarodowościowym ośrodkiem kulturowym i naukowym Rzeczypospolitej. W 1939 roku oprócz Uniwersytetu Jana Kazimierza istniały tu następujące wyższe uczelnie: Politechnika, Akademia Rolnicza w Dublanach pod Lwowem i Akademia Handlu Zagranicznego. Kadra naukowa tego akademickiego ośrodka liczyła 169 profesorów, 179 samodzielnych pracowników naukowych i 478 pomocniczych. Ówczesny Lwów pod względem liczebności kadry był drugim po Warszawie ośrodkiem naukowym. Wspólnota akademicka tuż przed wybuchem wojny liczyła 9 500 studentów. Bezpośrednio po napaści Niemiec na ZSRR w czerwcu 1941 roku Lwów został zajęty rankiem 30 czerwca. Tym samym rozpoczęła się planowa akcja niszczenia polskiej inteligencji. Wcześniej, bo już w 1938 roku, przed aneksją Austrii, w celu likwidacji przeciwników politycznych hitleryzmu Heinrich Himmler polecił tworzenie Einsatzgruppen, Einsatzkommanda oraz Sonder-Gruppen. Postępując bezpośrednio za wojskiem, miały one za zadanie bezwzględne likwidowanie na zdobywanych terenach wszystkich politycznych i narodowych przeciwników, a także niszczenie elit podbijanych narodów, zwłaszcza Polaków. Aby usprawnić przebieg akcji likwidacyjnej, w 1941 roku utworzono grupy i komanda: A dla krajów bałtyckich, B dla Białorusi, C dla północnej i środkowej Ukrainy oraz D dla Besarabii, południowej Ukrainy, Krymu i Kaukazu. Grupy te liczyły od 600 do 1000 osób. Należały do nich także kompanie policji i wojska zapewniające zaplecze, w tym logistyczne, przeprowadzanych akcji. Aktów barbarzyństwa na elitach naukowych Polski dokonano w Krakowie 6 listopada 1939 roku oraz we Lwowie w nocy z 3 na 4 lipca 1941 roku. Jednak procesy eliminacji wytypowanych ludzi nauki z Krakowa i ze Lwowa przebiegały inaczej. W pierwszym przypadku Niemcy po zwabieniu na Uniwersytet Jagielloński jego kadry aresztowali profesorów i osadzili ich w położonych na terenie Rzeszy obozach koncentracyjnych. Adolf Hitler wyjaśniał działania hitlerowców słowami: Polacy będą mieli tylko jednego Pana: Niemców. Dwaj panowie obok siebie nie mogą i nie powinni istnieć. Dlatego wszystkich przedstawicieli polskiej inteligencji należy zgładzić. To również brzmi okrutnie, ale takie jest prawo życia. Inna, jeszcze bardziej bezwzględna w wymowie opinia pochodząca z 30 maja 1940 roku, związana z aresztowaniem krakowskich profesorów, została wypowiedziana do przedstawicieli SS i policji przez generalnego gubernatora Hansa Franka:

14 Ks. Józef Krętosz nie da się opisać ileśmy mieli zawracania głowy z krakowskimi profesorami. Gdybyśmy tę sprawę załatwili na miejscu, miałaby on całkiem inny przebieg. Proszę więc panów usilnie, żeby panowie nie kierowali nikogo więcej do obozów na terenie Rzeszy, lecz podejmowali likwidację na miejscu. Każdy inny sposób postępowania stanowi obciążenie dla Rzeszy i dodatkowe utrudnienie dla nas. Posługujemy się tutaj całkiem innymi metodami i musimy je nadal stosować. Przeprowadzona we Lwowie kilkugodzinna akcja w swojej dokładności i bezwzględności była więc inna niż miało to miejsce we wrześniu 1939 roku w Krakowie. Profesorowie lwowscy nocą, w ciągu 6 godzin zostali uprowadzeni ze swoich domów, rozstrzelani i pogrzebani w specjalnie do tego celu przygotowanych dołach. Likwidację przedstawicieli lwowskich elit intelektualnych przeprowadzono na podstawie przygotowanych wcześniej list. Jako pierwszy aresztowany został już 1 lipca 1941 roku były, trzykrotny premier II Rzeczypospolitej, a zarazem profesor Politechniki Lwowskiej, Kazimierz Bartel 1. Został on 21 lipca umieszczony w więzieniu gestapo przy ul. Pełczyńskiej we Lwowie, następnie na osobisty rozkaz Heinricha Himmlera rozstrzelany 26 lipca. Żona i córka w czasie aresztowania profesora zostały w środku nocy wyrzucone z mieszkania. Odchodząc, mogły zabrać ze sobą tylko podręczny bagaż. Willa profesora została zajęta przez Eberharda Schöengartha. Podobny los spotkał domostwa i rodziny innych aresztowanych, tj. Greków, Ostrowskich, Badenich, Jabłonowskich. Mieszkania te, należące do zasobnych inteligenckich rodzin Lwowa, były bowiem atrakcyjne dla przeprowadzających na terenie Lwowa tę zbrodniczą akcję. Akcję likwidacji lwowskich profesorów przeprowadziło Einsatzkommando dowodzone przez SS-Brigadeführera Eberharda Schöengartha, późniejszego komendanta gestapo w Stanisławowie, nocą z 3 na 4 lipca 1941 roku, w godzinach 22.00 4.00. Brali w niej udział należący do grupy przedstawiciele SS, SA i funkcjonariusze policji kryminalnej. Dowódcami Einsatzgruppen byli specjalnie dobrani oficerowie SS. Podczas aresztowania zabierano tylko mężczyzn w wieku powyżej 18 lat. Kobiety i służbę pozostawiano wolnymi, bądź wypędzano bez środków do życia. W kilku wypadkach, aby wyeliminować niewygodnych świadków zbrodni, aresztowano także członków rodzin profesorów. Wywlekanych nocą z domów zwożono samochodami do budynku bursy Zakładu Wychowawczego im. Abrahamowiczów. W celu zmylenia orientacji transportowanych skazańców, chcących ratować się ucieczką, przewożono ich kilkoma jadącymi różnymi trasami ciężarówkami. Następnie czwórkami prowadzono ich na Wzgórza Wuleckie, gdzie nad wykopanym dołem rozstrzeliwano. Komando egzekucyjne pospiesznie grzebało ciała, a po egzekucji żołnierze zasypali grób i ubili ziemię. Najeźdźcy, wybierając tę pagórkowatą i lesistą okolicę miasta, liczyli na całkowity brak widoczności. Mimo działań zmierzających do zatajenia przebiegu tej akcji mieszkańcy domów przy ul. Nabieraka, przełamując strach, z pewnego oddalenia, przy pomocy lornetek obserwowali egzekucję. Dzięki temu nie udało się ukryć tego mordu. Równocześnie jego wykonawcy pewni, że Niemcy zawojują cały świat, specjalnie nie ukrywali zbrodni i miejsca jej dokonania. Jednak dopiero w latach osiemdziesiątych XX wieku, po upadku komunizmu, można było zebrać i opublikować szczegółowe relacje dotyczące przebiegu wydarzeń. Natomiast rodziny i żony profesorów oraz ich przyjaciele już rankiem 4 lipca 1941 roku, bezpośrednio po godzinie policyjnej, rozpoczęli bezskuteczne nieste- 1 M. Niewiadomy, Mord na profesorach lwowskich w lipcu 1941 r., cz. 2, Semper Fidelis 2010, nr 2.

Likwidacja kadry naukowej Lwowa w lipcu 1941 roku 15 ty poszukiwania uprowadzonych. Próbowali zdobyć jakiekolwiek, nawet najdrobniejsze informacje na temat wywleczonych nocą i zaginionych profesorów 2. W sumie aresztowano 47, a zamordowano 45 osób. Tej tragicznej nocy na Wzgórzach Wuleckich ofiarą zbrodniarzy padło 40 osób. Z Politechniki Lwowskiej zamordowano 6 profesorów: Włodzimierza Krukowskiego, Antoniego Łomnickiego, Stanisława Pilata, Włodzimierza Stożka z synami Eustachym i Emanuelem, Kazimierza Vetulaniego oraz Kaspra Weigla z synem Józefem. Najwięcej ofiar związanych było z wydziałem lekarskim Uniwersytetu Jana Kazimierza. Byli to: Antoni Cieszyński, Władysław Dobrzaniecki, Jan Grek z żoną Marią, Henryk Hilarowicz, Witold Nowicki z synem Jerzym, Tadeusz Ostrowski z żoną Jadwigą, Roman Rencki (tuż przed aresztowaniem uciekł z radzieckiego więzienia), Adam Sołowij z wnukiem Adamem Mięsowiczem, Włodzimierz Sieradzki i docenci z tego wydziału: Jerzy Grzędzielski, Stanisław Mączewski, Stanisław Progulski z synem Andrzejem. Z Akademii Medycyny Weterynaryjnej został zastrzelony prof. dr Edward Hamerski, kierownik Katedry Chorób Zakaźnych Zwierząt Domowych. Zamordowano też innych profesorów lekarzy, jak Stanisława Ruffa, ordynatora szpitala żydowskiego z żoną Anną i synem Adamem. Aresztowany i zamordowany został też mieszkający u prof. Tadeusza Ostrowskiego ks. dr Władysław Komornicki. Aresztowano również prof. Franciszka Groëra, zwolnionego potem z powodu jego niemieckiego pochodzenia. Oprócz profesorów aresztowanych było też 6 osób ze służby pracującej w ich domach, które następnie zostały zwolnione. Wśród zamordowanych było też 5 osób, które zlikwidowano kilka dni później. Był wśród nich wspomniany już wcześniej prof. Kazimierz Bartel, który zginął 26 lipca. Tej nocy zamordowano więc 22 profesorów, 10 członków ich rodzin oraz 6 gości prof. Ostrowskiego i Dobrzanieckiego. Po 4 lipca zastrzelona została także Katarzyna Demko, obywatelka USA prowadząca na uniwersytecie lektorat języka angielskiego. Aresztowań profesorów dokonały wymienione wcześniej grupy B i C kierowane przez wysokiej rangi oficerów SS Arthura Nebe i Otto Rascha. Bezpośrednim wykonawcą akcji był Eberhard Schöengarth. Zbrodnicze dzieło likwidacji profesorów lwowskich wspierały grupy C oraz D z Besarabii i Litwy, które wkroczyły do Lwowa bezpośrednio za wojskiem. Dowodzący akcją po wykonaniu misji otrzymał polecenie tworzenia na terenie Wschodniej Galicji placówek SS i gestapo, a komando to po przeprowadzeniu akcji we Lwowie kontynuowało dzieło zbrodni w Brodach, gdzie wymordowano miejscowych Żydów (z wyjątkiem dentystów). Dowodzący akcją Hans Krüger został szefem gestapo w Stanisławowie. W tym mieście wymordował później 250 osób spośród polskiej inteligencji, w tym nauczycieli, adwokatów lekarzy i około tysiąca Żydów. Oprócz aresztowania wskazanych osób w kilkunastu przypadkach splądrowano mieszkania i wyrzucano z nich pozostałych członków rodzin uprowadzonych profesorów. Eberhard Schöengarth zajął mieszkanie i posesję prof. Bartla, natomiast mieszkanie Ostrowskich zajął Holender Pieter Nicolaas Menten. Według zeznań świadków brał on bezpośrednio udział w mordzie dokonanym na aresztowanych profesorach. Zajmował się również upłynnianiem na międzynarodowym rynku handlowym zagrabionych z mieszkań inteligencji polskiej dzieł sztuki. Wykorzystawszy swoje handlowe układy w Polsce, po śmierci Greków i Dobrzanieckich wykupił za bezcen ich majątek. W czasie niemieckiej okupacji nabył także inne polskie i żydowskie dobra. Znany był z brutalności wobec pracowników wykupionych przez siebie majątków, Polaków, a zwłaszcza Żydów. Człowiek ten miał na sumieniu liczne zbrodnie dokonane na Polakach i Żydach 2 Mord profesorów lwowskich w lipcu 1941 r., red. Z. Albert, Wrocław 1991, s. 19 21.

16 Ks. Józef Krętosz ze Lwowa, a także na pracujących w jego majątku w Uryczu i Podhorcach. Znalazłszy wcześniej gościnę w Polsce, w czasie wojny stał się uczestnikiem planowej eksterminacji polskiej i żydowskiej ludności oraz grabieży ich własności. Jego przestępcza aktywność została ujawniona dopiero w 1980 roku, kiedy to stanął przed sądem w Amsterdamie. Zacieranie od 1943 roku śladów zbrodni na terenie Lwowa Po przełamaniu przez Rosjan pod Stalingradem frontu wschodniego Niemcy, wycofując się w kierunku zachodnim, powoli zaczęli tracić impet i pewność siebie. W 1943 roku rozpoczęto więc na terenie Lwowa likwidację śladów popełnionych na terenie miasta na Polakach, Żydach, Ukraińcach i Rosjanach zbrodni. Po mieście jeździły samochody ze szczątkami pomordowanych. We wrześniu 1943 roku utworzono z Żydów tzw. Todes-Komando 1005, które rozkopywało znajdujące się na terenie Lwowa masowe groby pomordowanych. Mogiły te sprzątano do ostatniej ludzkiej kosteczki. Członkami tych komand byli Żydzi, którzy po przeprowadzeniu akcji likwidacji szczątków jako świadkowie zbrodni zostali zastrzeleni ostatni. Aż do wiosny 1944 roku po mieście krążyły ciężarowe auta ze szczątkami ludzkimi, przez dwa lata zwożonymi do Lasu Krzywczyckiego i Piasków Janowskich, znajdujących się na północnym skraju Lwowa. Tam na stosach palono ciała pomordowanych, w tym szczątki ofiar egzekucji profesorów. Z tego powodu nie udało się zidentyfikować grobów pomordowanych lwowskich przedstawicieli świata nauki. Zwłoki rozstrzelanych nocą z 7 na 8 października 1943 roku zostały przez Sonderkommando 1005 wydobyte z grobów i spalone w Lesie Krzywczyckim. Towarzyszyła temu dalsza, nieludzka grabież. W celu pozyskania metali szlachetnych po spaleniu szczątki mielono i przesiewano specjalnie do tego przygotowanymi młynami i sitami. Świadectwo Karoliny Lanckorońskiej Interesującą a zarazem pozytywną rolę odegrała w tych wydarzeniach doc. Karolina Lanckorońska, członek działającej we Lwowie i tolerowanej przez Niemców Rady Głównej Opiekuńczej (RGO), tj. społecznej organizacji charytatywnej. Lanckorońska w 1942 roku utworzyła w Stanisławowie filię organizacji lwowskiej. Hrabina została w 1943 roku aresztowana osobiście przez szefa gestapo w Stanisławowie, Hansa Krügera. Ten wysokiej rangi w nazistowskiej hierarchii funkcjonariusz, pewny siebie i przekonany, że aresztowana podzieli los innych 250 zamordowanych z jego polecenia Polaków, przedstawicieli miejscowej inteligencji, przyznał się przed nią, że w nocy z 3 na 4 lipca 1941 roku brał osobiście udział w mordowaniu lwowskich profesorów. Wbrew jego przewidywaniom Karolina Lanckorońska przeżyła obóz w Ravensbrück i dzięki interwencji włoskiej rodziny królewskiej odzyskała wolność. Jednak wcześniej przeniesiona została do więzienia we Lwowie, gdzie spotkała innego funkcjonariusza gestapo, a zarazem wroga Krügera Waltera Kutschmanna. Jemu też zdradziła, że zna tajemnicę zbrodni lwowskich profesorów, w której brał udział późniejszy szef stanisławowskiego gestapo. W 1943 roku Krüger został skazany przed sądem Rzeszy w Berlinie za zdradę tajemnicy państwowej i zdegradowany ze stopnia generała na podporucznika. Wyrok w jego sprawie brzmiał ostatecznie następująco:

Likwidacja kadry naukowej Lwowa w lipcu 1941 roku 17 Krüger został obwiniony o rozpowszechnianie ściśle tajnych wydarzeń. Opowiadał on pewnej polskiej hrabinie, że swego czasu w świeżo okupowanych miejscowościach, pewną ilość Polaków aresztowano i rozstrzelano. Dalsze dochodzenie w tej sprawie zostało w Berlinie w 1943 roku wstrzymane, naczelny dowódca SS zadecydował jednak o degradacji. Mimo wmawiania opinii publicznej, że przechwałki Krügera nie były oparte na faktach, wiadomo dziś, że gestapowiec na pewno powiedział hrabinie prawdę. Był przekonany bowiem, że Lanckorońska nigdy nie wyjdzie z więzienia żywa. Hrabina, mimo działalności w RGO i znajomości z wieloma znanymi osobami, uwolniona dzięki interwencji zaprzyjaźnionej włoskiej rodziny królewskiej, była cennym ogniwem oskarżenia. Po zakończeniu wojny Karolina Lanckorońska i zwolniony z aresztu prof. dr Franciszek Groër zeznawali w 1946 roku jako ważni, mający wiele do powiedzenia świadkowie oskarżenia. Próba bilansu popełnionej na Wzgórzach Wuleckich zbrodni Trudne jest ostateczne ustalenie dokładnej liczby zamordowanych w nocy z 3 na 4 lipca 1941 profesorów i towarzyszących im osób. Najbardziej prawdopodobna jest statystyka sporządzona przez Zygmunta Alberta. Według niej aresztowanych 3 lipca i zamordowanych na Wzgórzach Wuleckich 4 lipca zostało 40 osób. Kilka dni później rozstrzelanych zostało 5 dalszych. Wśród aresztowanych i rozstrzelanych był prof. Kazimierz Bartel. Razem z uwolnionymi później 6 osobami ze służby i profesorem Groërem aresztowane zostały więc 52 osoby. Ostateczna liczba aresztowanych, następnie zamordowane wynosi 45 osób. Wśród nich było 22 profesorów, 10 członków ich rodzin oraz 6 gości profesorów Ostrowskiego i Dobrzanieckiego. Z grup zawodowych dokonanymi zbrodniami najliczniej dotknięci zostali lekarze. Było ich 14. Mimo że likwidacją objęci byli tylko mężczyźni, na Wzgórzach Wuleckich zamordowano 5 kobiet, 2 niepełnoletnich członków rodzin profesorów i ks. dr. Władysława Komornickiego. Wśród zamordowanych była też obywatelka USA Katarzynka Demko. Aresztowani 3 lipca i zamordowani 4 lipca: 1. Prof. Antoni Cieszyński, lat 59. Kierownik Kliniki Stomatologicznej Uniwersytetu. 2. Prof. Władysław Dobrzaniecki, lat 44. Ordynator Oddziału Chirurgii Państwowego Szpitala Powszechnego. 3. Prof. Jan Grek, lat 66. Profesor Kliniki Chorób Wewnętrznych Uniwersytetu. 4. Maria Grekowa, lat 57. Żona prof. Jana Greka. 5. Doc. Jerzy Grzędzielski, lat 40. Kierownik Kliniki Okulistycznej Uniwersytetu. 6. Prof. Edward Hamerski, lat 43. Kierownik Katedry Chorób Zakaźnych Zwierząt Domowych Akademii Medycyny Weterynaryjnej. 7. Prof. Henryk Hilarowicz, lat 51. Profesor w Klinice Chirurgicznej Uniwersytetu. 8. Ks. dr Władysław Komornicki, lat 29. Teolog zabrany z mieszkania prof. Tadeusza Ostrowskiego. 9. Eugeniusz Kostecki, lat 36. Mistrz szewski, mąż gospodyni prof. Władysława Dobrzanieckiego. 10. Prof. Włodzimierz Krukowski, lat 53. Kierownik Katedry Pomiarów Elektrycznych Politechniki.

18 Ks. Józef Krętosz 11. Prof. Roman Longchamps de Bérier, lat 56. Kierownik Katedry Prawa Cywilnego Uniwersytetu. 12. Bronisław Longchamps de Bérier, lat 25. Absolwent Politechniki, syn prof. Romana Longhamps de Bérier. 13. Zygmunt Longchamps de Bérier, lat 23. Absolwent Politechniki, syn prof. Romana Longhamps de Bérier. 14. Kazimierz Longchamps de Bérier, lat 18. Absolwent Liceum, syn prof. Romana Longchamps de Bérier. 15. Prof. Antoni Łomnicki, lat 60. Kierownik Katedry Matematyki Politechniki. 16. Adam Mięsowicz, lat 19. Wnuk prof. Adama Sołowija, zabrany wraz z dziadkiem. 17. Prof. Witold Nowicki, lat 53. Kierownik Katedry Anatomii Patologicznej Uniwersytetu. 18. Dr med. Jerzy Nowicki, lat 27. Starszy asystent Zakładu Higieny Uniwersytetu Medycznego, syn prof. Witolda Nowickiego. 19. Prof. Tadeusz Ostrowski, lat 60. Kierownik Kliniki Chirurgicznej Uniwersytetu. 20. Jadwiga Ostrowska, lat 59. Żona prof. Tadeusza Ostrowskiego. 21. Prof. Stanisław Pilat, lat 60. Kierownik Katedry Technologii Nafty i Gazów Ziemnych Politechniki Lwowskiej. 22. Prof. Stanisław Progulski, lat 67. Profesor przy Klinice Pediatrycznej Uniwersytetu. 23. Inż. Andrzej Progulski, lat 27. Syn prof. Stanisława Progulskiego. 24. Prof. honorowy Roman Rencki, lat 74. Kierownik Kliniki Chorób Wewnętrznych Uniwersytetu. 25. Maria Reymanowa, lat 40. Pielęgniarka Ubezpieczalni Społecznej zabrana z mieszkania prof. Tadeusza Ostrowskiego. 26. Dr med. Stanisław Ruff, lat 69. Ordynator Oddziału Chirurgii Szpitala Żydowskiego zabrany z mieszkania prof. Tadeusza Ostrowskiego. 27. Anna Ruffowa, lat ok. 55. Żona doktora Stanisława Ruffa. 28. Inż. Adam Ruff, lat 30. Chemik, syn dr. Stanisława Ruffa. 29. Prof. Włodzimierz Sieradzki, lat 70. Kierownik Katedry Medycyny Sądowej Uniwersytetu. 30. Prof. Adam Sołowij, lat 82. Emeryt, ordynator Oddziału Ginekologiczno-Położniczego Państwowego Szpitala Powszechnego. 31. Prof. Włodzimierz Stożek, lat 57. Kierownik Katedry Matematyki Uniwersytetu. 32. Inż. Eustachy Stożek, lat 29. Asystent Politechniki, syn prof. Włodzimierza Stożka. 33. Emanuel Stożek, lat 24. Absolwent Wydziału Chemii Politechniki, syn prof. Włodzimierza Stożka. 34. Dr Tadeusz Tapkowski, lat 44. Prawnik zabrany z mieszkania prof. Władysława Dobrzanieckiego. 35. Prof. Kazimierz Vetulani, lat 52. Kierownik Katedry Mechanicznej Politechniki. 36. Prof. Kasper Weigl, lat 61. Kierownik Katedry Miernictwa Politechniki. 37. Mgr Józef Weigl, lat 32. Prawnik, syn prof. Kaspra Weigla. 38. Prof. Roman Witkiewicz, lat 55. Kierownik Katedry Pomiarów Maszynowych Politechniki. 39. Wolisch, lat ok. 40 45. Właściciel magazynu konfekcyjnego Beier i spółka zabrany z mieszkania prof. Włodzimierza Sieradzkiego. 40. Prof. Tadeusz Boy-Żeleński, lat 66. Kierownik Katedry Literatury Francuskiej UJK zabrany z mieszkania prof. Jana Greka.

Likwidacja kadry naukowej Lwowa w lipcu 1941 roku 19 Aresztowani 3 lipca i zamordowani po 4 lipca: 1. Katarzyna Demko, lat 34. Nauczycielka języka angielskiego zabrana z mieszkania prof. Tadeusza Ostrowskiego. 2. Doc. Stanisław Mączewski, lat 49. Ordynator Oddziału Ginekologiczno-Położniczego Państwowego Szpitala Powszechnego. Aresztowani 11 lipca i zamordowani prawdopodobnie 12 lipca: 1. Prof. Henryk Korowicz, lat 53. Profesor ekonomii Akademii Handlu Zagranicznego. 2. Prof. Stanisław Ruziewicz, lat 51. Rektor Akademii Handlu Zagranicznego. Aresztowany 2 lipca i zamordowany 26 lipca: 1. Prof. Kazimierz Bartel, lat 59. Kierownik Katedry Geometrii Wykreślnej Politechniki. Aresztowani wraz z profesorami 3 lipca i zwolnieni następnego dnia: 1. Prof. Franciszek Groër, lat 54. Kierownik Kliniki Pediatrycznej Uniwersytetu. 2. Józef Wojtyna, lat 29. Kowal, woźny w Katedrze Pomiarów Maszynowych Politechniki zabrany z mieszkania prof. Romana Witkiewicza. 3. Jan Kostyszyn, lat 30. Ukrainiec, kierowca prof. Tadeusza Ostrowskiego. 4. Maria Gala (z męża Maria Panek), lat 20. Pokojówka prof. Tadeusza Ostrowskiego. 5. Paulina, lat 50. Ukrainka, kucharka pof. Tadeusza Ostrowskiego. 6. Zofia Podkula, lat 26. Kucharka dr. Stanisława Ruffa. 7. Zofia Bacześniak. Kucharka prof. Jana Greka. Kontrowersje wokół odpowiedzialności za popełnione we Lwowie zbrodnie Zeznający świadkowie jednomyślnie obarczają odpowiedzialnością za popełnione zbrodnie wyższych funkcjonariuszy hitlerowskiego aparatu przemocy na zajętych przez Niemcy wschodnich terenach II Rzeczypospolitej. Byli nimi wspominani już wcześniej Eberhard Schöengarth, Hans Krüger i Walter Kutschmann. Schöengarth dowodził działającą pod Lwowem Einsatzgruppe i był dowódcą Policji oraz Służby Bezpieczeństwa na terenie Generalnej Guberni. Sprawa była rozpatrywana też w niemieckich sądach. Jednak pomimo że zachowały się liczne dokumenty i zeznania świadków dotyczące tej zbrodni, strona niemiecka traktowała ją jako rozpatrywanie tylko i wyłącznie poszlak oraz krążącej w polskim środowisku plotki. Na podstawie powyższych opinii nikomu z dowódców komanda i jego przełożonych nie postawiono zarzutów. Tak samo komentował też zagadnienie Myroslaw Kalba, członek działającego w lipcu 1941 roku na terenie obecnej Ukrainy zachodniej, pod niemieckim dowództwem ukraińskiego batalionu Nachtigall. Odpowiedzialność spada też na domniemanych sprawców, tj. niemieckie komando i ukraiński batalion. Oprócz powyższych winę ponosili też autorzy dokładnie zredagowanych list proskrypcyjnych z adresami i uczestniczący w akcji w lipcu 1941 roku przewodnicy ukraińscy prowadzący komando wprost do miejsca zamieszkania przeznaczonych do likwidacji profesorów. Te obciążające sprawców zbrodni fakty są poważne, jednak nie pozwalają postawić ostatecznych, niepodważalnych zarzutów.

20 Ks. Józef Krętosz Odpowiedzialność strony ukraińskiej, zwłaszcza konkretnych sprawców biorących czynny udział w tej zbrodni, jest też trudna do ostatecznego udowodnienia. Stepan Bandera w swojej instrukcji polecał zbieranie personalnych danych o wszystkich wybitnych Polakach oraz zestawienie czarnych list, równocześnie wykonać listy wybitnych Ukraińców, którzy w określonym momencie mogliby próbować realizacji swojej polityki. Powyższa instrukcja i obecność list proskrypcyjnych oraz bezbłędna lokalizacja mieszkań przeznaczonych do likwidacji profesorów zdają się być wyraźnymi przesłankami do wyciągnięcia wniosku o winie i udziale w tej zbrodni miejscowych Ukraińców ze Lwowa. Także dokładne i bezbłędne rozeznanie terytorium miasta oraz przeprowadzona błyskawicznie akcja to poważne i wymowne dowody. Komando miało przygotowaną lokalizację i znających teren miasta przewodników. Tymczasem procesy, zwłaszcza dotyczące udziału strony ukraińskiej, przeprowadzano jedynie na podstawie poszlak. Dowódca działającego na terenie lwowskiego województwa batalionu Nachtigall Theodor Oberländer został oskarżony przed niemieckimi sądami. Przed sądem w Berlinie Zachodnim został ostatecznie oczyszczony ze stawianych mu zarzutów. Charakter poszlakowy procesu stanowił istotną trudność w wyjaśnieniu sprawy. Nikogo z wykonawców i kierownictwa akcji imiennie nie osądzono za popełnione przestępstwa. Nie pomogły nawet złożone przez hrabinę Karolinę Lanckorońską, jako bezpośredniego i wiarygodnego świadka, zeznania obciążające dowódców komanda. Także w wolnej Polsce w latach 2001, 2003 i 2007 podjęto śledztwa, które również zostały umorzone z powodu braku świadków. Mimo trudności w postawieniu zarzutów i osądzeniu winy konkretnych sprawców zbrodni istnieją statystyki zebrane i opublikowane m.in. przez Zygmunta Alberta oraz zbiór 51 dokumentów. Są to listy prof. Bartla, relacje członków rodzin, którzy przeżyli aresztowania, ich współmałżonków oraz relacje świadków zamieszkałych w pobliskich domach, którzy z ukrycia obserwowali rozstrzeliwania. Publikacja Zygmunta Alberta wydana w 1989 roku we Wrocławiu dostarcza poważną ilość materiałów źródłowych. Podzielona jest na dwie części. Pierwsza, mająca charakter studium tematu, zawiera artykuły Alberta w językach polskim, niemieckim, angielskim i rosyjskim oraz Wacława Szulca Wyniki śledztwa w sprawie mordu profesorów lwowskich prowadzonego przez Główną Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich, w drugiej części znajdują się zeznania świadków i cenny spis aresztowanych, a potem zamordowanych profesorów. Bibliografia Baca A. ks., 68 rocznica mordu profesorów lwowskich, Semper Fidelis 2009, nr 4, s. 2 3. Pochwic T., Mord profesorów lwowskich, http:/tbochwic.salon24.pl/203350. Bonusiak W., Kto zabił lwowskich profesorów, Rzeszów 1989. Dutkiewicz R., Sadowy A., Lwów 1941 in Memorial, Semper Fidelis 2010, nr 6, s. 34 i n. Kaźń profesorów lwowskich, lipiec 1941. Studia oraz relacje i dokumenty, red. Z. Albert, Wrocław 1989. Kot S., Listy z Rosji do gen. Sikorskiego, Londyn 1956. Lanckorońska K., Wspomnienia wojenne, http:/www.lwow.home.pl.karolina.html.

Likwidacja kadry naukowej Lwowa w lipcu 1941 roku 21 Łukaszyński W., W hołdzie profesorom lwowskich uczelni Rzeszów, Semper Fidelis 2005, wrzesień październik, s. 5 7. Madajczyk C., Terlecki R., Świat kultury nauki Lwowa (1936 1941), [w:] Kaźń profesorów lwowskich, lipiec 1941. Studia oraz relacje i dokumenty, red. Z. Albert, Wrocław 1989, s. 13 35. Mazur G., Skwara J., Węgierski J., Kronika 2350 dni wojny i okupacji Lwowa (1 XI 1939 4 XII 1946), Katowice 2007. Mord profesorów lwowskich w lipcu 1941 r., red. Z. Albert, Wrocław 1991. Niewiadomy M., Mord na profesorach lwowskich w lipcu 1941 r., Semper Fidelis 2010, cz. 1, nr 2, s. 33 35; cz. 2, s. 25 27; cz. 3, s. 2 8; nr 7, s. 7. Rogalski M., 4 lipca 2005 we Lwowie. Pamiętne Wzgórze Wuleckie, Semper Fidelis 2005, nr 8, s. 22 i n. Zusammenfassung Liquidierung des Lemberger wissenschaftlichen Kaders im Juli 1941 Lemberg war in der Zwischenkriegszeit ein leistungsstarkes kulturelles und wissenschaftliches Zentrum der Zweiten Polnischen Republik. Was die zahlenmäßige Stärke des wissenschaftlichen Kaders angeht, belegte die Stadt den zweiten Rang hinter Warschau und zählte kurz vor Kriegsausbruch 9.500 Studenten. Nach dem Einmarsch der deutschen Truppen in die UdSSR im Juni 1941 wurde in Lemberg in der Nacht vom 3. zum 4. Juli (20.00 4.00 Uhr) die blitzschnelle verbrecherische Aktion der Verschleppung und Ermordung von früher ausgewählten Lemberger Professoren in der Nähe der Stadt. In Lemberg wurde die Liquidierung der intellektuellen Elite auf der Grundlage vorbereiteter Listen von einem Kommando durchgeführt, das unter der Führung von Brigadeführer Eberhard Schöngarth stand. Nach dem Zusammenbruch ihrer Offensive bei Stalingrad begannen die Deutschen an Antrieb und Selbstsicherheit zu verlieren. Deswegen wurden 1943 in Lemberg die Massengräber aufgelöst, d.h. die Spuren der Verbrechen, die in der Stadt insbesondere an Polen und Juden begangen wurden, sollten verwischt werden. Die darin befindlichen menschlichen Überreste wurden zwei Jahre lang in den im nördlichen Teil der Stadt gelegenen sog. Piaski Janowskie und den Krzywczycki-Forst transportiert. Dort wurden die gestapelten Leichen der Ermordeten, darunter auch der exekutierten Professoren, verbrannt. Es ist schwer die genaue Zahl der in der Nacht vom 3. zum 4. Juli 1941 ermordeten Professoren und ihrer Begleitpersonen zu ermitteln. Einer genauen Zahl am nächsten ist die von Zygmunt Albert erstellte Statistik. Laut dieser wurden am 3. Juli 39 Personen verhaftet und ermordet, später folgten fünf weitere. Die endgültige Zahl der Ermordeten betrug also 45 Personen, Prof. Bartel, der einige Tage später verhaftet und exekutiert wurden mit eingerechnet. Auf den Wuleckie-Hügeln wurden somit 22 Personen, zehn Mitglieder ihrer Familien sowie sechs Gäste der Professoren Ostrowski und Dobrzaniecki ermordet. Von den Berufsgruppen waren Ärzte die häufigsten Todesopfer, ihre Zahl betrug vierzehn. Auf den Wuleckie- Hügeln wurden auch fünf Frauen exekutiert. Leider bleiben bis heute viele Einzelheiten bezüglich der Tatumstände, der Täter und ihrer Führer ungeklärt, u.a. die Frage nach den ukrainischen Ausführern der Proskriptionslisten und nach den Personen, die die Mörder zu den konkreten Adressen der Professoren führten. Es wurde bislang keiner der Täter verurteilt und bestraft. Die bisherigen Gerichtsprozesse der Tatausführer basierten auf Indizien und wurden deshalb eingestellt.

Maria Pawł owiczowa Uniwersytet Śląski Ksiądz Władysław Komornicki i ksiądz Stanisław Frankl. Dwaj profesorowie lwowscy, o których należy pamiętać Dwaj księża profesorowie związani z Wydziałem Teologicznym Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie podczas II wojny światowej dzielili jego los. Z tej więc przyczyny w rozważaniach o nich na plan pierwszy wysuwają się problemy tej uczelni i Lwowskiego Metropolitalnego Seminarium Duchownego w czasie, kiedy działały one w konspiracji. Dużo wiadomości o pracy Tajnego Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jana Kazimierza przynoszą zwłaszcza dwie nowe publikacje, wydana w Krakowie w 2007 roku historia uczelni w latach 1918 1946 Jana Drausa oraz monografia arcybiskupa Bolesława Twardowskiego, opiekuna Metropolitalnego Seminarium Duchownego i Tajnego Wydziału Teologicznego lwowskiego uniwersytetu pióra Grzegorza Chajki z 2010 roku. Uzupełniają one dawne prace Józefa Wołczańskiego, Stanisława Bizunia oraz innych autorów 1. Po studiach na tajnym Wydziale Teologicznym UJK w latach 1939 1944 wyświęconych zostało 77 nowych kapłanów. Posłani do pracy duszpasterskiej w archidiecezji lwowskiej, jako repatrianci wraz ze swoimi parafianami przybyli po zakończeniu wojny głównie na Śląsk i tutaj swoją działalnością wpisali się w historię Ziem Odzyskanych 2. Mimo trudnych w okresie okupacji sowieckiej i niemieckiej warunków tajny proces dydaktyczny trwał nieprzerwanie, a dwóch wymienionych profesorów, służąc nauce, poniosło wówczas śmierć. Warte prześledzenia są także losy ich wychowanków oraz lwowskich uczelni po zakończeniu wojny w 1945 roku. Rektorem Seminarium Duchownego do sierpnia 1939 roku był biskup Eugeniusz Baziak. We wrześniu objął to stanowisko ks. Stanisław Frankl, teolog i dogmatyk, najmłodszy profesor w gronie lwowskich naukowców. 1 J. Draus, Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie 1918 1946. Portret kresowej uczelni, Kraków 2007; G. Chajko, Arcybiskup Bolesław Twardowski (1864 1944). Metropolita lwowski obrządku łacińskiego, Rzeszów 2010; J. Wołczański, Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie 1918 1939, Kraków 2002; S. Bizuń, Historia krzyżem znaczona. Wspomnienia z życia Kościoła katolickiego na ziemi lwowskiej 1939 1945, oprac. J. Wołczański, Lublin 1993; wyd. 2. Lublin 1994. 2 M. Rechowicz, Frankl Stanisław, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 7, Kraków 1948 1958, s. 91 92; W. Szetelnicki, Zapomniany lwowski bohater ks. Stanisław Frankl, przedmowa ks. bp I. Tokarczuk, Rzym 1983. Tu na s. 189 208 rozdział Owoc cierpień i ofiary, który zawiera wykaz i krótkie biografie 67 księży wyświęconych za życia ks. Frankla do 1944 r. (do s. 204), ponadto autor zebrał informacje o uczniach i wychowankach ks. Frankla, którzy otrzymali święcenia po wojnie, w latach 1945 1948, w różnych diecezjach (s. 204 209, 21 nazwisk). Tak więc łącznie wychował 88 duchownych.

Ksiądz Władysław Komornicki i ksiądz Stanisław Frankl. Dwaj profesorowie lwowscy 23 Stanisław Frankl, urodzony w 1903 roku, podjął studia we Lwowie, kontynuował w Innsbrucku i tam wyświęcony w 1929 roku, uzyskał doktorat w latach 1932 1934. Kolejno studiował dogmatykę w Instytucie Gregoriańskim w Rzymie, a habilitację otrzymał na UJK we Lwowie w 1935 roku. Mianowany w 1938 roku profesorem nadzwyczajnym, wykładał teologię dogmatyczną i fundamentalną. Ten wybitny młody naukowiec jako rektor Seminarium stanął w dniach wojny przed bardzo trudnym zadaniem i tylko dzięki niezwykłym cechom charakteru sprostał temu posłannictwu 3. Pod koniec sierpnia 1939 roku, gdy w Polsce ogłoszona została częściowa mobilizacja, Stolica Apostolska wydała specjalne uprawnienia wcześniejszego udzielania święceń kapłańskich durante bello. Arcybiskup Bolesław Twardowski polecił więc wezwać do Seminarium alumnów V roku w celu udzielenia im święceń subdiakonatu. Zalecenia Rzymu realizowano już w warunkach wojennych. Przygotowana przez ks. rektora Frankla uroczystość odbyła się 8 września w zaciemnionym kościele seminaryjnym o 4 rano, podczas bombardowania Lwowa przez samoloty wroga. Armia niemiecka, która 1 września weszła do Polski, szybko posuwała się naprzód. Niemcy znaleźli się pod miastem już 12 września. Wkroczyli od strony Słowacji. We Lwowie przebywało wówczas, oprócz stałych mieszkańców, około 100 000 uchodźców z różnych stron Polski oraz 15 000 żołnierzy. Władze wojskowe zamierzały miasto uczynić twierdzą. Do Seminarium wprowadził się arcybiskup Twardowski. Obrona Lwowa przed Niemcami trwała 10 dni i trwałaby dłużej 4, lecz 17 września do Polski wkroczyła Armia Czerwona i pod miastem stanęło wkrótce dwu wrogów. W tej sytuacji arcybiskup Twardowski, biskup Baziak i rektor ks. Frankl podjęli decyzję, aby nowym subdiakonom udzielić 19 września święceń diakonatu, zaś 20 września w niezwykłej, wręcz katakumbowej atmosferze, o 4 rano szesnastu diakonów przyjęło z rąk biskupa Baziaka święcenia kapłańskie i odprawiło wraz z nim swoją mszę św. prymicyjną 5. 20 września Niemcy w myśl postanowień układu Ribbentropp-Mołotow z sierpnia 1939 roku wycofali się spod Lwowa za San. Polskie władze wojskowe poddały miasto Sowietom 22 września. Okupacja sowiecka rozpoczęła się od wyboru delegatów na zjazd (26 X), na którym głosowali oni za przyłączeniem zajętych ziem kresowych Polski do odpowiednich republik radzieckich oraz za zmianami w ustroju. Rada Najwyższa, w odpowiedzi na prośbę społeczeństwa, nadała wszystkim mieszkańcom obywatelstwo sowieckie (29 XI 1939). Odtąd tzw. paszportyzacja obejmowała ludność miejscową oraz przybyszów z innych stron Polski, którzy znaleźli się na terenach zajętych przez Armię Czerwoną. 3 J. Draus, Uniwersytet Jana Kazimierza, s. 205 206; A. Bolewski, H. Pierzchała, Losy polskich pracowników nauki w latach 1939 1945, Wrocław 1989, s. 149 150; Lwowski bohater ks. Stanisław Frankl (1903 1944), oprac. J. Zimny, Sandomierz 2000; J. Krętosz, Frankl Stanisław, [w:] Słownik biograficzny duchowieństwa metropolii lwowskiej obrządku łacińskiego ofiar II wojny światowej 1939 1945, red. J. Krętosz, M. Pawłowiczowa, Opole 2007, s. 61 62. 4 K. Ryś [Kazimierz Ryziński], Obrona Lwowa w roku 1939, Palestyna 1943, reprint Rzeszów 1991; W. Włodarkiewicz, Obrona Lwowa 1939, Warszawa 1996; Kronika 2350 dni wojny i okupacji Lwowa. 1 IX 1939 5 II 1945, zebr. G. Mazur, J. Skwara, J. Węgierski, Katowice 2007, s. 35 61. 5 W. Szetelnicki, Zapomniany lwowski bohater, s. 68 i n.; G. Chajko, Arcybiskup Bolesław Twardowski, s. 169. Przed podjęciem pracy duszpasterskiej nowi kapłani musieli zakończyć naukę i zdać egzaminy. Święcenia subdiakonatu przyjęło 24 alumnów, 8 z nich bezpośrednio po tej uroczystości opuściło oblężony Lwów, kierując się na Rumunię. Według W. Szetelnickiego tylko jeden z tej grupy uzyskał święcenia kapłańskie z rąk kard. A. Hlonda w Lourdes.